स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले कोरोना भाइरस(कोभिड १९)को उपचारलगायत स्वास्थ्य सेवा सञ्चालनमा बाधा पुर्याउने स्वास्थ्य कर्मचारीको विवरण संकलन सुरु गरेको छ।
महामारीका बेला उपचार तथा स्वास्थ्य सेवामा बाधा पुर्याउने स्वास्थ्य कर्मचारीको पेशागत लाइसेन्स खारेज गर्ने र त्यस्ता कर्मचारी भविष्यमा समेत अयोग्य ठहर हुने मन्त्रालयले जनाएको छ।
चैत १९को सचिवस्तरीय बैठककाे निर्णयअनुसार महाशाखा प्रमुख डा. गुणराज लोहनीले नेपाल चिकित्सा परिषद, नेपाल नर्सिङ परिषद, फार्मेसी परिषद, नेपाल आयुर्वेद चिकित्सा परिषद, नेपाल स्वास्थ्य व्यवसायी परिषदलगायतलाई पत्राचार गर्दै त्यस्ता कर्मचारीको विवरण संकलन गर्न र आवश्यक छानबिन गर्न निर्देशन दिएका छन्।
राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशालाले तीन महिनाको अवधिमा कारोनाको आशंकमा १ हजार ६० जनाको नमुना परिक्षण गरेको छ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयले मगंलबार गरेको पत्रकार सम्मेलनमा प्रवक्ता डा. विकास देवकोटाले आजसम्म कोरोनाको आशंकामा १ हजार ६० जनाको नमुना संकलन गरेर परीक्षण गरिएको बताए।
‘१ हजार ६० नमुना परीक्षणमा १ हजार ५५ कोरोना नेगेटिभ र ५ जनामा पोजेटिभ देखिएको छ, ‘उनले भने, ‘आज कोरोनाको आशंकामा विभिन्न अस्पतालको आइसोलेसनमा ८७ जना भर्ना भएका छन्।’
उनका अनुसार उपत्यका बाहिर ७७ जना र उपत्यकामा १० जना आइसोलेसनमा भर्ना भएका छन्।
स्वास्थ्य मन्त्रालयले चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीलाई वैज्ञानिक तथ्यबाहिर गरेर व्यक्तिगत अनुभव र धारणा राखेर त्रास वा भ्रम फैलाएर कारवाही गर्ने चेतावनी दिएको छ ।
मन्त्रालयले आयोजना गरेको नियमित पत्रकार सम्मेलनमा बोल्दै स्वास्थ्यमन्त्री भानुभक्त ढकालका विज्ञ सल्लाहकार डा. खेम कार्कीले कोभिड १९ बारे जथाभावी व्यक्तिगत धरणा राख्ने चिकित्सक स्वास्थ्यकर्मीलाई कारवाही गर्ने चेतावनी दिए ।
कार्कीले संक्रामक ऐन २०२० को अनुसार कारवाही गर्ने चेतावनी दिए । उनले विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) र स्वास्थ्यमन्त्रालयले सार्वजनिक गरेको तथ्यांक, मापदण्ड, तथ्य सूचना प्रयोग गरेर सचेतना जगाउँने बाहेक अन्य धारणा, अनुभव र भ्रम नफैलाउँन सजक गराए ।
डा. कार्कीले अस्पतालमा भएका सबै मृत्युलाई कोरोनाका कारण भएको भनेर प्रचार नगर्न समेत आग्रह गरे । उनले भने, ‘लकडाउनमा भएको अवस्थामा कोरोनाको त्रास हुन स्वाभाविक भएपनि अस्पतालमा हुने हरेक मृत्युलाई कोरोनासँग जोड्दा त्यसले समाजमा राम्रो सन्देश जाँदैन् ।’
डा. कार्कीले अस्पतालमा भएका सबै मृत्युलाई कोरोनाका कारण भएको भनेर प्रचार नगर्न समेत आग्रह गरे । उनले भने, ‘लकडाउनमा भएको अवस्थामा कोरोनाको त्रास हुन स्वाभाविक भएपनि अस्पतालमा हुने हरेक मृत्युलाई कोरोनासँग जोड्दा त्यसले समाजमा राम्रो सन्देश जाँदैन् ।’
कोरोना डा. कार्कीले कोरोनाको विश्वव्यापी रुपमा फैलावट दरमा तिब्रता भएपनि ८० प्रतिशत पोजेटिभ केश सामान्य, १५ प्रतिशत सामान्य भन्दा केही बढी र बाँकी ५ प्रतिशतलाई मात्रै भर्ना गरी उपचार गर्नुपर्ने विश्वव्यापी तथ्यांक रहेको भन्दै यसमा नआत्तिन र सतर्कता अपनाउन आग्रह गरे ।
३१ डिसेम्बरमा पहिलोपटक चीनको उहानबाट बाहिर आएको कोरोना भाइरसको संक्रमण विश्वभरि फैलिने क्रम जारी छ । चीनमा संक्रमण फैलिएपछि ९ जनवरीमा एकजना नेपाली विद्यार्थी नेपाल आए । नेपाल आएको तीन दिनपछि अर्थात् जनवरी १३ मा उनमा संक्रमण परीक्षण गरियो ।
महामारीको रूपमा फैलिएको कोरोना भाइरसको संक्रमणबाट बच्न हामी १३ जनवरीदेखि निरन्तर लागिरहेका छौँ । अलि–अलि स्वास्थ्य मन्त्रालयलाई बुुझेर सुधारका काम गर्न कदम चालिरहेका वेला नचिताएको विषय बोकेर त्यतातिर समय दिनुपरेकाले पनि सय दिनमा जति उत्साहपूर्वक तपाईंहरूको बीचमा यी–यी काम परिणाममुखी भए भनेर भन्न सक्नुपर्थ्यो त्यो सकिएन । परिस्थितिले हामीलाई त्यसरी काम गर्न साथ दिएन । यो कुरा सबैलाई थाहा छ । तथापि, केही काम भएका छन् ।
मन्त्रिपरिषद्बाट निर्णय गराउनुपर्ने कतिपय विधि र नीतिका निर्णय हिजोको भन्दा गतिका साथ गर्ने विश्वास सबैमा दिलाएका छौँ । यसको अर्थ सबै कुरा भए भन्ने हाम्रोे दाबी होइन, तर हिजोको भन्दा हामी रफ्तारमा छौँ।
स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान तथा संस्थानहरूका डेढ–दुई वर्षअघिदेखि रिक्त पदाधिकारीको पदपूर्ति गरेर संस्थानहरूको संरचनालाई पूर्णता दिने काम गरेका छौँ । उदाहरणका लागि बिपी क्यान्सर अस्पतालमा डेढ–दुई वर्षदेखि सञ्चालक समितिले पूर्णता पाएको थिएन, हामीले पूर्णता दिएका छौँ । हामीले संरचनालाई पूर्णता दिने काम लगभग सकाएका छौँ ।
कर्मचारीसँग सम्बन्धित विषयमा करिब ७ हजार कर्मचारीको समायोजन समस्या रहेकोमा हामीले चार हजारभन्दा बढीको समाधान गरेका छौँ । आइरहने साथीहरू देखिरहन्छन्, तपाईंलाई पुरानो समस्या जस्ताको तस्तै रहेछ भन्ने लाग्नु स्वाभाविक हो । तर, त्यो क्रमशः घट्दै छ ।
स्वास्थ्य मन्त्रालय के हो र यसलाई कसरी अगाडि बढाउने भन्ने विषयमा लगभग हामीले सबैको उपस्थितिमा केन्द्रसँग सम्बन्धित मुद्दामा सबै संस्थासँग एकाधबाहेक सबै ठाउँमा आफैँ गएर संस्थाबारे अध्ययन गरेका छौँ । हामीले एक सोचाइ निर्माण गरिसकेका छौँ ।
कतिपय मन्त्रालयभित्र गरिएका व्यवस्थापनलाई विधिसम्मत अघि बढाउने प्रयत्न गर्नुका साथै केही आन्तरिक जिम्मेवारीमा समेत हेरफेर गरेका छौँ । झन्डै अढाई वर्षदेखि १२औँ तहमा रिक्त रहेका विशिष्ट पदाधिकारी (प्रमुख विशेषज्ञ)को पदोन्नति यसै अवधिमा भएको छ ।
विगतको मूल्यांकनमा पछाडि परेर बाहिर जाने परम्परा तोडेका छौँ । विगतमा अन्यायमा परेका व्यक्तिहरूले पनि यसपटक न्यायको अनुभूति गर्ने गरी व्यवस्थापन गरेका छौँ ।
अस्पताल तथा अन्य क्षेत्रमा सुधारका लागि अलि बढी एक्सिलेटर दबाएर जाऊ भनेको ठाउँमा अतिरिक्त कामका कारण त्यतातिर पनि ध्यान दिनुपर्ने भएकाले मेरो इच्छाअनुरूप र यसले यति काम गर्नुपर्ने गरेको छैन भन्ने आशंका गरेको बीचमा म्चाच हुन सकेन, जुन मैले पनि महसुस गरेको छु ।
कोरोना भाइरसबारे कतिपय काम गरेका छौँ । तर, गरेको कुरा स्थापित गर्न नसकेका कारण पनि हामीमाथिको प्रश्नले किचेर हिँड्ने ठाउँमा हामी नै छौँ । विमानस्थलमा हामीले हाम्रै पहलमा राखेको १०० डिग्रीभन्दा माथिको ज्वरो देखाउने मेसिन त राख्यौँ, तर त्यहाँ मेसिन राखेको छ, मेसिनबाट तपाईं निरीक्षणको क्रममा पास भएर जानुभएको छ भन्ने कुराको सन्देश पनि सम्प्रेषण गर्न सकेनौँ ।
मान्छे प्लेनबाट आउँछ ओर्लन्छ, हुलमै आउछँ । आफ्नो जाँच भइरहेको छ भन्ने कुरा उसलाई थाहा छैन । ज्वरो १०० डिग्रीभन्दा माथि गयो भने मात्रै त्यसलाई रोकेर प्रक्रियामा लैजाने कुरा हो । चेकिङ पास गरेर आएँ भनेपछि सबैमा केही न केही असर पक्कै पर्छ । हाम्रै नेता आउँदासमेत परीक्षण भएन भन्छन् ।
अबदेखि प्लेनमा चढ्नुअगाडि पनि चेकजाँच हुने र आएका प्रत्येक व्यक्तिलाई पनि परीक्षण भएर आएको भन्ने अनुभूति दिलाउनेमा हामी लागेका छौँ ।
अहिलेसम्म एकजना चीनबाट आएका विद्यार्थीमा देखिएको कोरोना भाइरस अहिले नेगेटिभ भएको छ । अहिलेसम्म २ सय १८ जनालाई चेकजाँचका लागि राखिए पनि कसैमा संक्रमण देखिएको छैन । तर, समाजमा एक किसिमको भय–आतंक छ ।
कहिलेकाहीँ ढुक्कले बसौँजस्तो लाग्छ, तर कहिलेकाहीँ अपत्कालमा परिएला कि भन्ने पिर पर्छ । जतिवेला चीनबाट विद्यार्थी ल्याउन ढिला भयो, त्यतिवेला कराउने साथीहरू सदनबाहिर दुवैतिर कराए । जब सरकारले ल्याउने काम गर्यो, तब तिनै साथीहरूले मैले देख्ने ठाउँमा राखेन भनेर अभिव्यक्ति दिए । यो हामी कति जिम्मेवार छौँ भन्ने कुराको एक दृष्टान्त मात्रै हो ।
चीनबाट ल्याइएका नागरिकलाई भक्तपुरको चाँगुनारायणमा राख्ने निर्णय गरी मुख्यसचिव र सचिवलाई के पठाइएको थियो, भोलिपल्ट वडाध्यक्षको नेतृत्वमा जुलुस आएर खबरदारी गरे । केही सीप नलागेपछि हामीले खरीपाटीमा राख्ने निधो गर्यौँ । चीनमा भएका अशक्त बिरामी ल्याएर यहाँ राखिँदै छ भन्ने इम्प्रेसन दिई समाजलाई भड्काइयो । चीनबाट ल्याइएका विद्यार्थीलाई त्यहाँ राख्दा भाडामा बस्नेले त कोठा छाडे, छाडे, घरपेटीले समेत घर छाडे भन्ने सूचना सम्प्रेषण भए ।
यताका मान्छेलाई विद्यार्थी ल्याई कुन गुफामा राख्ला, के गर्ला भन्ने पिर पर्यो । तर, जब आएका विद्यार्थीले सरकारले सोचेभन्दा राम्रो व्यवस्था गरेको भन्दै धन्यवाद दिए, तब धेरै साथीहरूलाई सिटामोल खुवाउनुपर्ने अवस्था आयो । आएका समेत सरकारको काम देखेर खुसी भए । काम नगर्दा मात्रै होइन, गर्दासमेत अपजस भोगेका छौँ । तर पनि सेवाभावबाट हामी विचलित भएका छैनौँ ।
क्वारेन्टाइनमा रहेका १ सय ७५ जाना साथीलाई सकुशल रिलिज गर्न सक्छौँ भन्ने विश्वास लिएका छौँ । यो विश्वभर फैलिएको छ । दक्षिण कोरिया, अरब तथा भारततिर प्नि फैलिँदा हामीले बढी सतर्कता अपनाउनुपर्ने अवस्था आएको छ । बालुवाटारमा समेत बैठक बसेर संक्रमण रोक्न समिति गठन गरेका छौँ ।
संक्रमण रोक्न सीमासुरक्षामा विशेष ध्यान दिनुपर्ने भएको छ । यसमै सबैको सर्वोपरि हित छ । अन्तर्राष्ट्रिय उडानहरू कतिपय मुलुकले घोषित रूपमै बन्द गरेका छन् भने कतिपयले अघोषित रूपमा ।
हामीले के गर्ने भन्नेबारे एक–दुई दिनमै निर्णय गर्छौं । अहिले सम्भावित ठाउँहरू र जोखिम रहेका मुलुकहरूमा विशेष सवाधानी अपनाउनुपर्छ । कोरोनाले सगरमाथा संवाद तथा भ्रमण वर्ष नेपालका सम्पूर्ण अभियान बन्द गरेका छौँ । देशमै गर्ने ठूला कार्यक्रम तथा भोजभतेर नगरौँ । भेट हुँदा चुम्बन तथा अंकमाल नगरी टाढैबाट नमस्ते गर्दा पनि केही हदसम्म संक्रमणबाट बच्न सकिन्छ भनी सार्वजनिक सूचना जारी गर्नेछौँ ।
अस्पतालमा ४३ वटा आइसोलेटेड बेडको व्यवस्था गरेका छौँ । विभिन्न अस्पतालमा आवश्यक व्यवस्थामा कुनै कमी छैन । सबैसँग समन्वय, सहकार्य गरेर अघि बढिरहेका छौँ ।
कोरोनाको विषयमा हामीले तीन चरणमा कार्य गर्ने योजना बनाएका छौँ । पहिलो चरणमा संक्रमण आउन नदिन जागरण र सावधानी अपनाउने । दोस्रो चरणमा आएपछि उपचारका लागि सम्पूर्ण जनशक्तिको परिचालन गर्ने । तेस्रो चरणमा महामारी नै भयो भने सबै अस्पताल खाली गरेर कोरोनाका बिरामी मात्रै राख्ने । तर, अहिले नै तयारी गरिरहेका छौँ भनेर अस्पतालका बिरामीलाई घर पठाउनु न्यायसंगत हुँदैन । बिरामीलाई घर फर्काउनु प्रचारका लागि राम्रो होला तर मानवीयताका हिसाबले त्यो ठिक होइन ।
राज्यले उपचारका लागि अस्पतालमा आवश्यक बेडको व्यवस्था गर्ने र संक्रमणले विकराल रूप लियो भने देशमा स्वास्थ्य संकटकाल घोषणा गर्नुपर्ने अवस्था आउन सक्छ । त्यसका लागि सम्पूर्ण व्यवस्था राज्यले गर्छ ।
कोरोनाको संक्रमण रोक्न सबै आ–आफ्नो ठाउँबाट लाग्नुपर्छ । आइसियु र डाक्टर हामी व्यवस्था गर्छौं । डाक्टर र नर्सको सुविधा वृद्धि नगरी ‘एक स्वास्थ्यसंस्था एक चिकित्सक’ नीति अवलम्बन गर्नु त्यहाँ काम गर्नेमाथि अन्याय हुन्छ । यति तलब तथा सेवासुविधा भयो भने डाक्टर नर्सले अन्त काम गर्नुपर्दैन भन्ने कुराको राज्यले समीक्षा गरेर २४ घण्टा त्यही सेवा दिने व्यवस्था भएपछि यो नीति लागू गर्न सकिन्छ । सिद्धान्त राम्रो लाग्यो भनेर आवश्यक व्यवस्थापन नगरीकनै काम गरियो भने सफल हुँदैन ।
स्वास्थ्यका कर्मचारीमाथि राज्यबाट समान ढंगको व्यवहार भएको छैन । म आएपछि यो अन्त्य भएको भन्ने होइन, तर यो मन्त्री आएपछि ढिलो–छिटो सहयोगात्मक भूमिका रह्यो भन्ने वातावरण बनाउँछु । स्वास्थ्य क्षेत्रमा अन्यायमा परेका सबै क्षेत्रलाई अनुभूत गराउन सक्छु भन्ने विश्वास लिएको छु । गाउँमा डाक्टर पठाउने, औषधोपचारका कुराहरूमा हामीले काम गरिरहेका छौँ । डाक्टर, नर्स नगएका गाउँमा उनीहरूको दरबन्दी सिर्जना गर्दै छौँ ।
भर्खरै म डडेल्धुरा जाँदा २८ जना डाक्टरको दरबन्दी रहेकोमा ५ जना मात्र कार्यरत छन् । त्यहाँ बाकी २३ जना दुर्गमको अंक पनि प्राप्त गर्ने, सेवा पनि नगर्ने देशमा छन् कि विदेशमा, त्योसमेत थाहा नहुने अवस्था छ । अब त्यस्तो हुँदैन । जो डाक्टर अस्पतालमा छन्, उनीहरूको दरबन्दी मात्रै त्यहाँ हुन्छ, बाँकीलाई पहिलो चरणमा मन्त्रालय ल्याउँछौँ ।
डाक्टर कहाँ छन् त? देशमा छ कि, विदेशमा छ कि, लडिमर्यो कि, डढिम¥यो कि, भाग्यो कि, महिना दिनमा हाजिर गर्न आएन भने सोधखोज गर्छौं, अर्को महिना पनि आएन भने उसलाई आजादी दिन्छौँ ।
हजारजना डाक्टर मन्त्रालयमा छन् भन्दा तपाईंजस्ता सर्वसाधारणले खै त हजारजना भनी सोधे भने कि मैले देखाउन सक्नुपर्यो, कि त विधि–प्रक्रियामा यहाँनिर छन्, धर्मरमा छन् भनी रेकर्ड देखाउन सक्नुपर्यो । मैले सुनेको छु, यतातिर यस्तो अवस्था पनि छ । यी सबै समस्याको छिटो–ढिलो हामी समाधान गर्छौं ।
यात्रुहरूको विवरण राख्ने कुरा र प्लेनमा अनाउन्स गर्ने व्यवस्था आरम्भ गरेका छौँ । अहिले सामान्य अवस्थामा रहे पनि यसलाई प्रभावकारी बनाउँछौँ । स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित विषयमा यथोचित ध्यान दिन्छौँ ।
एबोर्सनको कुरा आएको छ । पहिले २२ हप्तासम्मको गर्भको एबोर्सन गर्न पाउनेमा अहिले २८ हप्तासम्म गर्न पाउने कुरा आएको छ । पृथ्वीनारायण शाह जन्मेको भन्दा अलि पछिसम्म एबोर्सन गर्ने कुरामा मानवीय हुन्न कि भन्ने कुरा थियो ।
अहिले २८ हप्तासम्मको वकालत गरिरहेका छन् । यो कत्तिको मानवीय कुरा हो भन्नेबारे प्रश्न उठिरहेका छन् । यस्ता विषयमा छलफल गरेर निष्कर्ष निकाल्नु बुद्धिमानी हुन्छ कि भन्ने विषयले कतिपय विषयहरू अहिले किनारामा छन् ।
फुर्सदमा नीति–नियम, ऐनहरू बनायो, बनाइसकेपछि बेठिक बनाइयो भनेर पछुताउनुभन्दा बनाउनुअघि नै विचार गर्यो भने कार्यान्वयन गर्न सहज हुन्छ ।
(स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्री भानुभक्त ढकालले मन्त्रालयको जिम्मेवारी सम्हालेको सय दिनको कार्यप्रगति सार्वजनिक गर्न आइतबार मन्त्रालयमा आयोजित कार्यक्रममा मन्त्री ढकालले व्यक्त गरेको मन्तव्यको सम्पादित अशं। हेल्थपोस्ट नेपालका अंगदबहादुर सिंहको सहयोगमा)
पुस ५ गते स्वास्थ्यमन्त्रीका रुपमा पदवहाली गर्दैगर्दा स्वास्थ्यमन्त्री भानुभक्त ढकाललले भनेका थिए– ‘मेरो त यहाँ (स्वास्थ्य) सरुवा भएको हो, यहाँको जटिल समस्यालाई समाधान गर्नुपर्छ भनेर सरकारले पठाएको हो भन्ने रुपमा मैले बुझेको छु।’
मन्त्रालयको जिम्मेवारी सम्हालेको १०१औं दिन आइतबार मन्त्रालयमा पत्रकार सम्मेलनलाई सम्वोधन गरिरहँदा ढकाल पदवहालीको दिनको तुलनामा बढी रक्षात्मक थिए।
‘स्वास्थ्य क्षेत्रलाई बुझेर केही गर्नुपर्यो भनेर यी÷यी कामलाई परिणाममुखी बनाउँछु भन्दा परिस्थितिले साथ दिएन’ मन्त्री ढकालले थपे, ‘कम्तीमा यत्ति त गर्नुपर्ने नै हो भन्ने तपाईहरुको आकांक्षा र हाम्रो चाहाना म्याच नभएको पक्कै हो।’
मन्त्री ढकालले आफूले सोंचेअनुसार काम गर्न नसक्नुकको मूल कारण भने आकस्मिकक रुपमा आइपरेको कोरोनाको महामारी भएको बताए। ‘बोक्नु नपर्ने, आइलागेको अतिरिक्त विषयमा दुई महिना लाग्नुपर्यो, ‘स्वास्थ्य बुझेर केही परिणाममुखी केही काम गर्नुपर्छ भन्ने बेला परिस्थितिले साथ दिएन्।’
मन्त्रीले मञ्च पाउनुअघि मन्त्रालयका प्रवक्ताले सय दिनका अवधिमा भएका कामको प्रस्तुति गरेका थिए । विगतका मन्त्रीले जस्तो ढकालको सय दिनका ‘उपलब्धी’हरु प्रस्तुत गरेका थिए । मुख्य उपलब्धिका नीतिगत व्यवस्था तथा प्रणालीगत सुधारका, अनुगमन, सेवा प्रवाह, कोरोना महामारी व्यवस्थापनजस्ता शीर्षकमा ४६ बुँदा समेटिएपनि अधिकांश नयाँ भन्दा निरन्तर हुँदै आएका कार्यक्रम थिए ।
उपलब्धिका बुँदालाई समृद्ध बनाउँदा वर्षौदेखि हुँदैको सयुक्त वार्षिक समीक्षासहित विभिन्न बैठक, खोप, परिवार नियोजन सेवा, विभिन्न प्रतिष्ठानका सिनेट बैठक, मन्त्री संलग्न भएका अस्पताल तथा प्रतिष्ठानका स्थलगत तथा ब्रिफिङ लिएका विषयसमेत उपलब्धिमा समेटिएका छन्।
मन्त्री ढकालले यसबीचमा गरेका मुख्य कामको रुपमा कोरोना रोकथाम, पहिचान र निगरानीसँगै उहानबाट १७५ नेपाली विद्यार्थीको उद्दारको काम भएको दावी गरे । तीबाहेक उनले मन्त्रीपरिषद्बाट हुने नीतिगत, विधि प्रक्रियासम्मत काम राम्रोसँग गर्ने विश्वास दिलाएकोमा त्यसमा धेरै सफलता मिलेको दावी गरे । ‘डेढ÷दुई वर्षदेखि रिक्त रहेका पदाधिकारी नियुक्ती गरेर संरचनालाई पूर्णता दिने काम गर्यौं, बीपि कोइराला क्यान्सर अस्पताल संचगलक समितिले पूर्णता पायो,’ मन्त्री ढकालले भने ।
उनले आफू मन्त्रालयमा आउँदा ७ हजारभन्दा बढी समायोजनको समस्या बाँकी रहेकोमा अहिले ४ हजारभन्दा बढी सल्टिसकेको समेत बताए । ‘धेरै फोहोर भएका ठाउँमा २÷४ ट्याक्टर फाल्दा र केही वाँकी रहँदासम्म केही नगरेजस्तो देखिनसक्छ,’ ढकालले भने ।
मन्त्रीले लामो समयदेखि रिक्त १२ तह पदपूर्तिको काम विगतमा अन्यायमा परेकाहरुलाई समेत न्याय दिनेगरी गरेको, स्वास्थ्य संस्थामा आफै गरेर अध्यायन गर्नु पनि उपलब्धी भएको सुनाए । ‘बोझले किचिएर गरेका कुरा पनि गरियो भन्न सकिएको छैन्,’ उनले भने, ‘नभएको रोग (कोरोना)को अपगाल बोकेर हिँड्नु परेको छ।’
कोरोना : न पर्याप्त तयारी न, संकेत
प्रधानमन्त्रीका विश्वासपात्र एवं अनुभवीमन्त्री ढकाललाई मन्त्रीको रुपमा पाएको स्वास्थ्य मन्त्रालयका उच्च अधिकारी र पूर्व प्रशासक भने मन्त्रीका सय दिनबाटै खासै उत्साही देखिएका छैनन् । स्वास्थ्य सेवा विभागका पूर्व महानिर्देशक डा. यशोवद्र्धन प्रधानले पनि मन्त्रीको सय दिनको प्रमुख उपलब्धी भनेकै चाइनाबाट नेपालीको उद्धार भएको बताए । ‘यो काम प्रशंसनीय थियो, त्यो बाहेक त केही गरेजस्तो लाग्दैन’ प्रधानले भने।
डा. प्रधानले मन्त्रीको काम विगतमा मन्त्रीका भन्दा भिन्न नभएको टिप्पणी गरे । ‘सरुवा, आफ्नै पार्टीका मन्छेलाई घुसाउने, एमालेकै मान्छेलाई ठाउँमा पुर्याउनेबाहेक अरु सुनेको र देखेको छैन्’ प्रधानले भने । खासगरी यसबीचमा अघिल्ला मन्त्रीले बरिष्ठता मिचेर पाखा लगाएका अधिकारीहरुको न्याय गरेर प्रशंसा बढुलेका मन्त्रीलाई पछिल्ला नियुक्तीमा भने पुरानो एमाले सर्कलबाट बाहिर निस्किन नसकेको आरोप लाग्ने गरेको छ । विशेषगरी बरिष्ठ चिकित्सक र प्राध्यापकहरुको ठूलो जमातलाई वेवास्ता गरेर विभिन्न अस्पताल, प्रतिष्ठानमा नियुक्त गरिएको पदाधिकारी र मन्त्रालय र विभागमा पदसमूह मिचेर गरिएको सरुवाले मन्त्रीमाथि दलीय संर्कीणताबाट बाहिर निस्कन नसकेको आरोप लागेको छ ।
तीबाहेक मन्त्री ढकालले नयाँ कार्यक्रम, अनुगमन, पुराना कार्यक्रमकै सम्पादन प्रभावकारी बनाउने सन्दर्भमा पनि कुनै ठोस सुरुवात नै देखाउँन सकेका छैनन् ।
मन्त्रीले सबैभन्दा बढी काम गरेको वा अल्झिनु परेको दावी गरेको कोरोना निगरानी तथा पूर्व तयारीको काम पनि उल्लेखनीय र महामारीको सामना गर्नसक्ने तहको नभएको विज्ञहरु बताउँछन् । अहिले पनि संक्रमण फैलिएका देशबाट निर्वाध रुपमा मानिस आवतजावत भइरहनु, ठूला भनिएका अस्पतालहरुमा पनि उपचारकका लागि विशेष प्रवन्ध नहुनु, तालिमप्राप्त जनशक्ति निर्माणमा कुनै तयारी नथालिनुले कोरोना आइहालेको अवस्थामा सामना गर्ने संयन्त्र छ भन्ने भरोसा गर्र्ने ठाउँ नभएको विज्ञहरु बताउँछन् ।
विगत ३ महिनामा स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले हासिल गरेका प्रमुख उपलब्धिहरू
नीतिगत व्यवस्था तथा प्रणालीगत सुधार
१. मिति २०७६।८।१६ देखि २० गतेसम्म राष्ट्रिय संयुक्त वार्षिक समीक्षा सम्पन्न गरी स्वास्थ्य क्षेत्रका मानव संसाधन व्यवस्थापन, पूर्वाधार विकास, सूचना व्यवस्थापन, अस्पताल सेवा सुधार, सेवा प्रवाह जस्ता विषयहरूको प्राथमिकताका सूची तय भएको, आगामी वार्षिक बजेट तथा कार्यक्रममा समावेश गर्ने गरी कार्ययोजना तयार गरिएको र बाह्य विकास साझेदारसँग सम्झौता (Aide Memoire) हस्ताक्षर गरिएको ।
२. स्वास्थ्य क्षेत्रको समग्र विकासका लागि अस्पतालको सेवा विस्तार बिस्तार तथा गुणस्तर सुधारका लागि मिति २०७६।९।३ गते माननीय स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रीज्यूको समुपस्थितिमा स्वास्थ्य क्षेत्रका विज्ञहरूसँग परामर्श बैठक सम्पन्न भएको थियो । सो बैठकमा विज्ञहरूबाट अस्पतालको संख्यात्मक प्रगतिको साथ साथै गुणात्मक प्रगति, राज्यको तीनै तहमा रहेका सरकारी तथा गैर सरकारी अस्पतालहरूसँग आपसी समझदारी तथा साझेदारी गर्न, न्यूनतम सेवा मापदण्ड लागू गर्न र शैय्याको आधारमा नभर्इ सेवाको आधारमा अस्पतालको वर्गीकरण गर्न, एक चिकित्सक एक स्वास्थ्य संस्था नीति लागू गर्न सुझावहरू प्राप्त भएको ।
३. मिति २०७६।९।२९ मा प्रदेश सामाजिक विकास मन्त्री र सचिवहरूसँ मा. मन्त्री स्तरीय समीक्षा बैठक सम्पन्न भएको थियो । जसमा गत आ.व.को तुलनामा यस आ.व.को अर्ध वार्षिक प्रगतिमा उल्लेख्य सुधार आएको र संघ तथा प्रादेशिक मन्त्रालयबाट प्रस्तुत भएका सबैजसो चुनौतिहरू एकै प्रकृतिका रहेको पाइयो । आगामी दिनहरूमा हालका समस्या र चुनौतीहरूको आधारमा सहकार्य गरी कार्य योजना बनाउने प्रतिबद्धता गरियो ।
४. सरकारी, सामुदायिक, गैर सरकारी, निजी क्षेत्रसँग स्वास्थ्यका कार्यक्रमहरूमा गरिने साझेदारीलाई प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि तयार पारिएको “स्वास्थ्य क्षेत्रमा साझेदारी निर्देशिका २०७६” मन्त्रिपरिषदबाट स्वीकृत भै लागू भएको ।
५. मौजुदा नीति, ऐन, नियम, १५ औं योजनाको आधारपत्र, नेपाल स्वास्थ्य क्षेत्र रणनीति तथा अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबद्धताहरू, दिगो विकास लक्ष्य लगायतका निर्देशक दस्तावेजहरूका आधारमा आगामी आर्थिक वर्षको बजेट तथा कार्यक्रम तयारीका लागि “स्वास्थ्य क्षेत्रको योजना तर्जुमा मार्ग निर्देशन २०७६” स्वीकृत भर्इ लागू भएको ।
६. देशमा दैनिक ८ जनाको सडक दुर्घटनाबाट मृत्यु हुने गरेको हालको अवस्थामा दुर्घटना न्यूनीकरण, प्राथमिक उपचार, समयमा नै प्रेषण गरी दुर्घटना पश्चातको अंगभंग तथा अपांगता दरमा कमी ल्याउन र समग्र मृत्यु संख्या घटाउने उद्देश्यले मुख्य तथा सहायक राजमार्ग नजिक अवस्थित स्वास्थ्य संस्थाहरूमा ट्रमा सेन्टर स्थापना तथा संचालन गर्न एक कार्यविधिको निर्माण गरिएको ।
७. नेपालको पश्चिम तरार्इका जिल्लाहरूमा सिकलसेल एनिमिया रोगको भार बढि रहेको अवस्था छ । सोको प्रभावकारी व्यवस्थापन गर्न, शीघ्र पहिचान, परामर्श तथा उपचारका लागि ती जिल्लाका अस्पतालहरूमा “सिकलसेल एनिमिया परामर्श सेवा कर्नर स्थापनाको कार्यविधि” तयार भएको ।
८. स्वास्थ्य क्षेत्रमा गरिने लगानीलाई लागत प्रभावकारिता तथा समानताका आधारमा तथ्यपरक नीति, योजना तथा कार्यक्रम तर्जुमा गर्न एकीकृत स्वास्थ्य वित्त रणनीति आवश्यक भएकोले “राष्ट्रिय स्वास्थ्य वित्त रणनीति” तर्जुमा गर्न वस्तुस्थिति विश्लेषण सम्पन्न भएको ।
९. स्वास्थ्यजन्य फोहर व्यवस्थापन सम्बन्धी राष्ट्रिय स्तरको कार्यशाला गोष्ठी मिति २०७६।८।२४ देखि २६ सम्म काठमाण्डौमा सम्पन्न भएको ।
१०. कतिपय स्वास्थ्य समस्याहरू स्वास्थ्य संस्थामा नगइ घरमै स्वास्थ्यकर्मी द्वारा सेवा लिन सकिने हुन्छ । यसो गर्दा यातायात खर्च, समय बचत हुनुका साथै अस्पतालहरूमा हुने भीडभाडलाई समेत कम गर्न सकिन्छ। उल्लिखित वास्तविकतालाई मध्यनजर गर्दै सेवा प्रदायकलार्इ घरमा नै बोलाई स्वास्थ्य सेवा लिने प्रक्रियालार्इ व्यवस्थित गर्न “घरमा आधारित स्वास्थ्य सेवा मापदण्ड र कार्यविधि २०७६” स्वीकृत भएको ।
११. संघीय संरचना अनुसार महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका कार्यक्रमलार्इ थप व्यवस्थित बनाउन “राष्ट्रिय महिला सामुदायिक स्वास्थ्य स्वयंसेविका कार्यक्रम रणनीति २०६७” लार्इ आवश्यक संशोधन गरी स्वीकृत भएको ।
१२. विद्यालय स्वास्थ्य कार्यक्रमको व्यवस्थापनका लागि प्रत्येक विद्यालयमा एकजना नर्स राख्नका लागि “विद्यालय स्वास्थ्य तथा नर्सिङ सेवा कार्यक्रम संचालन कार्यविधि २०७६” स्वीकृत भएको ।
१३. दुर्गम क्षेत्रका अस्पतालहरूमा विशेषज्ञ परामर्श सेवा प्रदान गर्न दूरचिकित्सा (Telemedicine) सम्बन्धी मापदण्ड तथा कार्यविधि तयार भएको ।
१४. नेपाल मेडिकल काउन्सिल, नेपाल नर्सिङ काउन्सिल, नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्, राष्ट्रिय चिकित्सा विज्ञान प्रतिष्ठान लगायतका विभिन्न परिषद तथा प्रतिष्ठानहरूमा लामो समयदेखि रिक्त रहेका पदहरूमा पदाधिकारीहरू नियुक्ति गरिएको ।
१५. एसियाका सात देश सम्मिलित बिमस्टेकको टास्क फोर्सको यही माघ २१ र २२ गते काठमाडौँमा परम्परागत उपचार पद्धति विषयक अन्तर्राष्ट्रिय कार्यशाला गोष्ठी सम्पन्न भएको । सो गोष्ठीमा यस क्षेत्रमा परम्परागत उपचार पद्धतिको विकासका लागि संलग्न राष्ट्रहरूले गरेका प्रगतिहरूको जानकारी आदान प्रदानका साथै यस क्षेत्रको अझ बढी व्यवस्थित तथा विकासका लागि एक कार्यदल गठन भएको ।
१६. राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशालामार्फत प्रादेशिक प्रयोगशाला स्थापनाको लागि सबै प्रदेशहरूमा सरोकारवालाहरूसँग छलफल सम्पन्न गरी प्रयोगशाला स्थापनाको प्रारम्भिक कार्य अगाडि बढेको ।
१७. अमेरिकामा फेलोसिप अध्ययनका लागि जानका लागि मन्त्रालयबाट उपलब्ध गराईदै आएको Statement of Need प्रदान गर्ने व्यवस्थालाई थप व्यवस्थित र प्रभावकारी बनाउन Standard Operating Procedure (SoP) बनाई लागू गरिएको ।
१८. केन्द्रीय स्तरका ५ वटा अस्पतालहरुको अस्पताल विकास समिति गठन आदेश मन्त्रिपरिषद्बाट स्वीकृत भएको ।
१९. कर्मचारीहरुको कार्यशैली सुधार गर्न तथा कार्य सम्पादनलाई प्रभाबकारी बनाउनका लागि नौ बुदे निर्देशन स्वीकृत गरी लागू गरिएको ।
२०. साबिकको क्षेत्रीय क्षयरोग केन्द्र पोखरालाई गण्डकी प्रदेश अन्तर्गत हस्तान्तरण गरिएको ।
२१. कर्मचारी समायोजनको धेरै जसो काम सम्पन्न भैसकेकाले सो व्यवस्थापनको लागि गठित समिति विघठन गरी बाँकीका कार्य कर्मचारी प्रशासन महाशाखाबाट सम्पादन गर्ने व्यवस्था मिलाईएको ।
२२. जनस्वास्थ्य सेवा नियमावली तथा सुरक्षित मातृत्व एवम प्रजनन स्वास्थ्य नियमावलीको मस्यौदा अन्तिम चरणमा रहेको ।
अनुगमन १. मा. मन्त्रीज्यू र राज्य मन्त्रीज्यूबाट दर्जन बढी केन्द्रीय अस्पताल तथा प्रतिष्ठानहरूको स्थलगत अनुगमन भर्इ अस्पतालहरूलाई वस्तुपरक ठोस निर्देशन दिनुका साथै अस्पतालहरूमा उपलब्ध सेवाहरूको समीक्षा भएको ।
२. जिल्ला अस्पतालहरूमा न्यूनतम सेवा मापदण्ड (Minimum Service Standard) लागू भई राम्रो नतिजा प्राप्त भएकाले यसलाई निरन्तरता दिन स्वास्थ्य चौकी देखि विशेषज्ञ तहका अस्पतालहरूसम्म विस्तार गर्ने क्रममा ९ वटै संघीय अस्पतालहरूमा न्यूनतम् सेवा मापदण्ड (Minimum Service Standard) लागू भएको ।
३. स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले कार्यान्वयन गर्ने १५ औं योजनाका २ वटा रूपान्तरणकारी कार्यक्रमहरू र ६ वटा प्रमुख कार्यक्रमहरू छनौट गरिएको ।
रूपान्तरणकारी कार्यक्रमहरूः १. स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रम २. स्वास्थ्य संस्था तथा स्वास्थ्य सेवा विस्तार कार्यक्रम
प्रमुख कार्यक्रमहरू
१. सुरक्षित मातृत्व तथा प्रजनन स्वास्थ्य सबलीकरण कार्यक्रम २. एकीकृत खोप तथा पोषण कार्यक्रम ३. एकीकृत रोग रोकथाम तथा नियन्त्रण कार्यक्रम ४. विकासमा जनसांखिक लाभांशको उपयोग कार्यक्रम ५. एकीकृत स्वास्थ्य सूचना व्यवस्थापन तथा डिजिटल हेल्थ कार्यक्रम ६. आप्रवासन स्वास्थ्य कार्यक्रम
सेवा प्रवाह १. एक स्थानीय तह एक अस्पतालको नीति अनुरुप १५ शैयाका प्राथमिक अस्पताल निर्माणका लागि थप २३६ स्वास्थ्य संस्था सूचीकृत गरिएको ।
२. दूर दराजमा विशिष्टिकृत स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्न छात्रवृत्तिमा अध्ययन गरेका विशेषज्ञ चिकित्सकहरूलार्इ कवुलियतनामा अनुसार अनिवार्य सरकारी अस्पतालहरूमा सेवा गर्नुपर्ने व्यवस्था रहेको छ । सो अनुसार हालसम्म २६४ जना विशेषज्ञ चिकित्सकहरूलार्इ संघ, प्रदेश र स्थानीय तहका अस्पतालहरूमा खटार्इएकामा पछिल्लो ३ महिनामा १८२ जना चिकित्सकहरूलाई देश भरिका विभिन्न अस्पतालहरूमा खटाइएको ।
३. स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रम थप २६ स्थानीय तहमा विस्तार भएको र हालसम्म ५१ जिल्लाका ५०५ स्थानीय तहमा लागू भई बीमित गर्नेको संख्या २६ लाख ३४ हजार ३ सय २६ पुगेको छ ।
४. वीर अस्पतालमा २० आई सि यू शैय्या थप गर्न मन्त्रीस्तरीय विकास समस्या समाधान समितिबाट निर्णय भइ प्रक्रिया अगाडि बढेको ।
५. वीर अस्पताललाइ स्तरोन्नति गरी भक्तपुरको दुवाकोटमा सेवा विस्तार गर्ने सम्बन्धमा माननीय राज्यमन्त्री ज्यूको संयोजक्वत्वमा विस्तृत कार्य तर्जुमा अगाडि बढेको साथै चिनीया पक्षबाट सो सम्बन्धमा औलाइएका पूर्वाधार सम्बन्धी विषयवस्तुहरू नेपाल सरकारको तर्फबाट सम्बोधन गरिने प्रतिबद्धता सहितको अर्थ मन्त्रालय मार्फत चिनीया पक्षलाई परिपत्र गरी सकिएको ।
६. नेपालमा बालबालिकाहरूमा जनस्वास्थ्य समस्याको रूपमा रहेको दादुरा रोग निवारणको लागि ९ महिना देखि ५ वर्ष उमेर समूहका करिब २९ लाख १२ हजार बालबालिकाहरूको लागि देश भरी फाल्गुण र चैत्र दुई महिनामा २ चरणमा सम्पन्न गर्ने गरी दादुरा रुबेला खोप अभियानको रूपमा संचालन गर्न मिति २०७६।११।१ गते देखि विशेष कार्यक्रम गरी शुभारम्भ भएको ।
७. खोप लाई सुरक्षित तरिकाबाट भण्डारण गर्न, कोल्ड चेनको गुणस्तर र पहुँच बढाउन देशभरका थप १९० स्थानमा रेफ्रिजेरेटरहरु जडान गरिएको ।
८. तराईका १९ जिल्लाहरुमा जन्मे देखि ५ वर्ष मुनिका १८ लाख १२ हजार बालबालिकालाई पोलियो उन्मुलनको लागि थप मात्रा पोलियो खुवाउने अभियान संचालन गरिएको ।
९. विभिन्न प्रतिष्ठानहरुको लामो समयदेखि सिनेट बैठक संचालन हुन नसकेकामा यस अवधिमा पाटन स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान, कर्णाली स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिस्ठान, वि.पि कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान र चिकित्सा विज्ञान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानको सिनेट बैठक सम्पन्न भएको छ । जसले प्रतिस्ठानहरुको कार्य सम्पादन गर्न सहज भएको छ ।
अध्ययन अनुसन्धान
१. क्षयरोग कार्यक्रम देशको प्राथमिकता प्राप्त कार्यक्रम हो । नेपालमा क्षयरोगको अवस्था बारे यथार्थ जानकारी लिने उद्देश्यले पहिलो पटक क्षयरोग प्रिभेलेन्स सर्भे (TB Prevalence Survey) सम्पन्न भई प्रारम्भिक प्रतिवेदन तयार भएको छ । यसबाट क्षयरोग नियन्त्रणका लागि आवश्यक रणनीति, योजना तथा कार्यक्रम तर्जुमा गर्न सहयोग पुगेको छ ।
२. स्वास्थ्य संस्थाहरूबाट प्रदान गरिने सेवाहरू र पूर्वाधारहरू जानकारी प्राप्त गर्ने उद्देश्यले हरेक ५-५ वर्षमा नेपाल स्वास्थ्य संस्था सर्वेक्षण हुने गरेको छ । दोस्रो पटक गरिन लागेको सो सर्वेक्षणको कार्य प्रारम्भ भएको छ ।
कोरोना (COVID 19) महामारी व्यवस्थापन सम्बन्धि
१. बिश्वमा हाल फैलिएको कोरोना संक्रमणको रोकथाम, शिघ्र पहिचान, निगरानी तथा व्यवस्थापन गर्न सहज हुने उद्देश्यले विश्व स्वास्थ्य संगठनको मापदण्ड अनुसार एक प्रोटोकल तथा कार्य योजना तयार गरीएको ।
२. विभिन्न निकायहरुसँगको समन्वय र सहकार्यमा चीनको युआन प्रान्तमा रहेका १७५ विद्यार्थीलाई नेपाल ल्याई १४ दिन Quarantine मा राखिएकामा हिजो फाल्गुन १७ गते अन्तिम पटकको नमुना परीक्षण गरिएको ।
३. त्रिभुवन अन्तर्रास्ट्रिय विमानस्थलको स्वास्थ्य कक्ष (health desk) लाई थप जनशक्ति तथा तीन वटा Infrared Radiation Thermometer थप गरी सबै प्रभावित मुलुकबाट नेपाल आउने यात्रुको अनिवार्य जाँच गर्ने प्रबन्ध मिलाईएको ।
४. तातोपानी र रसुवागढी नाकामा चिकित्सक खटाइएको ।
५. सातै प्रदेशमा आवश्यक सामग्रीसहित प्रदेश सामाजिक विकास मन्त्रालयसँग समन्वय गरी तहाँ रहेका नाकाहरुमा आवश्यक निगरानीको व्यवस्था मिलाउन स्वास्थ्य टोली परिचालन गरिएको ।
६. कोरोना व्यवस्थापनका लागि आवश्यक सामग्री (logistics) को मौज्दात थप गरिएको ।
७. उपत्यकाका सबै Hub Hospital हरू सँग विभिन्न चरणमा पूर्व तयारीका लागि बैठक तथा छलफल गरीएको साथै सबै Hub Hospital हरूको विस्तृत अनुगमन गर्ने व्यवस्था मिलाईएको ।
बिहिबार दिउँसो स्वास्थ्य मन्त्रालयको आँगनमा एकहुल मानिस भेला भए। केही बेर नाराबाजी पनि गरे। स्वास्थ्य राज्य मन्त्रीलाई पनि भेटे। अनि सोधे ‘हाम्रा छोराछोरी कति दिन चीनमै सडाएर राख्नुहुन्छ?’
स्वास्थ्य राज्य मन्त्री नवराज रावतले केही जवाफ दिन सकेनन्। बरु भने ‘परराष्ट्र मन्त्रालयमा जानुस्।’ चीनमा उहानमा फैलिइरहेको कोरोना भाइरसका कारण त्यहाँ नेपाली पनि थुनिएका छन्। सरकारले उनीहरुलाई फर्काउने तयारी त गरेको छ तर, कहिले फर्काउने भन्नेबारेमा केही भन्न सकेको छैन।
सरकारले नै अलमल्याएपछि चीनमा रहेका नेपाली विद्यार्थीका अभिभावक बिहीबार स्वास्थ्य मन्त्रालय पुगेका थिए। मन्त्रालयमा पुगेका उनीहरुले केही बेर नाराबाजीसमेत गरेका थिए। उनीहरुले राज्यमन्त्रीलाई ज्ञापनपत्र पनि बुझाए।
पाटनकी सोमिला कक्षपतिकी बहिनी सलिना कक्षपति उहान विश्वविद्यालयमा एमबिबिएस पढिरहेकी छिन्। ‘घरमा बुबा–आमा बहिनीको पिरले खाना नखाई, नसुति बस्नु भएको छ, तर सरकारले किन आलटाल गरिरहेको छ?’ उनले भनिन् ‘त्यहाँ बहिनीले खाना खानै पाएनौं भनेर फोन गरिहन्छे, सरकार ल्याउँछौं ल्याउँछौं मात्रै भन्ने किन कुरा लुकाइरहेको?’
‘अहिले सम्म भाइरसबाट जोगिएर बसेका , तर कुन बेला के हुन्छ थाहा छैन’, एक बृद्ध आमाले छोरोको भनाई उद्धृत गर्दै भनिन्,‘आमा अब कति समय सम्म हो यहीँ सडेर बस्नुपर्ने भयो।’छोराले आमा बुवालाई चीनमै घुम्न पनि बोलाएका थिए। कोरोनाको संक्रमण नभइदिएको भए सायद उनीहरु बुधबार नै चीन गइसकेका हुनेथिए। ‘तर अब त छोरो नै फर्किने हो कि होइन भन्ने भो’ उनले सुनाइन्।
स्वास्थ्य मन्त्रालयले केही गर्न नसक्ने भन्दै परराष्ट्र जान भनेको अभिभावकले बताए। ‘सरकारको जिम्मेवार निकायले नै या जानुस् र उता जानुस् भनिरहेको छ’ एक अभिभावक सागर खड्काले भने ‘अब यस्तै ताल हो भने हमी प्रधानमन्त्री निवासमै धर्ना बस्छौं।’
स्वास्थ्य मन्त्रालय प्रमुख विशेषज्ञविहीन भएको ५ महिना भइसकेको छ । स्वास्थ्यसेवाको १२औँ तहका तीनवटै दरबन्दी खाली छन् । गत भदौमा डा. सुशीलनाथ प्याकुरेलले उमेरहदका कारण अनिवार्य अवकाश पाएसँगै प्रमुख विशेषज्ञविहीन बनेको थियो । १२औँ तहका अन्य दुई पद अनिवार्य अवकाशकै कारण त्यसअघि नै रिक्त भएका थिए । तर, सरकारले ५ महिना बितिसक्दा पनि १२औँ तहमा बढुवाका लागि प्रक्रिया अघि बढाएको छैन । १२औँ तहका तीनवटै पदको पूर्ति कार्यसम्पादन मूल्यांकनका आधारमा ११औँ तहमा कार्यरतमध्येबाट बढुवामार्फत गर्नुपर्ने व्यवस्था छ । कार्यसम्पादन मूल्यांकनमार्फत हुने बढुवा पारदर्शी हुने र शीर्षकगत अंक निश्चित हुने हुँदा आफूअनुकूल व्यक्तिहरू बढुवामा नपर्ने देखेका कारण सरकारले नियुक्तिमा चासो नदेखाएको विश्लेषकहरू बताउँछन् ।
स्वास्थ्यसेवा ऐन तथा नियमावलीले प्रमुख विशेषज्ञलाई महत्त्वपूर्ण जिम्मेवरी दिएको छ । क्षतिपूर्ति आयोगको अध्यक्ष प्रमुख विशेषज्ञ हुने व्यवस्था छ । केन्द्र सरकारमातहतका २ अस्पतालको अध्यक्ष प्रमुख विशेषज्ञ पदेन हुन्छन् । तर, लामो समयसम्म प्रमुख विशेषज्ञमा बढुवा नगरिँदा अस्पतालदेखि मन्त्रालयका अनगिन्ती कम प्रभावित भइरहेका छन् । यही गतिरोधको अवस्था आउने देखेरै तत्कालीन स्वास्थ्यमन्त्री उपेन्द्र यादवले डा. प्याकुरेलको सेवाअवधि १ वर्ष थप गर्न मन्त्रिपरिषद्मा सिफारिस गरेको थियो । तर, मन्त्रिपरिषद्ले उनको म्यद थप गर्न अस्वीकार गरेपछि भदौदेखि मन्त्रालय प्रमुख विशेषज्ञविहीन बनेको हो । स्वास्थ्यसेवा ऐनले आवश्यक परेको खण्डमा विशेषज्ञमा कार्यरत कर्मचारी बढीमा तीन वर्षसम्म सेवावधि थप गर्न सक्ने अधिकार मन्त्रिपरिषद्लाई दिएको छ ।
न चिकित्सक सचिव न प्रमुख विशेषज्ञ हुँदा स्वास्थ्य बुझ्नेकै खडेरी, ३३ हजार स्वास्थ्यकर्मीको मनोबल गिर्दै डा. पुष्पा चौधरीको राजीनामासँगै स्वास्थ्य मन्त्रालयमा अहिले प्रशासनका मात्र सचिव छन् । चिकित्सक सचिव हुँदा प्रमुख विशेषज्ञ रिक्त हुँदा पनि स्वास्थ्यलाई बुझ्ने व्यक्ति नेतृत्वमा हुन्थे । तर, चिकित्सक सचिव पनि नभएको अवस्थामा प्रमुख विशेषज्ञ पनि नहुँदा स्वास्थ्यका नीतिनिर्माण र कार्यान्वयनमा बुझ्ने व्यक्तिको अभाव त भएको छ नै, ३३ हजार स्वास्थ्यकर्मीको मनोबलसमेत गिरेको अवस्था छ । स्वास्थ्य क्षेत्रलाई बुझेको व्यक्तिले नै मन्त्रालयको नेतृत्व गर्दा प्रभावकारी हुने निष्कर्षका साथ स्वास्थ्य मन्त्रालयमा चिकित्सक सचिवको परिकल्पना र व्यवस्था गरिएको थियो । तर, स्वास्थ्यकै लागि बनाइएको चिकित्सक सचिव डा. चौधरीलाई प्रधानमन्त्री कार्यालयमा सरुवा गरेर स्वास्थ्य मन्त्रालयमा प्रशासन समूहका सचिव ल्याएर सरकारले विवाद सिर्जना गर्यो । सरकारको गैरन्यायिक सरुवालाई चुनौती दिँदै सर्वोच्चमार्फत डा. चौधरी स्वास्थ्यमा फर्किन त फर्किइन्, तर मन्त्री यादवले चलखेल गरे । चिकित्सक र प्रशासनका दुई सचिव राखेर आफूअनुकूल निर्णय गराउने मनसायका साथ उनले स्वास्थ्यमा चिकित्सक सचिव राख्ने व्यवस्थाको मर्मलाई भत्काइदिए । प्रतिशोध साध्ने हिसाबले अत्यन्त सीमित जिम्मेवारीमा खुम्च्याइएपछि डा. चौधरीले बहिर्गमन रोजिन् । हाल प्रशासन समूहका खगराज बरालले सचिवका रूपमा स्वास्थ्यको नेतृत्व गरिरहेका छन् ।
प्रमुख विशेषज्ञमा बढुवा गरिँदा जो आए पनि चिकित्सक वा स्वास्थ्यकर्मी नै आउने थिए जो स्वास्थ्य र स्वास्थ्यकर्मीका समस्यासित परिचित हुन्थे । तल्लो तहदेखि काम गर्दै आएको र देशका दुर्गम भूभागहरूमा सेवा दिई जनसाधारणको स्वास्थ्यमा पहुँचको अवस्था बुझेको व्यक्ति नीतिनिर्माण तथा कार्यान्वयनको तहमा पुग्दा स्वास्थ्यसेवा प्रभावकारी बन्ने बुझाइकै आधारमा प्रमुख विशेषज्ञको पद सिर्जना गरिएको हो ।
प्रतिस्पर्धामा को अगाडि ? कसको सम्भावना कति ? १२औँ तहमा बढुवाका लागि हाल स्वास्थ्यसेवामा ११औँ तहमा कार्यरत विशेषज्ञमध्ये करिब ३० जना योग्य छन् । ११औँ तहमा कम्तीमा ५ वर्ष सेवा गरेका उनीहरूमध्ये २२ जनाले मात्र १२औँ तहमा बढुवाका लागि निवेदन दिएका छन् । यसअघि बढुवाका लागि निवेदन माग गरिएको थियो, जुन अवैधानिक छ । नियमित कासमु भरेका ११औँ तहका कर्मचारीमध्ये बढुवा समितिले आफैँ मूल्यांकन गरी सिफारिस गर्नुपर्नेमा निवेदन माग गरिएको प्रति विवाद उब्जिएको छ । निवेदन माग गरेपछि केही दिनअघि एक चरणको छलफलसमेत भएको छ ।
कार्यक्षमता मूल्यांकनमा डा. रोषन पोखरेल सबैभन्दा अगाडि देखिएका छन् । निष्पक्ष रूपमा मूल्यांकन गरिए उनी पहिलो नम्बरमा सिफारिस हुने देखिन्छ । उनी यसअघि पनि दुईपटकसम्म प्रमुख विशेषज्ञमा सिफरिस भएका थिए । तर, दुवैपटक उनको बढुवा भएन । यसअघि अवकाश पाउन १ दिन बाँकी भएका दुईजनालाई प्रमुख विशेषज्ञमा बढुवा गरिँदा उनी बाहिरिएका थिए ।
पोखरेलपछि योग्यताक्रममा डा. दीपेन्द्ररमण सिंह अगाडि छन् । उनी पनि यसअघि प्रमुख विशेषज्ञ बढुवा सिफारिसमा परिसकेका थिए । अवकाशको मुखमा पुगेका व्यक्तिलाई बढुवा गरिँदा उनीहरूको निवृत्तिभरणलगायत सेवासुविधा त बढ्यो, तर मन्त्रालयले भने विशेषज्ञ सेवा पाउन सकेन । बढुवाको एक दिनपछि नै प्रमुख विशेषज्ञ पद रिक्त भए पनि पुनः बढुवा नगरिँदा पोखरेल सिंहले अवसर पाएनन् भने मन्त्रालय प्रमुख विशेषज्ञविहीन बन्यो ।
पोखरेल र सिंह ११औँ तहमा कार्यरतमध्ये सबैभन्दा बढी समय सेवा गरेका चिकित्सक हुन् । तर, उनीहरूले सोझै ११ तहमा सेवा प्रवेश गरेकाले ज्येष्ठताबापत २० मध्ये १६ अंक मात्र पाउने अवस्था छ । ज्येष्ठताको ४ अंक १०औँ तहमा काम गरेबापत छुट्याइएकाले ११औँ तहमा १० वर्षभन्दा बढी सेवा गरेर पनि उनीहरूले पूर्णांक प्राप्त गर्नेछैनन् । यद्यपि, कासमुको अंकमा भेदभाव नगरिए उनीहरू भौगोलिक क्षेत्र, शैक्षिक योग्यता तथा तालिमको अंक जोड्दा अरुभन्दा अगाडि नै हुने देखिन्छ । यस्तोमा उनीहरूको १२औँ तहमा बढुवा निश्चित छ ।
तेस्रो उम्मेदवारमा वीर अस्पतालका निर्देशक डा. केदार सेन्चुरी र परिवार कल्याण महाशाखाका भीमसिंह तिंकरीबीच प्रतिस्पर्धा हुने देखिएको छ । विनाचलखेल स्वाभाविक रूपमा कार्यक्षमता मूल्यांकन हुँदा यी दुईमध्ये एक पनि प्रमुख विशेषज्ञमा बढुवा हुने देखिन्छ । पाँच नाम सिफारिसमा भने यी दुवै पर्नेछन् ।
सिफारिसमा पर्ने पाँचौँ नाममा भने धेरैको प्रतिस्पर्धा हुने देखिएको छ । मन्त्रालयका प्रवक्ता महेन्द्र श्रेष्ठ, डा. गुणराज लोहनी, डा. तारा पोखरेल र डा. सुधा देवकोटा प्रमुख प्रतिस्पर्धामा छन् । यीमध्ये कुनै एक नाम सिफारिसमा पर्ने सम्भावना छ । यद्यपि, प्रमुख विशेषज्ञ नियुक्तिका लागि तीनजनाभित्र भने पर्ने देखिँदैन ।
ऐनविपरीत ९ जनाको नाम सिफारिस गर्ने चलखेल हुँदै बढुवा समितिले स्वास्थ्यसेवा ऐनविपरीत १२औँ तह बढुवाका लागि ९ जनाको नाम सिफारिस गर्ने चलखेल भइरहेको बुझिएको छ । स्वास्थ्यसेवा ऐनले स्पष्ट रूपमा बढुवा सिफारिस गर्दा आवश्यक संख्यामा ५० प्रतिशत थप गरी योग्यताक्रमअनुसार नाम सिफारिस गर्नुपर्ने व्यवस्था गरे पनि सरकारले आफूनिकट व्यक्तिहरूलाई घुसाउन बढी नाम सिफारिस गर्ने तयारी गरिरहेको मन्त्रालय स्रोत बताउँछ ।
रिक्त ३ पदका लागि नाम सिफारिस गर्दा अतिरिक्त ५० प्रतिशतसहित ४.५ अर्थात् ५ जनाको नाम सिफारिस गर्नुपर्छ । तर, निजामती ऐनको प्रावधानलाई पक्रेर ९ जनाको नाम सिफारिस गर्ने चलखेल गरिएको स्रोतको दाबी छ । ‘आवेदन माग गर्दा स्वास्थ्यसेवा ऐनको दफा नै उल्लेख गरेर माग्नुपर्छ, तर सिफारिस भने निजामती ऐनको प्रावधानअनुसार गर्न मिल्ने कुरै होइन,’ एक विशेषज्ञले भने, ‘बढुवा सिफारिस सम्बन्धमा भर्खरै गरिएको बैठकमा समेत यो कुरामा छलफल भएको मैले पनि सुनेको छु । तर, यो गैरकानुनी कुरा हो ।’
यस्तो छ प्रमुख विशेषज्ञ बढुवा प्रक्रिया प्रमुख विशेषज्ञ (१२औँ तह) मा बढुवामार्फत मात्र पदपूर्ति हुने व्यवस्था छ । ११औँ तहमा कम्तीमा ५ वर्ष सेवा गरेका विशेषज्ञहरू १२औँ तहमा बढुवाका लागि योग्य हुन्छन् । बढुवा कार्यक्षमता मूल्यांकनका आधारमा हुने व्यवस्था छ । पछिल्लो ५ वर्षको कासमु र अन्य ३ शीर्षकमा कर्मचारीले प्राप्त गरेको अंकका आधारमा योग्यताक्रममा अब्बल ३ व्यक्तिलाई मन्त्रिपरिषद्ले १२औँ तहमा बढुवा गर्नुपर्छ । यसका लागि बढुवा सिफारिस समितिले कार्यक्षमता मूल्यांकनमा बढी अंक प्राप्त गर्ने ५ जनाको नाम योग्यताक्रमअनुसार मन्त्रिपरिषद्मा सिफारिस गर्नुपर्ने कानुनी प्रावधान छ । आवश्यक संख्याको ५० प्रतिशत बढाएर सिफारिस गर्नुपर्ने प्रावधान भएकोमा १२औँ तहका ३ पद रिक्त रहेकाले ३ जना र थप १.५ (२) गरी ५ जना सिफारिस गर्नुपर्ने भएको हो ।
कार्यक्षमता मूल्यांकनका आधार कार्यसम्पादन मूल्यांकनबापत– ४० अंक यसअन्तर्गत ११औँ तहमा कार्यतर विशेषज्ञले भरेको पछिल्लो ५ वर्षको कार्यसम्पादन मूल्यांकन (कासमु)माथि तोकिएको अधिकारीले दिएको अंक जोडिनेछ । यसमा मूल्यांकनकर्ताले अंक दिँदा विवेक प्रयोग गर्न सक्ने भएकाले उम्मेदवारको नम्बर यकिन गर्न सकिँदैन । यीबाहेक ३ शीर्षमा दिइने नम्बर पारदर्शी र निश्चित हुने हुँदा प्रमुख विशेषज्ञ बढुवाका लागि को अगाडि छ भन्ने अनुमान सहजै लगाउन सकिन्छ ।
ज्येष्ठताबापत– २० अंक यसअन्तर्गत ११औँ तहमा काम गरेबापत बढीमा १६ अंक र १०औँ तहमा काम गरेबापत बढीमा ४ अंक पाउने व्यवस्था छ ।
भौगोलिक क्षेत्रमा काम गरेबापत– २५ अंक यसअन्तर्गत देशका विभिन्न भूभागमा काम गरेबापत प्रतिवर्ष अंक निर्धारण गरिएको छ । अतिदुर्गम, दुर्गम, सुगमलगायत क्षेत्रमा भूगोललाई वर्गीकरण गरी अंक निर्धारण गरिएको छ । एउटै जिल्लामा पनि सदरमुकाममा काम गरेबापत कम र सदरमुकामबाहिर काम गरेबापत बढी अंक तोकिएको छ । त्यसैले लामो समय दुर्गममा सेवा दिएको विशेषज्ञ ज्येष्ठताको हिसाबले कनिष्ठ भए पनि प्रमुख विशेषज्ञ बढुवामा अगाडि हुन सक्छन् ।
शैक्षिक योग्यता र तालिमबापत १५ अंक यसअन्तर्गतको अंक पारदर्शी हुन्छ । शैक्षिक प्रमाणपत्र र तालिममा विशेषज्ञले हासिल गरेको श्रेणीका आधारमा अंक दिने व्यवस्था छ ।
५ सदस्यीय बढुवा सिफारिस समिति लोकसेवा आयोगको अध्यक्ष वा निजले तोकेको लोकसेवा आयोगको सदस्य– अध्यक्ष लोकसेवा आयोगको अध्यक्षले तोकेको लोकसेवा आयोगको सदस्य– सदस्य मुख्यसचिव– सदस्य लोकसेवा आयोगद्वारा मनोनीत सम्बन्धित विषयको विशेषज्ञ– सदस्य स्वास्थ्य मन्त्रालयको सचिव– सदस्य–सचिव
मन्त्रालय प्रमुख विशेषज्ञविहीन हुँदा यस्ता असर ५ महिनादेखि मन्त्रालय प्रमुख विशेषज्ञविहीन हुँदा स्वास्थ्यका काम नराम्ररी प्रभावित भएका छन् । प्राविधिक नेतृत्वको अभावमा स्वास्थ्यका कतिपय काम ठप्पप्रायः छन् भने कतिपय प्रभावकारी रूपमा चल्न सकेका छैनन् ।
१२औँ तहको व्यक्ति महानिर्देशक हुनुपर्ने स्वास्थ्यसेवा विभागको नेतृत्व ११औँ तहकाले गरिरहेका छन् । महानिर्देशक र निर्देशक दुवै ११औँ तहको हुँदा नेतृत्वलाई नटेर्ने र खुट्टा तान्ने प्रवृत्ति हाबी भइरहेको छ । यसले मन्त्रालयले तय गरेका स्वास्थ्यका नीति तथा कार्यक्रमको प्रमुख कार्यान्वयक निकाय क्रियाशील हुन सकिरहेको छैन । योग्यताअनुसारको नेतृत्व नपाउँदा विभागको काममा ठूलो असर परिरहेको विभागकै कर्मचारीहरू बताउँछन् ।
अर्को पक्ष स्वास्थ्यसंस्था तथा स्वास्थ्यकर्मीलाई दिइने क्षतिपूर्तिको काम रोकिएको छ । स्वास्थ्यसंस्थामाथि तोडफोड तथा दुर्घटनामा क्षतिपूर्ति समितिको अध्यक्ष प्रमुख विशेषज्ञ (१२औँ) तहको कर्मचारी हुने व्यवस्था छ ।
त्यसैगरी, केन्द्रमातहतका दुई विशिष्टीकृत अस्पतालको कामकाज ठप्प छ । तनहुँको गिरिजाप्रसाद कोइराला श्वास–प्रश्वास केन्द्र र भक्तपुरस्थिति मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्रको अध्यक्षता प्रमुख विशेषज्ञले गर्ने व्यवस्था छ । तर, १२औँ तह रिक्त हुँदा ५ महिनादेखि यी अस्पतालमा कुनै निर्णय हुन सकेको छैन । अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष प्रमुख विशेषज्ञ अभावमा देशका ३३ हजार स्वास्थ्यकर्मीको मनोबल गिरेको छ । मन्त्रालयमा चिकित्सक सचिव र प्रमुख विशेषज्ञ दुवै नहुँदा नेतृत्वमा आफ्नो प्रतिनिधित्व नभएको महसुस हुने एक स्वास्थ्यकर्मी बताउँछन् । ‘प्राविधिक नेतृत्व अभावमा न स्वास्थ्य बुझ्ने कोही मन्त्रालयमा छ, न त स्वास्थ्यकर्मीको समस्या बुझ्ने नै,’ ती स्वास्थ्यकर्मीले भने, ‘स्वास्थ्यको नेतृत्व स्वास्थ्यकर्मीले नगर्दासम्म स्वास्थ्यसेवा प्रवाह प्रभावकारी हुन सक्दैन ।’
मन्त्रालयले १२औँ तहमा बढुवा नगरीकन ११औँ तहका कर्मचारीको सरुवा गर्ने सम्भावना पनि रहेको स्रोत बताउँछ । यसो गरिएमा थप अप्ठ्यारो निम्तिनेछ । सरुवापछि बढुवा गर्दा तीन विशेषज्ञ मन्त्रालयमा आउनेछन्, जसका कारण ती स्थानमा फेरि अर्को व्यवस्था गर्नुपर्ने हुन्छ ।
अर्कोतर्फ बढुवा सिफारिस नगरी लम्ब्याइँदा कार्यक्षमता मूल्यांकनको योग्यताक्रम नै तलमाथि हुने सम्भावना पनि छ । अर्को वर्षसम्म पुर्याइएमा ज्येष्ठता र दुर्गमको समेत नम्बर घटबढ हुने हुँदा ‘सिनारियो’ नै परिवर्तन हुने विश्लेषकहरू बताउँछन् । यस्तोमा डा. रोषनजस्ता पटक–पटक सिफारिसमा परेर पनि बढुवा हुनबाट वञ्चित व्यक्तिहरू फेरि पनि पाछाडि पर्न सक्ने खतरा रहन्छ । यस्तै, चलखेलका लागि पनि सरकारले बढुवा सिफारिसमा ढिलाइ गरिरहेको मान्नेहरू पनि छन् । यद्यपि, दुई महिनाअघि मात्र स्वास्थ्यको नेतृत्वमा आएका मन्त्री ढकालले चाँडै नै १२औँ तहमा बढुवा गर्ने अभिव्यक्ति दिइरहेको र एक चरणको छालफलसमेत चलाइसकेकाले मन्त्रालयले प्रमुख विशेषज्ञ पाउन अब धेरै कुर्नुनपर्ने आशा गर्न सकिन्छ ।
५० शय्यामुनिका स्वास्थ्यसंस्था नवीकरणविनै सञ्चालन हुँदै आएका छन् । प्रदेशस्तरमा स्वास्थ्यसंस्थाको सञ्चालन तथा स्तरोन्नति मापदण्डसम्बन्धी निर्देशिका बन्न नसक्दा धरैजसो स्वास्थ्यसंस्था नवीकरणविनै सञ्चालनमा भइरहेका हुन् ।
५० बेडभन्दा मुनिका स्वास्थ्यसंस्थालाई सञ्चालन अनुमति तथा नवीकरणको अधिकार प्रदेशमातहात छ । तर, प्रदेश सरकारहरुले मापदण्डसम्बन्धी निर्देशिका समयमा नल्याउँदा स्वास्थ्यसंस्थाहरु मनोमानी ढंगले चलिरहेका छन् । नवीकरणका लागि मापदण्ड नै तयार नगरिएपछि स्वास्थ्यसंस्थाले स्वस्फूर्त चल्ने अवसर पाएका हुन् ।
मुलुक प्रादेशिक संरचनामा गएपछि स्वास्थ्यसंस्था स्थापना, सञ्चालन तथा स्तरोन्नति मापदण्डसम्बन्धी निर्देशिका, २०७० संघीय व्यवस्थाअनुकूल परिमार्जन नहुँदा नवीकरणमा समस्या परेको स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय बताउँछ । सरकारी, निजी, सामुदायिक, गैरसरकारी वा सहकारीस्तरमा स्थापना हुने स्वास्थ्यसंस्थाको सेवाविस्तार, स्तरवृद्धि, स्वास्थ्यसेवा सञ्चालन गर्दा पालन गर्नुपर्ने मापदण्ड तथा स्वास्थ्यसेवा सञ्चालनका लागि अनुमति लिनुपर्ने व्यवस्था छ । तर, संघीय व्यवस्थासहितको संविधान लागू हुनुअघि नै बनेको सो निर्देशिका प्रदेशमा अधिकार गइसकेपछि प्रभावहीन बनेको छ । आफूमातहत अधिकार आएपछि निर्देशिका बनाएर प्रदेश सरकारले कार्यान्वयनमा ल्याउनुपर्ने थियो । तर, सबैजसो प्रदेश सरकारको ध्यान त्यसतर्फ गएको छैन ।
५० बेडभन्दा माथिका स्वास्थ्यसंस्था भने केन्द्र सरकारमातहत रहेकाले नियमित रुपमा नवीकरण हुँदै आएको मन्त्रालयका नीति, योजना तथा अनुगमन महाशाखा प्रमुख डा. विकास देवकोटा बताउँछन् । ‘ प्रदेशमातहत गएका ५० बेडभन्दा कमका स्वास्थ्यसंस्थाको मापदण्डसम्बन्धी निर्देशिका बन्न नसक्दा नवीकरणमा समस्या आएको छ,’ देवकोटाले भने, ‘मापदण्डसम्बन्धी निर्देशिका चाँडो बनाउन प्रदेश सरकारलाई पत्र पठाएका छौँ ।’
निर्देशिका बनाउन प्रदेश सरकारको आनाकानी स्वास्थ्य मन्त्रालयले निर्देशिका बनाएर स्वास्थ्यसंस्थाको नवीकरण गर्न पटक–पटक परिपत्र गरेको जनाएको छ । स्वास्थ्यसेवा सञ्चालन गर्न अनुमतिप्राप्त स्वास्थ्यसंस्थाले सेवा सञ्चालन अनुमतिको अवधि समाप्त भएको मितिले तीन महिनाभित्र अनुमति प्रदान गर्ने निकायसमक्ष नवीकरणका लागि निवदेन दिनुपर्ने ०७० को निर्देशिकामा उल्लेख छ । मापदण्ड पुगेको खण्डमा तीन वर्षका लागि स्वास्थ्यसंस्थालाई सेवा सञ्चालन अनुमतिको नवीकरण गरिदिन सक्ने व्यवस्था छ ।
स्वास्थ्यसंस्थाले निर्देशिकामा बिरामीलाई आवश्यक जानकारी उपलब्ध गराउन सोधपुछ वा सहायता कक्षको व्यवस्था गरी सेवाग्राहीलाई आवश्यक जानकारी दिने व्यवस्था गरेको हुनुपर्ने मापदण्ड छ । ५० शय्या वा सोभन्दा बढी क्षमताका अस्पतालको हकमा सामाजिक सेवा एकाइको व्यवस्था गरेको हुनुपर्छ ।
स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयको पछिल्लो तथ्यांकअनुसार हाल देशभर १६ वटा केन्द्रीय अस्पताल, ३ हजार ८ सय ५ स्वास्थ्यचौकी, १ सय ९८ प्राथमिक स्वास्थ्यकेन्द्र, १० वटा साबिकका अञ्चल अस्पताल छन् । यस्तै, उपक्षेत्रीय अस्पताल ३, क्षेत्रीय अस्पताल २ र स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान ७ वटा छन् ।
लामो समयदेखि रिक्त स्वास्थ्यअन्तर्गतका विभिन्न काउन्सिल र निकायमा मन्त्रालयले एकपछि अर्को नियुक्ति गर्दै आएको छ । करिब एक हप्ताको बीचमा मन्त्रीस्तरीय निर्णयबाट ४ पदाधिकारीसहित विभिन्न नियुक्ति भए । प्रधानमन्त्री केपी ओलीका विश्वासपात्र मानिने मन्त्री भानुभक्त ढकाललाई राम्रो काम गर्नका लागि कतैबाट असहयोगको गुन्जायस नभएको अवस्थामा नियुक्तिमा प्रश्न उब्जिनु पनि संशयपूर्ण बनेको छ । यसअघि तत्कालीन स्वास्थ्यमन्त्री उपेन्द्र यादवले चिकित्सा, नर्सिङ, फार्मेसीलगायतका काउन्सिल र प्रतिष्ठानमा नियुक्तिका लागि गरेका सिफारिससमेत प्रधानमन्त्रीले अड्काएका थिए, जुन यादवको सरकारबाट बाहिरिने अनेक कारणमध्ये एक थियो । ढकालले मन्त्रालयबाट यादवले गरेका सिफारिस फिर्ता लिने र नयाँ सिफारिस गर्ने निर्णय लिइसकेका छन् । यसबीचमा ढकालले पटक–पटक राजनीतिक अस्थाका आधारमा पक्षपात नगर्ने र विधि र प्रक्रियालाई नभत्काउने प्रतिबद्धता दोहोर्याइरहँदा उनका प्रत्येक निर्णयलाई सोही प्रतिबद्धताको कसीमा जाँच्नुपर्ने मन्त्रालयका अधिकारीहरू बताउँछन् ।
काउन्सिलमा अखिल कार्यकर्ताको नियुक्ति ढकालको सिफारिसमा मन्त्रिपरिषद्को ७ पुसको बैठकले दुई महिनादेखि रिक्त नेपाल मेडिकल काउन्सिलको रजिस्ट्रार पदमा डा. कृष्ण अधिकारीलाई नियुक्त गरेको छ । तत्कालीन मन्त्री खगराज अधिकारीको सिफारिसमा सदस्य भइसकेका अधिकारी स्वयम् मन्त्री ढकाल र वर्तमान अध्यक्ष डा. भगवान् कोइरालाको समेत अरुचिका बाबजुद रजिस्ट्रार बनेको नेकपानिकट चिकित्सकहरू बताउँछन् ।
अध्यक्ष डा. कोइराला डा. सुप्रभात श्रेष्ठलाई रजिस्ट्रार बनाउन चाहान्थे । तर, अधिकारीलाई पूर्वस्वास्थ्यमन्त्री खगराज अधिकारीको दबाबमा रजिस्ट्रार बनाइएको स्रोतको भनाइ छ । काउन्सिलका सदस्यहरूको नियुक्तिका सन्दर्भमा प्रधानमन्त्रीकी फिजिसियन डा. दिव्यासिंह शाहको समेत प्रभावले काम गरेको बुझाइ नेकपानिकट चिकित्सकको छ ।
सोही बैठकले करिब १ वर्षदेखि रिक्त काउन्सिलको ५ सदस्यमा गरेको नियुक्तिको निर्णय पनि विवादरहित हुन सकेन । डा. हरिहर वस्ती, डा. सुप्रभात श्रेष्ठ, डा. प्रेनितकुमार पोखरेल, डा. सन्ध्या चापागाईं र किशोरविक्रम मल्ललाई नियुक्त गरेको थियो । यीमध्ये उपभोक्ताको कोटामा तत्कालीन एमालेनिकट अखिलका पूर्वअध्यक्ष मल्ललाई ल्याएपछि काउन्सिलजस्तो उपभोक्ता हितमा काम गर्नुपर्ने संस्थामा कार्यकर्ता भर्तीको अपजस मन्त्री ढकालले बोक्नुपरेको छ ।
गंगालालमा पनि राजनीतिक आस्था नै आधार सहिद गंगालाल राष्ट्रिय हृदय केन्द्र बाँसबारीको कार्यकारी निर्देशकमा स्वास्थ्यमन्त्री ढकालको सिफारिसमा मन्त्रिपरिषद्को बैठकले ७ पुस (सोमबार) डा. चन्द्रमणि अधिकारीलाई नियुक्त गरेको छ । यसअघि अस्पतालका निमित्तनिर्देशकका रूपमा डा. युवराज लिम्बूलाई पूर्वस्वास्थ्यमन्त्री यादवले गत साउनमा जिम्मेवारी दिएका थिए । लिम्बूको नियुक्ति तत्कालीन मन्त्रीका सल्लाहकार डा. केके राईको दबाब र प्रभावमा भएको थियो । निर्णय तथा क्लिनिकल क्षमतामै प्रश्न उठेका लिम्बूको नियुक्ति गंगालालभित्र धेरै वरिष्ठ चिकित्सकका लागि असन्तुष्टि र चित्तदुखाइको विषय थियो । तर, मन्त्री ढकालले तुलनात्मक रूपमा लिम्बूभन्दा वरिष्ठ चिकित्सकबाट रुचाए पनि अधिकारीलाई ल्याउँदा पार्टीनिकटता हेरेको र वरिष्ठतालाई पन्छाएको आरोप वरिष्ठ चिकित्सकहरूको छ । अधिकारीको नियुक्तिमा राष्ट्रपतिको प्रभाव रहेको गंगालालका चिकित्सक बताउँछन् । कुनै वेला नमुना सरकारी अस्पतालको उपमा पाएको गंगालाल बिस्तारै अधोगति र राजनीतिक खिचातानीमा फस्न थालेको छ ।
राजनीतिक सन्तुलन मिलाउन गरियो प्रतिष्ठानको निर्देशकमा नियुक्ति मन्त्री ढकालले बिहीबार मन्त्रीस्तरीय निर्णयबाट कर्णाली स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानको शिक्षाध्यक्ष (रेक्टर) मा डा. निरेश थापालाई नियुक्त गरेका छन् । यसअघि प्रतिष्ठानका उपकुलपति प्रा.डा. राजेन्द्रराज वाग्लेले रेक्टरका लागि डा. थापासहित डा. भरतमणि पोखरेल र डा. बद्री बडूको नाम सिफारिस गरेका थिए । वरिष्ठताका आधारमा अन्य डाक्टर पर्ने भए पनि मन्त्री ढकालले सिफारिसमा डा. थापालाई छाने । त्यसैगरी, प्रतिष्ठानको अस्पताल निर्देशनमा डा. मंगल रावल नियुक्त भएका छन् । मल्ल प्रदेशमन्त्रीका भाइसमेत हुन् । पदाधिकारीमा राजनीतिक सन्तुलन मिलाउन मल्ललाई नियुक्त गरेको बताइएको छ । यद्यपि, रावललाई प्रतिष्ठानकै कोटामा विशेषज्ञ पढेर सोही ठाउँलाई कर्मथलो बनाइरहेको सन्दर्भमा रिवार्ड गरिएको बुझाइ कतिपय चिकित्सकको छ ।
अदालतले सरुवा निर्णय कार्यान्वयन नगर्न अन्तरिम आदेश दिएर पनि फर्कन सकेनन् औषधि व्यवस्था विभागका महानिर्देशक ढकाल स्वास्थ्य मन्त्रालयमा पदाधिकारी नियुक्ति प्रक्रिया प्रमुख रूपमा उठेको छ । औषधि व्यवस्था विभागमा ११औँ तहमा कार्यरत फार्मेसी सेवाका कर्मचारी विभागको महानिर्देशक नियुक्तिका लागि योग्य हुुने कानुनी व्यवस्था छ । तर, करिब ६ महिनादेखि फार्मेसी सेवाका ११औँ तहलाई पन्छाएर १०औँ तहका पानबहादुर क्षेत्रीलाई निमित्त दिइएको छ । अघिल्लो मन्त्रीले गरेको सो निर्णय सच्याउन ढकालले कुनै तदारुकता देखाएका छैनन्् । त्यसैगरी, मन्त्रालयअन्तर्गतका अन्य थुप्रै निकायमा वरिष्ठलाई पन्छाएर कनिष्ठलाई अगाडि बढाइएको सन्दर्भमा समेत मन्त्रीको निर्णयले उनको ‘विधिसम्मत’ रटानको परीक्षा हुने मन्त्रालयका अधिककारीहरू बताउँछन् ।
तुलनात्मक रूपमा निकै सजिलो मानिएका माथिल्ला तहदेखि क्रमैले कर्मचारी समायोजन र पदस्थापन गर्दै आएको स्वास्थ्य मन्त्रालय अब गुनासोमा परेका पदहरूको समायोजनमा भने अन्योलमा परेको छ । करिब ७ हजारको हाराहारीमा परेका गुनासाको सम्बोधनमा जटिलता खेप्दै आएको मन्त्रालयलाई स्वास्थ्यका कर्मचारीको समायोजनको गाँठो फुकाउन हम्मे–हम्मे परिरहेको छ ।
सामान्य प्रशासन मन्त्रालयले स्वास्थ्य मन्त्रालयलाई दिएको ८ बुँदे निर्देशनका आधारमा २२ हजारभन्दा बढी कर्मचारीको समयोजन सकिएको छ । तर, गुनासा परेमा अझै ७ हजारभन्दा बढी कर्मचारीको सुनुवाइ गर्न भने बाँकी नै छ । यसको अर्थ सजिलो मानिएका पद तथा समूहको समायोजन सकिए पनि गाँठो परेका पदमा भने अझै पनि समस्या यथावत् छ ।
गुनासो परेका पदहरूको समायोजनका विषयमा स्वास्थ्य मन्त्रालयले विभिन्न ९ बुँदा तयार गरी सामान्य प्रशासन मन्त्रालयलाई के गरी यो प्रक्रियाको हल निकाल्न सकिन्छ भनेर पत्र पठाएको स्वास्थ्य मन्त्रालयका सचिव रामप्रसाद थपलिया बताउँछन् । ‘गुनासोमा परेका कर्मचारीको समायोजनमा मन्त्रालय थप समस्यामा परेको छ । सामान्य प्रशासन मन्त्रालयको सचिवसँग स्वास्थ्य मन्त्रालयको कार्यदलले छलफल गरिरहेको छ,’ सचिव थपलिया भन्छन्, ‘स्वास्थ्य मन्त्रालयले विभिन्न ९ बुँदा तयार गरी कसरी प्रक्रिया अगाडि बढाउने भनी समाधान निकाल्न सामान्यलाई आग्रह गरेका छौँ ।’
सामान्यले समस्याको निकास दिने बाटो देखाएपछि समायोजन प्रक्रिया अगाडि बढाएर भर्ना प्रकिया पनि स्वःतफूर्त रूपमा अगाडि बढाउने सचिव थपलियाले जानकारी दिए । गुनासो परेका केहीको चिठ्ठी तयार भए पनि कतिपय विषयमा सामान्यसँग थप स्पष्ट गर्नुपर्ने भएको हुँदा पत्र चलान गर्न नसकिएको थपलिया बताउँछन् ।
५ हजार पद रिक्त, अब फाजिल दरबन्दी नहुने
स्वास्थ्य कर्मचारीको साबिककै दरबन्दीमा पनि ५ हजार पद रिक्त रहेको मन्त्रालयको तथ्यांक छ । समायोजन प्रक्रिया सकिएलगत्तै रिक्त दरबन्दीमा पदपूर्तिको प्रक्रिया अघि बढ्ने मन्त्रालयको भनाइ छ । आवश्यकताअनुसार नयाँ दरबन्दीसमेत थप्नुपर्ने र त्यसका लागि समायोजनलगत्तै अध्ययनमा ध्यान केन्द्रित गर्ने स्वास्थ्यमन्त्री उपेन्द्र यादवले पटक–पटक बताउँदै आएका छन् ।
त्यसैगरी, अबका दिनमा कर्मचारीलाई फाजिलमा नराखिने दाबी मन्त्रालयको छ । ‘हिजोका दिनमा कर्मचारीले चोरबाटो निकालेर पदलाई फाजिलमा राखेर खटाएको ठाउँमा जानुनपर्ने र तलब खान सकिने गरी काम गर्ने गरेको पाइन्छ । तर, अब फाजिल दरबन्दी रहँदैन,’ सचिव थपलिया भन्छन्, ‘जहाँ तोकिएको हुन्छ, कर्मचारीले त्यहीँ गएर काम गर्नुपर्छ । अब स्थानीय तह वा प्रदेशमा कर्मचारी चाहिएको अवस्थामा सम्बन्धित तहले नै माग गरी कर्मचारीको पदपूर्ति गर्छन् ।’
३० वटा समूहमा छुट्याई समायोजन प्रक्रिया अगाडि बढिरहेको सचिव थपलियाले जानकारी दिए । तर, आवश्यकताभन्दा पनि व्यक्तिगत फाइदाका लागि समूह बनाइएको प्रति सचिव थपलियाको आपत्ति छ । ‘व्यक्तिगत फाइदा र लोभका लागि मात्र समूहमा बाँडेर समायोजन प्रक्रिया बढेको छ,’ सचिव थपलियाले भने, ‘यसले संगठनलाई ठूलो असर पारेको छ ।’
८० प्रतिशत कर्मचारीको माग पूरा भएको छ : मन्त्रालय
स्वास्थ्यका कर्मचारीमा अनमी, हेल्थ असिस्टेन्ट, अहेवको संख्या नै २१ हजारभन्दा बढी छ । तर, तीमध्ये अधिकांश कर्मचारीले व्यक्तिगत योग्यतावृद्धि र उन्नतिका लागि हरसम्भव प्रयत्न गरे पनि संस्थाका लागि भने खटाइएको स्थानमा गएर सेवा नदिएको सचिव थपलियाको भनाइ छ ।
‘स्वास्थ्यकेन्द्रमा खटाइएका कर्मचारीले त्यहाँ नदेखिईकन सुविधासम्पन्न अस्पतालमा काम गरे, कसैले पढेर आफ्नो क्षमता बढाए । व्यक्तिका लागि हरसम्भव के गर्दा अगाडि बढ्न सकिन्छ गरे, तर संस्थाका लागि भने मन्त्रालयले तोकेको ठाउँमा स्वास्थ्यकर्मीलाई पढाउन सकिरहेको थिएन,’ सचिव थपलियाले भने, ‘संरचनात्मक परिर्वतनपछि सम्पूर्ण कर्मचारीलाई कहाँ बस्ने भनेर सोधेर मात्र समायोजन गरिएको छ । सबैको माग पूरा नभएका होलान्, तर ८० प्रतिशतको माग पूरा भएको छ ।’
कर्मचारीको मनलाग्दी स्तरवृद्धिले मन्त्रालय समस्या झेल्न बाध्य
समायोजनमा धेरै किसिमका समस्या मन्त्रालयले खेप्नुपरिहेको थपलियाको भनाइ छ । ‘अदालतको फैसला कार्यान्ययवन नगर्न गाह्रो छ,’ थपलिया भन्छन्, ‘कर्मचारीको प्रवर्धनका लागि हुनै नसक्ने कुराहरू पनि भइरहेका देखिन्छन् । आदेश कार्यान्वयन नगर्दा अदालतको मानहानि हुन्छ भने गर्दा कर्मचारीलाई मर्का पर्छ ।’ कर्मचारीको स्तरवृद्धिबारे अदालतको आदेश कार्यान्वयन हुन सकिरहेको छैन, जसको कार्यान्वयन पनि मन्त्रालयको टाउकोदुखाइको विषय बनिरहेको छ ।
जिल्ला जनस्वास्थ्य, क्षेत्र, विभाग र थोरै मात्रामा मन्त्रालयले पनि मानलाग्दी रूपमा कर्मचारीको स्तरवृद्धि गर्दा थप समस्या आइपरेको थपलियाको भनाइ छ । ‘सरकारकै रकम हो, किन कर्मचारीलाई दिने सुविधामा कन्जुस्याइँ गर्ने भन्ने मानसिकता रह्यो, जसका कारण हाल मन्त्रालय थप समस्या झेल्न बाध्य छ,’ सचिव थपलियाले भने ।
चिकित्सा पेशामा जमिरहेका डा. सुरेन्द्र यादवले एकाएक राजनीतिको बाटो रोजे । गत निर्वाचनमा संघीय संसद प्रतिनिधिसभामा संघीय समाजवादी फोरमका तर्फबाट प्रत्यक्षतर्फ विजयी भए । डा. यादव नेकपा नेतृत्वको सरकारमा स्वास्थ्य राज्यमन्त्रीको जिम्मेवारीमा छन् । राज्यमन्त्री यादव स्वास्थ्य मन्त्रालयको कामलाई नजिकबाट नियाल्ने र सम्हाल्ने अभिभारामा छन् । पछिल्लो अवस्थाबारे यादवसँग हेल्थपोस्टनेपालले गरेको कुराकानी ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयको जिम्मेवारी तपाईंको पार्टीले सम्हालेको एक वर्षभन्दा बढी भइसक्यो, सुधारको संकेत नदेखिनुको कारण ? संविधानमा उल्लेख भएको व्यवस्था र भावना कार्यान्वयन गरेर स्वास्थ्यसेवा दिने जिम्मेवारी हाम्रो हो । तर, संविधान, नीति तथा कार्यक्रम र बजेटले नै बोलेका कुरा पनि कार्यान्वयन गर्न अप्ठ्यारो परिरहेको हुन्छ । यसको कार्यान्वयनको सन्दर्भमा समीक्षा गरेर जहाँ कमजोरी भएको छ, त्यसलाई सच्याउनुपर्छ । उदाहरणका रूपमा आमासुरक्षा कार्यक्रम धेरै पहिलादेखि चल्दै आएको राम्रो कार्यक्रम हो । चालू आर्थिक वर्षदेखि हामीले यातायातभत्ता दोब्बर गर्ने भन्यौँ । सेवाप्रदायक संस्थाहरूमा मन्त्रालयले रकम दोब्बर गरेर दिनुपर्ने थियो, तर अर्थ मन्त्रालयले रकम निकासा गरेन । अहिले समन्वय सेवाप्रवाहमा केही अप्ठ्यारो आइरहेको छ । अहिले अस्पताल प्रदेशले हेरिरहेको छ, बजेट स्थानीय तहमा गएको छ । नीतिगत रूपमा संविधानमा लेखिएका कुरामा पनि धेरै काम गर्न बाँकी छ । संविधानमा लेखेर मात्रै हुन्न, कार्यान्वयन गर्ने कुरामा पर्ने आर्थिक भार सरकारले बेहोर्ने अवस्था छैन ।
कार्यक्रम मात्रै होइन, समायोजन नै वर्र्षदिनसम्म टुंग्याउन सक्नुभएन नि ! अहिलेसम्म पनि समायोजनका विषय टुंगिन नसक्नु एक हिसाबले कमजोरीजस्तो देखिएको छ । तर, बुझ्नुपर्ने तथ्य भनेको स्वास्थ्यमा ४२ वटा उपसमूह (फ्याकल्टी) छन् । बाँकी सबै मन्त्रालयका समूहहरू जोड्दा जम्मा २४ वटा छन् । सुरुदेखि नै स्वास्थ्यका समूह–उपसमूहबारे बुझ्न सामान्यले हामीलाई भन्यो । तर पनि काम त उहाँहरूले नै गरिरहनुभएको थियो । समायोजन टुंगिन नसक्दा कर्मचारीमा पनि ठूलो अन्योलमा रह्यो ।
एकातिर पुरानो समायोजन नै टुंगिसकेको छैन भने अर्कोतिर हाम्रा स्वास्थ्यसंस्था थपिनेक्रम जारी छ । यस वर्ष मात्रै पनि २ हजार ४ सय हेल्थपोस्ट थपिँदै छन् । एउटा प्रदेशमा कम्तीमा २ सयदेखि ४ सय नयाँ स्वास्थ्यसंस्था थपिएका छन् ।
समायोजन भएर कर्मचारी नयाँ ठाउँमा जान चाहिरहेका छन् । हामीले भनिरहेका छौँ, प्रत्येक वडामा हेल्थपोस्ट हुनेछ । समायोजनपछि हुम्ला, जुम्लाका स्वास्थ्यसंस्था खाली हुन्छन् । त्यभन्दाअघि नै त्यहाँ कसरी सेवा–सुविधा चल्छ, कर्मचारी कति चाहिन्छ, आगामी वर्षहरूमा कति कर्मचारीको आवश्यकता पर्छ, यी विषयमा विचार पुर्याएर काम गर्नुपर्छ । यी सबै कुरालाई बेवास्ता गरेर समायोजनमा गइएमा धेरै स्वास्थ्यसंस्था खाली हुने अवस्था रहन्छ ।
स्पष्ट रूपमा भन्नुपर्दा केही प्रश्नहरूको जवाफ नखोजीकन समायोजन गरेको अर्थ हुँदैन । अहिले सबै ठाउँमा तहगत संरचनाको कुरा छ । उदाहरणका लागि एचएलाई समायोजन गरिदियो । कुनै हेल्थपोस्टमा एचए ४ जना, कुनैमा सिएमए ४ जना छन् । त्यहाँ उनीहरूको सुरुवात कहाँबाट भएको हो, त्यो पनि हेर्नुपर्ने थियो । यस्ता विषय मिलेका छैनन्, समायोजनमा । यस विषयमा हाम्रो मन्त्रालयको अहिले पनि आपत्ति छ । त्यसैगरी, प्रत्येक स्थानीय तहमा १५ शय्याको अस्पताल हुनेछ भनिएको छ । तर, यसका लागि बजेट नै छुटइएको छैन । ७ सय ५३ वटा पालिका छन्, जसमा १ सय ९ पालिकामा मात्र अस्पताल छन् । जुन वेला २ सय ५ सभासद् हुनुहुन्थो, प्रत्येक निर्वाचन क्षेत्रमा एक–एकवटा प्राथमिक स्वास्थ्यकेन्द्र पुर्याइएका थिए । अहिले हामीले सकेसम्म सन्तुलिन र व्यवस्थित गर्न खोजिरहेका छौँ । नयाँ २ सय ५ वटा पालिका अस्पताल बन्ने क्षेत्रका रूपमा समावेश भएका छन् । त्यसका लागि यसपटक पनि बजेटको माग गरिएको थियो, तर विनियोजन गरिएन ।
अरू थुप्रै कुरामा समस्या छ । उदाहरणका रूपमा हेरौँ, यसपटक स्वास्थ्यमा सरकारले छुट्याएको बजेट ६८ अर्ब हो । दाताहरूले मुस्किलले ३ अर्ब खर्च गरेका छन् । ३ अर्ब खर्च गर्ने विदेशीले ६८ अर्ब खर्च गर्ने सरकारका लागि नीति बनाउने हो ? यो कुरामा हामीले यसपटक ब्रेक गरेका छौँ ।
कार्यक्रममा मात्रै होइन, नीतिमै पनि थुप्रै अस्पष्टता छन् । बिमा र आधारभूत स्वास्थ्यसेवाको प्याकेज पनि सही ट्र्याकमा छैन भनिन्छ, के छ समस्या ? हामीले एर्कातिर स्वास्थ्यबिमाले कभरेज गर्न खोजेका छौँ, तर अहिले पनि अस्पतालहरूको जनशक्ति बढाउन सकिएको छैन । १ करोड ५० लाख जनसंख्या हुँदाको जनशक्तिले अहिले पनि सेवा दिइरहनुपरेको छ । नयाँ आवश्यकताअनुसार ओएनएम हुनुपर्ने हो । त्यसका लागि आर्थिक भार थपिन्छ भनेर अर्थ र संघीय मामिलाले मान्दैनन् । संविधानको भावनाअनुसार सबै ठाउँमा सेवा दिने हो भने समग्र बजेटको स्वास्थ्यमा छुट्याएको ४.४८ प्रतिशत बजेट निकै कम हुन्छ । यति बजेटले स्वास्थ्यसंस्था, अस्पताल पनि बनाएर कर्मचारी व्यस्थापन कहाँबाट गर्ने ? नयाँ बजेटमा पनि प्रदेशको बजेट घटेको छ, जब कि, प्रदेशको अस्पताल थपिएको छ । यसलाई कसरी व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ ? यस्ता विषयमा केही प्राविधिक समस्या रहेका छन्, जुन स्वास्थ्य मन्त्रालयले हेर्नुपर्नेछ ।
बजेट आउनुअघि मन्त्रीको पनि प्रतिबद्धता थियो बजेट बढाउने कुरामा, तर बढेन त ? हामीले यसपटकको बजेट १० प्रतिशतसम्म मागेका थियौँ । त्यसो भए मात्रै स्वास्थ्य सेवाप्रवाह गर्न सजिलो हुन्थ्यो । सरकारले ल्याएको नीतिगत कुरालाई नै अगाडि बढाउन खोजिरहेका छौँ । त्यसमा त्यसकिसिमको बजेट विनियोजन, त्यसकिसिमको क्रियाकलाप हुने देखिएन । अहिले पनि केन्द्रमा नै सबैभन्दा बढी बजेट राखिएको छ । यसपटक प्रत्येक प्रदेशमा एउटा प्रतिष्ठान तथा केन्द्रीय अस्पताल होस् भनेर नीतिगत निर्णय गरेर राखेका छौँ । किनभने, केन्द्रका जनताले पाएको जस्तै सुविधा प्रत्येक प्रदेशमा हुनुपर्छ । अहिलेसम्म प्रदेश ३ मा मात्रै केन्द्रीय अस्पाताल थिए । हामीले थप ५ ठाउँमा केन्द्रीय अस्पताल खोल्ने घोषणा गर्यौँ । त्यसलाई सफलीभूत बनाउन पनि बजेटकै कुरा आउँछ ?
समस्या नीतिमा छ, समस्या बजेटमा छ, कार्यान्वयनमा छ, हल कहाँ छ ? अरू थुप्रै कुरामा समस्या छ । उदाहरणका रूपमा हेरौँ, यसपटक स्वास्थ्यमा सरकारले छुट्याएको बजेट ६८ अर्ब हो । दाताहरूले मुस्किलले ३ अर्ब खर्च गरेका छन् । ३ अर्ब खर्च गर्ने विदेशीले ६८ अर्ब खर्च गर्ने सरकारका लागि नीति बनाउने हो ? यो कुरामा हामीले यसपटक ब्रेक गरेका छौँ । अर्कोतिर हामीले सबैभन्दा प्राथमिकतामा राखेको बिमामा पनि समस्या छ । कुनै पनि सरकारी अस्पतालले डाक्टरले लेखिदिएको बिमाको औषधि पूरा दिन सक्दैन । यस्ता विषयमा केही परिमार्जन त गर्नुपर्छ । औषधि, उपकरण खरिदका लागि जहाँ पनि नयाँ इकुपमेन्ट हेर्दा त्यहाँको मेडिकल डाइरेक्टरले रिक्स मोलेर किनेको हुन्छ ।
स्वास्थ्यसेवामा जनताले पकेटबाट गर्ने खर्चको अधिकांश रकम औषधिमा खर्च हुन्छ, औषधि खरिद प्रणालीमा केही सुधार गर्न सकिन्न ? वीर अस्पतालमा हेर्दा केही यस्ता औषधि छन्, जुन होलसेल मूल्यभन्दा पनि कम मूख्यमा पाइन्छ । तर, यस्ता अस्पतालको वरिपरि एउटा पनि औषधि पसल नहोस्, हामी सप्लाई गर्नै सक्दैनौँ । त्यसैले पिपिओमोमा सुधार गर्नुपर्छ भनेको हो ।
अर्कोतिर केही औषधि छन्, जुन तेस्रो मुलुकबाट भारतमा आउँछन् र हामी भारतबाट किन्दै आएका छौँ । त्यस्ता औषधि भारतबाटै किन किन्ने ? किनभने, मूल्यमा धेरै फरक पर्न आउँछ । यस्ता केही विषय छन्, जसमा यसपटक सुधार गर्ने हाम्रो अठोट छ ।
एउटा क्यान्सरको बिरामीले सरकारबाट उपचार खर्चबापत १ लाख सहुलियत पाउँछ । तर, उसले पाएको १ लाख कहाँ पुग्छ, पुग्छ । १२ हजार पर्ने केमोका बिरामीले ५५ हजारमा किन्नुपर्छ । बिरामीलाई त्यस्ता ३ वटा केमो ३ हप्तामा चाहिन्छ । सरकारले दिएको १ लाख रुपैयाँ सकियो नि ! चौथौ केमो लिँदा बिरामीलाई ठूलो भार पर्न आउँछ । सरकारले दिएको १ लाखको के अर्थ भयो र ! औषधि व्यवस्था विभागले नै सिन्डिकेट गरेको छ । त्यस्ता विषयलाई सुधार गर्नुपर्नेछ ।
हामी देशभर छरिएर रहेका १४ वटा केन्द्रीय अस्पताललाई मन्त्रालयबाट निरीक्षण गर्ने संरचना बनाउँछौँ । त्यसका लागि अस्पतालको महाशाखा बनाउन लागेका छौँ । त्यसैगरी, मन्त्रालयअन्तर्गतका प्रतिष्ठानलाई हेर्ने छुट्टै महाशाखा बनाउँछौँ । औषधिको मूल्य घटाउन पनि काम गर्छौं ।
नेकपाको पूर्ण बहुमत हुँदाहुँदै तपाईंहरू सरकारमा सहभागी हुनुहुन्छ, स्वास्थ्य मन्त्रालयको काममा प्रधानमन्त्री र प्रमुख दलबाटै सहयोग छैन भनिन्छ नि ? अहिलेको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको सरकार चलाउनेबाहेक विकल्प छैन । तर, हाम्रो विकल्प छ, हामीलाई फरक व्यवहार गरेको पायौँ भने हामी छोड्न सक्छौँ । अहिले समस्या कहाँ छ भने, चाहे नेपाली कांग्रेस होस्, चाहे नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी, संघीयतालाई कार्यान्वयन गर्नतिर अहिले पनि उनीहरू र अरू मन्त्रालयको ध्यान गएको छैन । प्रदेशमा सामाजिक विकास मन्त्रालय छ । त्यो मन्त्रालयमा स्वास्थ्यका जति संरचना अरू कुनै पनि मन्त्रालयले हस्तान्तरण गरेका छैनन् ।
शिक्षाकै कुरा गर्नुस् न, एउटा पनि स्कुल गएको छैन । संघीयताका कारण हामीलाई अप्ठ्यारो त परेको होइन, हामीले जसरी संरचनाहरू तल हस्तान्तरण गर्यौँ, त्यहाँ केही बाधा आएन । हामीले पाँचवटा अस्पताललाई केन्द्रमा ल्यायौँ, केही बाधा भएन । संघीयता कार्यान्वयन गर्नु हाम्रो मूल लक्ष्य हो, त्यसमा हामी स्पष्ट भएर काम गरिरहेका छौँ ।
प्रधानमन्त्री र तपाईंहरूबीच सौहार्दपूर्ण सम्बन्ध छ भन्नुहुन्छ, तर तपाईंहरूले सिफारिस गरेर पठाएका नियुक्तिहरू महिनौँदेखि अड्किएका छन्, किन होला ? स्वास्थ्यमा हुने नियुक्तिका प्रक्रिया पहिलेदेखि नै विवादास्पद थियो । हुन त कोही मन्त्री आएर कहाँ, कति नियुक्ति गरौँ भन्ने मात्रै ध्याउन्न राख्छ । तर, हामीले त्यसमा भाग खोजेनौँ, विधि–प्रक्रिया स्थापित गर्न खोज्यौँ । यसमा सुधार गर्न हामी लागेका छौँ ।
स्वास्थ्यसेवामा ठोस सुधारका लागि तपाईंहरूसँग अरू केही ठोस योजना पछि छन् कि ? हामी स्वास्थ्य सेवाप्रवाह र जनता प्रत्यक्ष लाभान्वित हुने गरी सेवाको स्तर र तरिका बदल्ने बाटोमा छौँ । त्यसैगरी अब भोलिका दिनमा कसरी स्वास्थ्यचौकीबाट प्रवाह हुने सेवादेखि अस्पतालसम्मको सेवालाई सुधार्न सकिन्छ भनेर ठोस काम गर्छौं । जनताको प्रत्यक्ष चासोको विषय भनेको सेवा हो । स्वास्थ्यचौकीदेखि अस्पतालहरूमा समेत कुन तहका संस्थामा कुन–कुन उपकरण हुने, कुन–कुन तहको जनशक्ति हुने भन्ने विषयमा स्पष्ट भएर जानुपर्छ । पहिलोपटक स्वास्थ्यमा सूचना–प्रविधिका लागि छुट्टै बजेट विनियोजन भएको छ । अबको स्वास्थ्यसेवा प्रविधिमा समेत आधारित हुन्छ ।
हामी देशभर छरिएर रहेका १४ वटा केन्द्रीय अस्पताललाई मन्त्रालयबाट निरीक्षण गर्ने संरचना बनाउँछौँ । त्यसका लागि अस्पतालको महाशाखा बनाउन लागेका छौँ । त्यसैगरी, मन्त्रालयअन्तर्गतका प्रतिष्ठानलाई हेर्ने छुट्टै महाशाखा बनाउँछौँ । औषधिको मूल्य घटाउन पनि काम गर्छौं । अर्कोतिर चिकित्सक एवम् स्वास्थ्यकर्मीको कामको व्यक्तिगततबरबाट विश्लेषण तथा समीक्षा भएको छैन । कुन डाक्टरले मासिक कति अप्रेसन गरेको छ, बसेर पो तलब खाइरहेको छ कि, लेक्चरर हो भने कक्षा लिइरहेको छ कि छैन ? आजको समयमा इन्डिभिजुअलको एसेसमेन्ट चाहिन्छ । अब कमसेकम हामी त्यसमा त जानुपर्छ नि !
त्यसैगरी, एम्बुलेन्सहरूको पनि ट्र्याकिङ गर्नुपर्छ । यति धेरै एम्बुलेन्स कहाँ छन् ? हामी किन जिपिएस नराख्ने ? अब हामी पाठेघरको मुखको क्यान्सरविरुद्धको खोप कार्यक्रममा राख्ने तयारीमा छौँ । त्यसले क्यान्सर उपचारमा सरकारले दिने अनुदानको लोड घटाउँछ ।
औषधि किन्ने सन्दर्भमा खरिद ऐनमा पनि सुधार आवश्यक छ । अहिले नेपालमा क्यान्सरका बिरामीको संख्या बढिरहेको छ । उपचारका लागि हामीले दिने अनुदानको धेरै पैसा यहीँ खर्च भइरहेको छ । त्यसमध्ये अधिकांश पैसा मुख्यतया केमो र रेडियोथेरापीमा खर्च हुन्छ । यसमा पब्लिक–प्राइभेट पार्टनरसिप गरेर जहाँ उत्पादन भइरहेको छ, त्यहीँबाट प्रत्यक्ष रूपमा किन्ने हो भने बिरामीलाई धेरै राहत दिन सकिन्छ । औषधिमा बिचौलियाको समस्या ठूलो छ, त्यसलाई हटाउनुपर्छ । यसका लागि हामी भूतपूर्वस्वास्थ्यमन्त्रीहरूसित पनि छलफल गरिरहेकै छौँ । औषधि खरिदमा भारतकै पनि राजस्तानको मोडेल धेरै राम्रो छ । त्यहाँ उपभोक्ताले गुणस्तरीय औषधि न्यूनतम मूल्यमा पाइरहेका छन् । औषधिमा दुईवटा कुरा हो, गुणस्तरमा सम्झौता नगरीकन सकेसम्म कम लागतमा किन्न सक्नुपर्छ । बिचौलिया यसको प्रमुख समस्या हो ।
अर्कोतिर सेवा दिने कुरा स्वास्थ्यसंस्था खोल्ने कुराको नीतिमा पनि समस्या छ । हिमाल, पहाड, तराईमा सेवा एउटै दियौँ, तर हेल्थपोस्ट तराईमा धेरै चाहिँदैनन् । पहाडमा जबसम्म स्वास्थ्यचौकी थप गरिँदैन, हेल्थपोस्ट आउन दुई दिन लाग्छ । अहिले सबै क्षेत्रमा एउटै नीति लागू हुन्छ ।
अहिले पनि स्वास्थ्यमा तपाईंको नेतृत्व अलि बढी अलमलिरहेजस्तो देखिन्छ, मेसो नपाएको हो कि, इच्छा नभएर हो ? भन्ने प्रश्न चौतर्फी उठिरहेको छ । यसमा तपाईंको भनाइ के छ ? हामीले काम गर्न पाएको एक वर्ष त क्रमागत काम र पोलिसी बनाउनमै गयो । तर, अब के छ भने धेरैजसो काम एक वर्षमा भएका छन् । यसको रिजल्टचाहिँ यो वर्ष देख्न सकिन्छ, जसमा मुख्य उपकरण, औषधि र सेवा रहेका छन् । हामी आउनुअघि दुईवटा काममा गडबडी भएको छ । क्षयरोग तथा कुष्टरोगको सहायक दरबन्दी काटियो । नेपाल सरकारले पूरा सालभर तलब खुवायो । किनभने, ऊ सरकारी स्थायी कर्मचारी हो । अहिलेको समयमा स्थानीय सरकारलाई ५ वर्ष लाग्ला, उसको आफ्नो कार्यक्रम बनाउनका लागि । जिल्ला जनस्वास्थ्यको मुख्य काम के छ भने पालिकालाई सहयोग गर्ने, त्यहाँ आएको कार्यक्रमलाई सञ्चालनमा मद्दत गर्ने, तर त्यही नै काटिदिएको थियो । हामी आएर सुरु गर्यौँ, अब त्यसको रिजल्ट आउँछ । यसबीचमा त रिपोर्ट नै आएन । यो वर्ष स्वास्थ्यको कार्यक्रम धेरै तल झरेको पाइएको छ ।
अहिले स्थानीय तहले सेवाप्रवाह गर्न नसकेको अवस्था छ, औषधिसमेत किन्न नसक्ने अवस्थाको अन्त्य कसरी हुन्छ ? अस्पताल तथा स्वास्थ्यचौकीमा जाने औषधिको पैसा केन्द्रले टेन्डर गरोस् अथवा सातवटा प्रदेशका सात ठाउँमा टेन्डर गरौँ, सबैले किन्ने कुरा सम्भव र सार्थक हुन सक्दैन ।
अर्कोतिर सेवा दिने कुरा स्वास्थ्यसंस्था खोल्ने कुराको नीतिमा पनि समस्या छ । हिमाल, पहाड, तराईमा सेवा एउटै दियौँ, तर हेल्थपोस्ट तराईमा धेरै चाहिँदैनन् । पहाडमा जबसम्म स्वास्थ्यचौकी थप गरिँदैन, हेल्थपोस्ट आउन दुई दिन लाग्छ । अहिले सबै क्षेत्रमा एउटै नीति लागू हुन्छ । जहाँ जति आवश्यकता छ, त्यसका आधारमा काम गर्नुपर्छ । भूगोलअनुसार स्वास्थ्यसंस्था बढाउने तथा जनसंख्याका आधारमा बेडसंख्या थप्ने गर्नुपर्छ ।
महिनौँदेखि सरकार तथा कर्मचारीको टाउकोदुखाइको विषय बन्दै आएको स्वास्थ्यका कर्मचारीको समायोजनले पूर्णता पउने आशा पलाइरहेका वेला फेरि समस्या बल्झिएको छ । आइतबार सामान्य प्रशासन तथा संघीय मामिला मन्त्रालयले कर्मचारीका गुनासा सम्बोधनसहित स्वास्थ्यमा पठाएको सूचीमा अनेक त्रुटि भेटिएकाले संशोधनविना कार्यान्वयनमा ल्याउन नसकिने स्वास्थ्य मन्त्रालयले जनाएसँगै समायोजनको अन्योल थप लम्बिने भएको हो ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयका प्रवक्ता महेन्द्रप्रसाद श्रेष्ठका अनुसार समाजोजनमा परेका कर्मचारीले अझै केही महिना पत्र नपाउने भएका छन् । कर्मचारीको गुनासो छानबिन गरी जायज गुनासोको सम्बोधनसहित सच्याएर आएको सूचीमा समेत अनेक त्रुटि देखिएको उनको भनाइ छ । सोमबार हेल्थपोस्टसितको संक्षिप्त कुराकानीमा प्रवक्ता श्रेष्ठले भने, ‘कर्मचारीले यो महिना पत्र पाउने सम्भावना देखिँदैन । सामान्यले पठाएको सूची कार्यान्वयनमा जटिलता देखिएकाले थप अध्ययनको आवश्यकता छ ।’
स्वास्थ्यका अनुसार कर्मचारीको समायोजनमा अझै ठूलो समस्या कायम छ, जसलाई मिलाउन केही महिना लाग्नेछ । सामान्यबाट स्वास्थ्यमा अन्तिम सूची आएसँगै आफू समायोजित भएको कार्यालय थाहा पाउन र पत्र बुझ्नका लागि कर्मचारीमा देखिएको सक्रियता स्वास्थ्यको अभिव्यक्तिसँगै पुनः एकपटक सेलाएको छ । यद्यपि, कर्मचारीले पत्र बुझ्न मन्त्रालयमा धाउनुपर्ने नभई कार्यरत कार्यालयमै पठाइने मन्त्रालयले जनाइसकेको छ ।
संघीयता कार्यान्वयनका क्रममा समान्यले पुनःसंरचित संगठन संरचनाअनुसार गत चैत तथा वैशखमा विभिन्न चरणमा गरी स्वास्थ्यका करिब २७ हजार कर्मचारीको समायोजन सूची सार्वजनिक गरेको थियो । सूची सार्वजनिक भएसँगै कर्मचारीले समायोजनमा व्यापक लापरबाही भएको भएको भन्दै सप्रमाण असन्तुष्टि जनाएका थिए । १३ वर्षअघि नै मृत्यु भइसकेका कर्मचारीको समेत समायोजन गरिएको लगायत विविध प्राविधिक तथा व्यावहारिक त्रुटि भएकाले राम्ररी अध्ययन गरेर मात्र समायोजन टुंग्याउन कर्मचारीका संघ–संगठनहरूले माग गरेका थिए । समायोजनमा अनेकन त्रुटिहरूसहित चौतर्फी असन्तुष्टि छताछुल्ल भएपछि सरकारले कर्मचरीलाई गुनासो दर्ता गराउन ५ वैशाखसम्मको समय दिएको थियो । यसबीचमा करिब १३ हजार गुनासा दर्ता भएकोमा मन्त्रालयले गुनासो सुनुवाइ प्राविधिक उपसमिति गठन गरी गुनासो अध्ययनको काम सुरु गरेको थियो । उपसमितिले गुनासोको प्रकृतिका आधारमा विभिन्न ९ समूहमा विभाजन गरी विस्तृत अध्ययन गरेको थियो भने यसका लागि डेढ दर्जन कर्मचारी खटिएका थिए । यसक्रममा कतिपय गुनासा केवल मनको वह पोख्नका लागि मात्र दर्ता गरिएका पनि भेटिएका थिए ।
उपसमितिले डेढ महिनाभन्दा बढीको कसरतपछि उल्लेखित संख्याका गुनासालाई जायज ठहर गरी उनीहरूको समायोजन परिवर्तनसहित समायोजनलाई अन्तिम रूप दिई कार्यान्वयनका लागि गत साता सिफारिस गरेको थियो । उपसमितिको सिफारिसका आधारमा समायोजन संशोधन गरी सामान्यले आइतबार स्वास्थ्यलाई अन्तिम सूची पठाएको थियो । यससँगै समायोजनले पूर्णता पाउने आशा लिइएकोमा स्वास्थ्य मन्त्रालयको पछिल्लो जानकारीले समायोजनको अन्योल थप लम्बिएको हो ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयले आठौँदेखि ११औँ तहसम्मका १ सय २५ चिकित्सकलाई पुल दरबन्दीमा राख्न प्रक्रिया अघि बढाएको छ । सरकारी चिकित्सक संघ, नेपाल (गोदान)सित १५ वैशाखमा भएको अनौपचारिक सहमतिअनुसार मन्त्रालयले चिकित्सकलाई पुल दरबन्दीमा राख्ने प्रक्रिया बढाएको हो ।
स्वास्थ्यले आठौँ तहका ४०, नवौँ र १०औँ तहका ८० र ११औँ तहका ५ गरी जम्मा १ सय २५ चिकित्सकको विवरण आइतबार संघीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयमा पठाएको जनाएको छ । ‘डाक्टरहरूसँग अनौपचारिक सहमति भएको थियो, त्यसैअनुरूप हामीले सामान्यलाई दरबन्दी सिर्जना गरिदिन आग्रह गरेका थियौँ,’ स्वास्थ्य मन्त्रालयका प्रवक्ता महेन्द्रप्रसाद श्रेष्ठले भने, ‘सामान्यले नामावलीसहितको विवरण माग गरेपछि हामीले आज विवरण पढाएका हौँ ।’
यसअघि पुनःसंरचित संगठन संरचना र कर्मचारी समायोजनप्रति असन्तुष्टि जनाउँदै सामूहिक राजीनामासम्मको कठोर आन्दोलन घोषणा गरी चरणबद्ध रूपमा मुलुकभर सेवाबहिष्कारमा उत्रिएको गोदानले प्रधानमन्त्रीलगायत उच्च राजनीतिक नेतृत्वसिको भेटघाटपछि विनाकुनै लिखित सहमति अप्रत्याशित रूपमा आन्दोलन स्थगित गरेको थियो ।
स्वास्थ्यले पठाएको विवरण सामान्यले अध्ययन गरी मन्त्रिपरिषद्मा पेस गरेर निर्णय भएपछि मात्र पुल दरबन्दी सिर्जनाको काम कार्यान्वयनमा आउनेछ ।
समायोजनमा विशेषज्ञ चिकित्सकलाई सीप प्रयोगका लागि आवश्यक पूर्वाधार नै नभएको ठाउँमा खटाइएको भन्दै गोदान विरोधमा उत्रिएको थियो । आन्दोलनका क्रममा स्वास्थ्य मन्त्रालय र गोदानबीच पुल दरबन्दी राखेर जाने अनौपचारिक सहमति भए पनि यसअघि नामावलीसहितको विवरण पठाउन भने ढिलो भइरहेको थियो ।
यसअघि पुनःसंरचित संगठन संरचना र कर्मचारी समायोजनप्रति असन्तुष्टि जनाउँदै सामूहिक राजीनामासम्मको कठोर आन्दोलन घोषणा गरी चरणबद्ध रूपमा मुलुकभर सेवाबहिष्कारमा उत्रिएको गोदानले प्रधानमन्त्रीलगायत उच्च राजनीतिक नेतृत्वसिको भेटघाटपछि विनाकुनै लिखित सहमति अप्रत्याशित रूपमा आन्दोलन स्थगित गरेको थियो । त्यतिवेला सरकारबाट गोदानले ठूलै आश्वासन पाएको हुन सक्ने अनुमान लगाइएको थियो । यद्यपि, सरकारी चिकित्सकलाई पुल दरबन्दीमा राखी काममा खटाएर चिकित्सकका असन्तुष्टिको हल निकाल्ने विषयलाई भने त्यतिवेलै सहमतिको विन्दुका रूपमा विश्लेषण गरिएको थियो ।
हिजोआज स्वास्थ्य मन्त्रालयका उच्च अधिकारी उपप्रधान तथा स्वास्थ्य तथा जनसंख्यामन्त्री उपेन्द्र यादवको सरकारबसाइलाई लिएर एउटा टिप्पणी गर्छन्, ‘छोडी जाऊँ भने म जाऊँ कहाँ, बसिरहूँ कसरी ?’
विशेषगरी यो संक्रमणकालीन समयमा उपप्रधानमन्त्रीले हाँकेको मन्त्रालयको काम–कारबाहीलाई लिएर भलै ठट्टामा गरिएको किन नहोस्, यो टिप्पणीमा निहितार्थले मन्त्रीको अवस्थाको स्पष्ट संकेत गर्छ ।
यसले सरकार गठनका लागि स्पष्ट बहुमत रहँदारहँदै नेकपा नेतृत्वको सरकारमा दुईतिहाइ पुर्याइदिन जोडिएका उपेन्द्र यादवको सत्तारोहण सुखद र फलदायी बन्न नसकेको स्पष्ट गर्छ । यद्यपि, संविधान संशोधनलगायत विभिन्न सर्तमा संघीय समाजवादी फोरमलाई सत्तामा लिएर गएका यादवको सत्ताबसाइको समीक्षा गरिरहँदा तत्कालीन संघीय समाजवादी पार्टी ‘समाजवादी पार्टी’मा रूपान्तरण भइरहेको छ ।
निवर्तमान फोरमका नेताहरूकै विचार सुन्दा समाजवादी पार्टी तत्काल सरकारबाट बाहिरिने मनस्थितिमा छैन । उनीहरूले पार्टीको सत्ताबसाइ लम्बिने विषयलाई उनीहरूकै शब्दमा संविधान संशोधनलगायत राजनीतिक विषयसँग जोडेर हेरेका छन् ।
यो टिप्पणीको उद्देश्य संविधान संशोधनका सन्दर्भमा यादवको पार्टीले चाहेजस्तो वातावरण बन्ला वा नबन्ला, सरकार छोड्ने अवस्था आउला वा नआउला भन्ने विषयमा मिहीन रूपमा चर्चा गर्नु होइन, मात्र यादवले हाँकिरहेको भनिएको मन्त्रालयका पछिल्ला दिशा र दशालाई कोट्याउनु हो ।
प्रधानमन्त्री वा मन्त्रिपरिषद्बाट टुंगिने विषयमा त दोस्रो आरोप लगाएर पन्छिन मिल्ला, मन्त्रालय तहबाट हुने समन्वय, अनुगमन, निर्देशनजस्ता सामान्य विषयमा समेत मन्त्रीको चासो पटक्कै भेटिन्न । मन्त्रालय वा मन्त्रीको तहबाट टुंगिने काम पनि भइरहेका छैनन् । नीति, रणनीति, ऐनअनुसारका नियमावली बनाउने, निर्धारित कार्यक्रमको समीक्षा, मन्त्रालय र विभागमातहतका महाशाखाका काम–कारबाहीमा समेत मन्त्रीले चासो देखाएको पाइन्न ।
अघिल्लो वर्ष जेठ १७ गते शुक्रबार यादवको उपप्रधान तथा स्वास्थ्यमन्त्रीका रूपमा स्वास्थ्य मन्त्रालयको इन्ट्र«ीसँग स्वास्थ्य अधिकारीहरू बढी आशावादी थिए, ‘स्थायी सरकारको उपप्रधानमन्त्रीको पोर्टफोलियोसहित आएका परिपक्व राजनीतिज्ञ यादवको अभिभावकत्व सुखद बन्नेछ ।’ तिनै अधिकारीहरू आज निराश भएर चर्चा गर्छन्, ‘छोडी जाऊँ भने म जाऊँ कहाँ, बसिरहूँ कसरी ?’
यादवको आगमनपछि सुरुसुरुका दिनमा मन्त्रालयको काम प्रभावकारी हुन नसक्दा धेरैले मन्त्रालय हेरफेर हुने अनुमान लगाएका थिए । यादवले परराष्ट्र« लिने भएकाले स्वास्थ्यमा खासै ध्यान नदिएको उनीहरूको बुझाइ थियो । ११ महिनाभन्दा बढी बितिसक्दा अब मन्त्रालयको नेतृत्व परिवर्तनको बहानामा स्वास्थ्यक्षेत्र सुधारका लागि केही नगरी बस्ने नैतिकता कम्तीमा यादवजस्तो परिपक्व राजनीतिज्ञलाई छैन ।
करिब एक वर्ष लामो अवधिमा अनगिन्ती आर्थिक अनियमितताका विवादहरूमा नजोडिनुलाई मात्रै जानकारहरू मन्त्री यादवको राम्रो पक्ष मानिरहेका छन् । संघीयता कार्यान्वयन, नयाँ संरचना र संयन्त्र निर्माण गरेर स्वास्थ्यजस्तो अत्यावश्यकीय सेवालाई दिशा दिनुपर्ने समयमा इमानदारीको ब्याजले मात्रै यादवको राजनीतिक खाता चल्दैन र यदि चल्यो भने पनि त्यसको ठूलो मूल्य स्वास्थ्यसेवा आवश्यक पर्ने ठूलो जनमानसले चुकाउनुपर्ने अवस्था आइरहेको छ ।
अहिले स्वास्थ्य मन्त्रालय भगवान्भरोसामा चलेको छ भन्दा फरक पर्दैन । अहिले स्वास्थ्य मन्त्रालयको गतिहीनतालाई दुई कोणबाट समीक्षा गर्ने गरिएको छ । पहिलो, मन्त्रीले गर्न नचाहेको वा नसकेको अवस्था र दोस्रो प्रधानमन्त्री वा नेतृत्वकर्ता नेकपाले पूर्णतः असहयोग गरेको अवस्था ।
पहिलो सन्दर्भमा हेर्दा अहिले पनि सरकारका तेस्रो वरीयताका मन्त्री यादव आकलझुकल मात्र मन्त्रालयमा झुल्किन्छन् । उनी कि विदेशमा हुन्छन्, कि उपत्यकाबाहिर । उपत्यकाभित्रै हुँदा पनि कुनै दिन मन्त्रालयमा अबेरसम्म बसेर काम गरेको देखिन्न ।
प्रधानमन्त्री वा मन्त्रिपरिषद्बाट टुंगिने विषयमा त दोस्रो आरोप लगाएर पन्छिन मिल्ला, मन्त्रालय तहबाट हुने समन्वय, अनुगमन, निर्देशनजस्ता सामान्य विषयमा समेत मन्त्रीको चासो पटक्कै भेटिन्न । मन्त्रालय वा मन्त्रीको तहबाट टुंगिने काम पनि भइरहेका छैनन् । नीति, रणनीति, ऐनअनुसारका नियमावली बनाउने, निर्धारित कार्यक्रमको समीक्षा, मन्त्रालय र विभागमातहतका महाशाखाका काम–कारबाहीमा समेत मन्त्रीले चासो देखाएको पाइन्न ।
स्वास्थ्यको गतिहीनतालाई दोस्रो कोणबाट हेर्दा पहिलोभन्दा बढी तर्कसंगत हो कि भन्ने आकलन गर्नेहरूको संख्या अलि बढी छ । मन्त्री यादवले मन्त्रालयको नेतृत्व सम्हालेपछिका ७ महिना मुलुककै सबैभन्दा ठूलो अस्पताल वीर र स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान न्याम्सका पदाधिकारी नियुक्तिका लागि प्रधानमन्त्रीसँग लुकामारी खेलेर बसे । लामो प्रतीक्षा र चौतर्फी आलोचनापछि उपकुलपति र एक निर्देशक लिएर अन्य सम्पूर्ण पदाधिकारी नियुक्तिको पहिला सिफारिस बुझाएपछि बल्ल मन्त्रीले चाहेको मान्छेलाई उपकुलपति बनाउन पाए ।
यो त सतहमा आएको विषय मात्रै हो, मन्त्रालयअन्तर्गतकै फार्मेसी परिषद् ६ महिनादेखि रजिस्ट्रारविहीन छ, २ सदस्य पनि रिक्त छन् । स्वास्थ्यव्यवसायी परिषद्, नर्सिङ परिषद्देखि मेडिकल काउन्सिलका समेत सदस्यहरूको नियुक्ति रोकिएको छ । ६ महिनाभन्दा लामो समयदेखि मन्त्रीको तहबाट सिफारिस भएर पनि मन्त्रिपरिषद्मै पेस हुँदैन वा भए पनि भोलिभोलि भन्दै रोकिएका छन् । त्यति मात्र होइन, कुनै पनि वैदेशिक भ्रमण, अन्य नीतिगत निर्णय र महाशाखा प्रमुख सरुवासमेत मन्त्रीको काबुको विषय छैन् । स्वास्थ्य मन्त्रालयबाट गएका अधिकांश प्रस्ताव मन्त्रिपरिषद्बाट फिर्ता भइरहेका छन् वा पास भए पनि प्रधानमन्त्री वा नेकपाअनुकूल बनाएर मात्रै पास भइरहेका छन् । यतिसम्म कि, स्वयम् क्याबिनेटका सदस्य, तेस्रो वरीयताका मन्त्रीले औपचारिक कार्यक्रममा सचिव सरुवा गर्दासमेत प्रधानमन्त्रीले नसोधीकनै गर्ने गरेको दुःखेसो बारबार पोख्दै आएका छन् । केही महिनाको अन्तरमा स्वास्थ्यमा तेस्रोपटक सचिव सरुवा भयो । पछिल्लोपटक सरुवा गरिँदा पनि आफूलाई जानकारी नदिइएको गुनासो मन्त्री यादवले गर्ने गरेका छन् । यतिसम्म कि, प्रधानमन्त्रीसँग सीधा सम्पर्क भएका मन्त्रालयका केही कर्मचारीले मन्त्री र सचिवालयलाई निरन्तर अटेरी गरिरहँदा पनि मन्त्रीले केही गर्न सकिरहेका छैनन् ।
यस सन्दर्भमा समाजवादी पार्टी वा अध्यक्ष उपेन्द्र यादवका लागि सरकार ‘छोडी जाऊँ भने म जाऊँ कहाँ, बसिरहूँ कसरी ?’ भएको छ । सरकारबाट बाहिरिएर अन्दोलनमा होमिँदा पनि निर्वाचन आउन अझै ४ वर्ष बाँकी रहेकाले प्रतिफल प्राप्त भइहाल्ने देखिन्न ।
अर्कोतिर सरकार छोडिहाल्दा पनि मधेसकै अर्को प्रमुख दल राजपा अहिले प्रधानमन्त्रीको दलसँग चिढिए पनि सत्तासँग आकर्षित नहोला भन्न सकिन्न । यस्तो अवस्थामा यादवलाई सरकार छोडिहाल्दा पनि सडक र सरकार दुवैले प्रतिफल नदिने र ४ वर्ष बिजनेसविहीन भएर बस्नुपर्ने जोखिम छ । पार्टी वा राजनीतिक स्वार्थलाई हेरेर तत्काल सत्ता नछाड्ने अवस्थामा समाजवादी पार्टी पुगेकै हो भने अब मन्त्रालयलाई यसरी नै छाडेर वा चलाइरहेर स्वास्थ्यक्षेत्रलाई थप धरासायी बनाउन नमिल्ने अवस्था छ ।
फेरि पनि भनौँ, राजनीतिको लक्ष्य राजनीति नै हो । त्यसका लागि प्लस, माइनस सबै हेर्नुपर्छ । तर, आफ्नो जिम्मेवारीलाई असफल छाडेर मन्त्रीको राजनीति सफल हुन सक्दैन । अहिले स्वास्थ्यक्षेत्रका अधिकांश सूचक झन्–झन् खस्किँदै गएका छन् । प्राप्त उपलब्धिकै जगेर्ना गर्न नसकेको अवस्थामा नयाँको आशा गर्न सकिन्न ।
बस्दा यसरी बसूँ फेरि पनि भनौँ, राजनीतिको लक्ष्य राजनीति नै हो । त्यसका लागि प्लस, माइनस सबै हेर्नुपर्छ । तर, आफ्नो जिम्मेवारीलाई असफल छाडेर मन्त्रीको राजनीति सफल हुन सक्दैन । अहिले स्वास्थ्यक्षेत्रका अधिकांश सूचक झन्–झन् खस्किँदै गएका छन् । प्राप्त उपलब्धिकै जगेर्ना गर्न नसकेको अवस्थामा नयाँको आशा गर्न सकिन्न ।
स्वास्थ्यमा विगतमा बनेका संरचना गिजोलिएका छन् । समायोजनका नाममा स्वास्थ्यकर्मीको मनोबल गिराइएको छ । समायोजनका सन्दर्भमा पनि अन्य क्षेत्र र विषयमा कर्मचारी गाउँमा जाने कि नजाने भन्ने विषय टड्कारो थियो । स्वास्थ्यमा त सबैभन्दा बढी जनशक्ति गाउँमै थिए, त्यतिलाई समेत चित्त बुझाएर समायोजन नगर्दा एक वर्ष ती पनि विनाकाम बसे । टुंगिसकेको भनिएको ११औँ तहको समायोजनको पत्र सिंहदरबारबाट स्वास्थ्यसम्म पुग्दैपुग्दैन । अत्यावश्यकीय सेवा सुनिचित हुन सकेका छैनन् ।
संघीयता कार्यान्वयनका लागि यति गम्भीर अवस्थामा कस्तो संरचना बनाउने भन्दा पनि एक वर्ष स्वास्थ्य मन्त्रालयका व्यक्तिलाई कहाँ राख्ने भन्नेमै रुमलिएर बित्यो, जुन अझै टुंगोमा पुगेको छैन । संघीयता कार्यान्वयनका सन्दर्भमा यो वर्ष कम्तीमा आधारभूत स्वास्थ्यसेवाका लागि सोअनुसारको संरचना बनाउने, पालिका तहमा अस्पताल, प्रदेश तहमा विशेषज्ञ सेवाको एउटा खाका बनिसक्नुपर्ने थियो । केही हदसम्म यी काम टुंगिसकेका थिए । त्यसमा पनि विधि र मापदण्ड निर्धारण नगरी पहुँचका भरमा कागजी संरचना थप्ने र घटाउनेमै मन्त्रालय अल्झिरहेको छ ।
२ हजार ४ सय स्वास्थ्यसंस्था बनाउनका लागि १ हजार २ सयको टुंगो लाग्दा के आधारमा बनाइयो भन्ने यकिन छैन । २ सय १३ वटा पालिका तहका संरचना बन्ने भनिएकोमा अहिले टुंगो लागेकालाई बनाउनेभन्दा पनि निर्णयको कागज फेर्दै २ सय ५१ पुर्याइसकिएको छ । बनाउन र सेवाप्रवाहमा ध्यान नदिईकनै संरचना थप्नुको अर्थ छैन ।
स्वास्थ्यको एउटा प्रणालीका रूपमा विकास हुनुपर्ने बिमा अझै पनि कार्यक्रमकै रूपमा विस्तारको नारा लागिरहेको छ । जनस्वास्थ्य ऐन, सुरक्षित मातृत्व तथा प्रजनन ऐन जारी भएका छन्, तर त्यसअनुरूपका नियमावली बनाउनमा ध्यानै छैन ।
२० वैशाख ०७४ मै टुंगिसकेको संघीयताअनुसारको स्वास्थ्यसेवाका लागि संरचना, जनशक्ति, त्यसको उत्पादन, पूर्वाधार र उपकरणसहितको विषयलाई छाडेर ३५ जिल्ला, ७७ जिल्लाजस्ता बहसमा मन्त्रालय अलमलिइरहेको छ । मन्त्रालय यही दिशामा हिँड्ने हो भने प्रधानमन्त्रीको छायामा लरबराएका स्वास्थ्यमन्त्रीले सरकार छाड्नु वा नछाड्नुले जनतालाई खासै अर्थ राख्दैन । सरकारमा आफ्नो पोजिसन बनाउने कुरा पार्टीगत वा राजनीतिक विषय होला । तर, छोडी जाने ठाउँ छैन भनेर यथास्थितिमा मन्त्री सरकारमा टाँसिइरहँदा स्वास्थ्यक्षेत्रले भने योभन्दा ठूलो मूल्य चुकाउनुपर्ने निश्चित छ ।
पछिल्ला आर्थिक वर्षहरूको तुलनामा कुल बजेट रकम बढे पनि स्वास्थ्यक्षेत्रका कुल बजेटको प्रतिशत प्रतिशत भने घट्दै गएको छ । आगामी आर्थिक वर्षको बजेटको पूर्वतयारीका क्रममा चालू आर्थिक वर्षमा काम सम्पन्न भएका कार्यक्रम र नयाँ कार्याक्रम प्रस्ताव गरी बजेट पेस गर्न अर्थ मन्त्रालयले स्वास्थ्य मन्त्रालयलाई निर्देशन दिएको छ ।
अर्थले २०७६/०७७ का लागि स्वास्थ्य मन्त्रालयमा बजेटको सिलिङ पठाएको छ । अर्थले स्वास्थ्यका लागि कुल बजेटको २ दशमलव ६ प्रतिशत अर्थात् ३४ अर्ब ४८ करोडको सिलिङ पठाएको छ । स्वास्थ्यक्षेत्रको दायित्व बढ्दै गए पनि स्वास्थ्य मन्त्रालयको बजेट नबढ्नुले उल्लेख्य उपलब्धि हासिल गर्न नसकिने मन्त्रालयका अधिकारी बताउँछन् ।
जनंसख्या वृद्धि र थपिँदो रोगको भारका बीच पनि अर्थले स्वास्थ्यको बजेट घटाउँदै जानु निकै अस्वाभाविक भएको विज्ञ बताउँछन् । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार स्वास्थ्यअवस्थामा सन्तुलन कायम राख्न कुनै पनि राष्ट्रले आफ्नो कुल बजेटको कम्तीमा १० प्रतिशत हिस्सा स्वास्थ्यक्षेत्रका लागि छुट्याउनुपर्छ । मन्त्रिपरिषद्बाट पारित भएको नेपाल स्वास्थ्य क्षेत्र सहयोग कार्यक्रम २ मा सन् २०१५ सम्ममा स्वास्थ्य बजेट १० प्रतिशत पुर्याउने सैद्धान्तिक प्रतिबद्धता जनाएको थियो । तर, पछिल्ला केही वर्षदेखि निरन्तर स्वास्थ्य क्षेत्रको बजेट प्रतिशत घट्दै गएको पाइएको छ ।
पछिल्लो एक दशकको तथ्यांकलाई हेर्ने हो भने स्वास्थ्यक्षेत्रको कुल बजेट रकम बढे पनि नेपालको कुल बजेटको स्वास्थ्यक्षेत्रको प्रतिशत भने घटेको पाइन्छ । ०६४/०६५ मा स्वास्थ्यका लागि १२ अर्ब ९ करोड छुट्याइएको थियो । कुल बजेटको ७ दशमलव १६ प्रतिशत स्वास्थ्यक्षेत्रमा छुटाइएको थियो । तर, १० वर्षपछि ०७६/०७७ का लागि स्वास्थ्य मन्त्रालयले कुल बजेटको जम्मा २ दशमलव ६ प्रतिशत मात्र पाउने भएको छ ।
मन्त्रालयका अनुसार बजेटमा स्वास्थ्यक्षेत्रको हिस्सा न्यून छ । ‘स्वास्थ्यक्षेत्रका लागि राष्ट्रिय बजेटले ८ देखि १० प्रतिशतसम्म योगदान गर्नुपर्ने बहस चलेको छ,’ जोशीले भने, ‘तर, व्यवहारमा भने २ दशमलव ६ प्रतिशतको हाराहारीमा सीमित भएर काम गर्नुपरेको अवस्था छ ।’
प्रत्येक स्थानीय तहमा १५ शय्याको अस्पताल निर्माण गर्ने, प्रत्येक वडामा आधारभूत स्वास्थ्यकेन्द्रको निर्माण गर्ने, प्रत्येक प्रदेशमा संघीय तथा प्रदेशस्तरका अस्पतालहरू बनाउने सरकारको नीति कार्यान्वयन र लक्ष्यप्राप्तिका लागि अहिले आएको बजेट सिलिङ पर्याप्त नभएको नीति तथा योजना शाखाबाट लामो समय काम गरेर हालै सरुवा भएका उपसचिव भक्तराज जोशीको भनाई छ ।
मन्त्रालयका अनुसार बजेटमा स्वास्थ्यक्षेत्रको हिस्सा न्यून छ । ‘स्वास्थ्यक्षेत्रका लागि राष्ट्रिय बजेटले ८ देखि १० प्रतिशतसम्म योगदान गर्नुपर्ने बहस चलेको छ,’ जोशीले भने, ‘तर, व्यवहारमा भने २ दशमलव ६ प्रतिशतको हाराहारीमा सीमित भएर काम गर्नुपरेको अवस्था छ ।’
जोशी थप्छन्, ‘अहिले निर्माणाधीन स्वास्थ्य भवन संख्या ७ सय ४४ छन् । त्यसैगरी, स्वास्थ्यसंस्थालाई प्राथमिक अस्पतालमा स्तरोन्नति गर्ने नीतिगत निर्णय गरेका छौँ । १ हजार २ सय आधारभूत स्वास्थ्यकेन्द्रलाई मात्र सम्बोधन गर्न सकिएको छ, बाँकीलाई स्वास्थ्यकेन्द्र स्तरोन्नति गर्ने चुनौती छ ।’ जोशीका अनुसार सम्पूर्ण स्थानीय तहमा चिकित्सकलाई परिचालन गर्नुपर्ने अवस्था छ । यी सबै विषयलाई सम्बोधन गर्न अहिलेको बजेट ज्यादै न्यून रहेको उनको भनाइ छ ।
पछिल्ला ११ वर्षमा स्वास्थ्यक्षेत्रका लागि विनियोजित बजेट र प्रतिशत आर्थिक वर्ष ०६४/०६५ मा स्वास्थ्यक्षेत्रका लागि १२ अर्ब ९ करोड बजेट छुट्याइएको थियो, जुन कुल बजेटको ७ दशमलव १६ प्रतिशत थियो । ०६५/०६७ मा स्वास्थ्यका लागि १४ अर्ब ९४ करोड विनियोजन गरियो, जुन कुल बजेटको ६ दशमलव ३३ प्रतिशत हो । ०६६/०६७ मा १७ अर्ब ८४ करोड अर्थात् कुल बजेटको ६ दशमलव २४ प्रतिशत स्वास्थ्यका लागि विनियोजन गरियो ।
त्यसैगरी आर्थिक वर्ष ०६७/०६८ मा कुल बजेटको ६ दशमलव ४० प्रतिशत रकम स्वास्थ्य क्षेत्रका लागि छुट्याइयो । उक्त वर्ष २३ अर्ब ८१ करोड स्वास्थ्यले पाएको थियो । ०६८/०६९ मा २४ अर्ब ९३ करोड स्वास्थ्यले पायो, जुन कुल बजेटको ६ दशमलव ४८ प्रतिशत हो । ०६९–०७० मा ६ दशमलव २० प्रतिशत बजेट विनियोजन गर्दा स्वास्थ्यले २५ अर्ब ४३ करोड पाएको थियो । त्यस्तै, ०७०/०७१ मा स्वास्थ्यक्षेत्रको रकम बढे पनि कुल बजेटको प्रतिशत भने घटाइयो । उक्त वर्ष स्वास्थ्यले ३० अर्ब ४३ करोड पाउँदा कुल बजेटको ५ दशमलव ८८ प्रतिशत थियो । त्यसैगरी, आर्थिक वर्ष २०७१/०७२ मा स्वास्थ्यका लागि ३३ अर्ब ५२ करोड अर्थात् कुल बजेटको ५ दशमलव ५ प्रतिशत मात्रै छुट्याइएको थियो ।०७२/०७३ मा स्वास्थ्यले ३६ अर्ब ९५ करोड पायो, जुन कुल बजेटको ५ प्रतिशत मात्र थियो ।
संविधानसभाले निर्माण गरेको संविधान जारी भएको वर्ष ०७२ सम्म स्वास्थ्यमा कुल बजेटको ५ प्रतिशतभन्दा माथि बजेट विनियोजन भएको देखिन्छ । तर, नयाँ संविधानले प्रत्येक नागरिकका लागि निःशुल्क स्वास्थ्यसेवाको ग्यारेन्टी गरेपछि भने स्वास्थ्यको बजेट बढ्नुको साटो झन् अस्वाभाविक रूपमा घटेको देखिन्छ । आर्थिक वर्ष ०७३/०७४ मा स्वास्थ्यक्षेत्रले कुल बजेटको जम्मा ३ दशमलव ८३ प्रतिशत पाएको देखिन्छ । उक्त वर्ष स्वास्थ्यका लागि ४० अर्ब ५३ करोड बजेट विनियोजन गरिएको थियो ।
संघीयता कार्यान्वयनमा गएसँगै आर्थिक वर्ष ०७४/०७५ मा भने स्वास्थ्यक्षेत्रम बजेटको प्रतिशत मात्र नभई अघिल्लो आर्थिक वर्षको तुलनामा झन्डै एकचौथाइ बजेट रकम नै घट्यो । अघिल्लो आर्थिक वर्षभन्दा करिब ९ अर्ब रुपैयाँ घटाएर करिब ३१ अर्ब ७८ करोड मात्र स्वास्थ्यले पायो, जुन कुल बजेटको २ दशमलव ४८ प्रतिशत मात्र हो । त्यसैगरी, चालू आर्थिक वर्ष (०७५/०७६) मा स्वास्थ्यका लागि ३४ अर्ब ४८ करोड विनियोजन गरियो, जुन कुल बजेटको २ दशमलव ६ प्रतिशत मात्र हो । अर्थले स्वास्थ्यमा आगामी आर्थिक वर्ष ०७६/०७७ का लागि पनि चालू आर्थिक वर्षकै जति अर्थात् २ दशमलव ६ प्रतिशत अर्थात् ३४ अर्ब ४८ करोड बजेटको सिलिङ निर्धारण गरेर तदनुरूप नै बजेट पेस गर्न मन्त्रालयलाई भनेको छ ।
स्वास्थ्यमा मौलिक हक कार्यान्वयनको उल्टो दिशामा सरकार नेपालको संविधानको धारा ३५ ले प्रत्येक नागरिकलाई राज्यबाट आधारभूत स्वास्थ्यसेवा निःशुल्क प्राप्त गर्ने हक हुने कुराको ग्यारेन्टी गरेको छ, जसको कार्यान्वयनका लागि सरकारले संविधान जारी भएपछिका प्रत्येक बजेटमा स्वास्थ्यको हिस्सा भारी मात्रामा बढाउनुपर्ने थियो । तर, नयाँ संविधानको कार्यान्वयनपछि बजेटमा स्वास्थ्यको हिस्सा अश्वाभाविक रुपमा घट्दै जानुले सरकार नागरिकलाई संवैधानिक हकको आपूर्ति गराउनेतर्फ नभई ठिक उल्टो दिशामा हिँडिरहेको पुष्टि हुन्छ । संविधानले ग्यारेन्टी गरेबमोजिमको स्वास्थ्यसेवा नागरिकले पाउनका लागि सरकारले आफ्नो वार्षिक बजेटमा स्वास्थ्यको हिस्सा बढाउन कन्जुस्याइँ गर्न नहुने विज्ञहरु बताउँछन् । नगरिकको पहिलो सरोकार र आवश्यकताका रुपमा रहेको स्वास्थ्यसेवा सरकारको पनि पहिलो प्राथमिकतामा पर्नुपर्नेमा प्रतिवर्ष स्वास्थ्यको बजेट प्रतिशत घटाइनु वास्तवमै अस्वाभाविक र अव्यावहारिक हो ।
आइसियूमा बेड पाउनका लागि बिरामीले लामो समयसम्म पालो कुर्नुपर्ने अवस्था छ । दिनहुँ धेरै बिरामी कान्तिमा आइसियू बेड नपाएका कारण निजी अस्पतालको दशौँ गुना महँगो शुल्क तिर्न बाध्य छन् भने निजीमा पहुँच नहुने बालबालिकाको सघन उपचारसेवाबाट विमुख हुँदा ज्यानैसमेत जाने गरेको नमिठो अनुभव जनतासित छ ।
के भन्छन् प्रमुख अस्पतालका निर्देशक ?
यही अवस्था हो भने अस्पताल बन्दै हुन्छ
डा. गणेश राईनिर्देशक, कान्ति बाल अस्पताल
मुलुकको एक मात्र केन्द्रयस्तरको सरकारी बाल अस्पताल कान्तिका लागि स्वास्थ्य मन्त्रालयले आर्थिक वर्ष ०७४/०७५ मा २१ करोड ८४ लाख अनुदान बजेट विनियोजन गरेको थियो । तर, ०७५/०७६ मा बढाउनुपर्नेमा उल्टै २ करोड घटाएर बजेट विनियोजन गरेको अस्पतालका निर्देशक डा. गणेश राई बताउँछन् ।
आर्थिक वर्ष सकिन ४ महिना बाँकी छँदै बजेट सकिएको डा. राईको गुनासो छ । ‘आर्थिक वर्ष सकिन अझै ४ महिना बाँकी छ, तर मन्त्रालयले दिएको बजेट सकिसक्यो,’ निर्देशक डा. राई भन्छन्, ‘बजेट अभाव हुँदा प्रयोगशालाका लागि चाहिने केमिकल, एक्स–रेका लागि आवश्यक फिल्म तथा अस्पताल सफा राख्नका लागि सामग्रीसमेत खदिर गर्न पैसा छैन, जसले गर्दा बिरामीले राम्रो सेवा पाउन सकेका छैनन् भने अस्पताल दुर्गन्धित हुन पुगेको छ ।’
उनका अनुसार आर्थिक वर्ष ०७६/०७७ का लागि मन्त्रालयले १९ करोड २० लाखको सिलिङ पठाएको छ । कान्ति बाल अस्पतालमा ५२ आइसियू बेडमध्ये ३७ वटा मात्र सञ्चालनमा छन् । तर, तोकिएकै सिलिङमा बजेट विनियोजन हुने हो भने २० वटा पनि आइसियू बेड सञ्चालन गर्न नसकिने डा. राई बताउँछन् ।
कन्तिमा आइसियूसेवा अत्यधिक माग छ । आइसियूमा बेड पाउनका लागि बिरामीले लामो समयसम्म पालो कुर्नुपर्ने अवस्था छ । दिनहुँ धेरै बिरामी कान्तिमा आइसियू बेड नपाएका कारण निजी अस्पतालको दशौँ गुना महँगो शुल्क तिर्न बाध्य छन् भने निजीमा पहुँच नहुने बालबालिकाको सघन उपचारसेवाबाट विमुख हुँदा ज्यानैसमेत जाने गरेको नमिठो अनुभव जनतासित छ । तर, बजेट अभावका कारण कान्तिले भएका आइसियू बेड पनि पूर्ण क्षमतामा सञ्चालन गर्न सकिरहेको छैन । अस्पतालमा बजेट सकिएसँगै केही नर्स तथा कर्मचारीलाई सेवाबाट हटाएको निर्देशक डा. राईले जानकारी दिए ।
तलब खुवाउनसमेत समस्या छ
डा. कृष्ण पौडेल निर्देशक, भरतपुर अस्पताल
भरतपुर अस्पतालका लागि विगतका वर्षहरूमा सरकारले १७ करोडसम्म अनुदान दिँदै आएको थियो । तर, चालू आर्थिक वर्ष ०७५÷०७६ मा अस्पतालका लागि सरकारले ६ करोड ९ लाख मात्र नियमित बजेट विनियोजन गरेको छ ।
अनुदान निकासा कम भएको हुँदा आर्थिक वर्ष सकिन ५ महिनाअगावै बजेत सकिएकाले कर्मचारीलाई तलव खुवाउनसमेत समस्या परेको अस्पतालका निर्देशक डा. कृष्ण पौडेल बताउँछन् । सरकारले अस्पताललाई अघिल्लो वर्ष ३ करोड पुँजीगत अनुदान दिएको थियो ।
‘अस्पतालका कर्मचारीका लागि मात्रै १४ करोड खर्च हुन्छ,’ डा. पौडेलले भने, ‘तर, मन्त्रालयलाई जति हारगुहार गर्दा पनि अति न्यून मात्र बजेट दिँदै आएको छ ।’
आर्थिक वर्ष ०७६/०७७ का लागि मन्त्रालयले अस्पताललाई १७ करोडको सिलिङ पठाएको छ । तर, अस्पतालका सबै आवश्यकता हेर्ने हो भने वार्षिक ४० करोड आवश्यक पर्ने डा. पौडेलको भनाइ छ । अस्पतालमा एमआरआई मेसिन, ल्याब, पिआइसियू, आकस्मिकसेवाका लागि भवन आवश्यक रहेको डा. पौडेल बताउँछन् ।
उपकरण किन्न समस्या छ डा. केदार सेन्चुरी निर्देशक, वीर अस्पताल
देशको सबैभन्दा ठूलो र पुरानो अस्पताल वीरमा स्वास्थ्य मन्त्रालयले दिने गरेको अनुदान अपर्याप्त रहँदै आएको छ । आर्थिक वर्ष ०७५÷०७६ मा मन्त्रालयले वीरका लागि १ अर्ब ४७ करोड बजेट विनियोजन गरेको थियो ।
०७६/०७७ लागि पनि मन्त्रालयले १ अर्ब ४७ करोडको सिलिङ पठाएको अस्पतालका निर्देशक डा. केदार सेन्चुरीले बताए । उक्त रकम अस्पतालका लागि पर्याप्त नभएको सेन्चुरीको भनाइ छ ।
अस्पतालमा विभागअनुसार उपकरण किन्ने, सर्जिकल भवन, दुवाकोटमा बन्न लागेको भवन निर्माण र फर्निचर खरिद गर्नुपर्नेछ । ‘अस्पतालमा भएका उपकरणहरू मर्मत गर्नुपर्ने अवस्था पनि छ, जसका लागि बजेटका अपर्याप्त हुने देखिन्छ,’ निर्देशक सेन्चुरीले भने, ‘भएका सेवा–सुविधालाई राम्रोसँग सञ्चालन गर्ने, कतिपय विभागका उपकरण बिग्रिएर बसेका छन्, त्यसलाई मर्मत गर्ने, नयाँ उपकरण खरिद गर्ने, कर्मचारीको व्यवस्थापन गर्ने, ट्रमा सेन्टर र वीर अस्पतालबीचको बाटोलाई व्यवस्थित गर्नेजस्ता भावी योजना छन्, जुन तोकिएको बजेतको सिलिङभित्र रहेर सम्भव देखिँदैन ।’
अनुदान पर्याप्त छ
डा. जागेश्वर गौतमनिर्देशक, प्रसूतिगृह
थापाथलीस्थित प्रसूतिगृहमा सरकारले आवश्यकताअनुसार अनुदान दिइरहेको छ । २०७५/०७६ का लागि मन्त्रालयले ५० करोड उपलब्ध गराएको निर्देशक डा. जागेश्वर गौतम बताउँछन् ।
मन्त्रालयले नियमिततर्फ ४० करोड र पुँजीगततर्फ १० करोड अनुदान उपलब्ध गराएको थियो । ‘सरकारले दिएको अनुदानमा पर्याप्त छ,’ निर्देशक डा. गौतम भन्छन्, ‘सरकारले दिएको अनुदानमा बहुवर्षीय योजनाअन्तर्गत नयाँ भवनको निर्माण गरिरहेका छौँ ।’
अस्पतालले आर्थिक वर्ष ०७६/०७७ का लागि मन्त्रालयसँग ३६ करोड बजेट माग गरेको छ ।
कर्मचारी समायोजनलाई लिएर सरकारी चिकित्सक संघ नेपाल (गोदान)ले उठाउँदै आएको मागअनुरूप नै समायोजनमा संशोधन गर्न सरकार सकारात्मक देखिएको छ । ३० पुस ०७५ मा गोदानसँग भएको सम्झौताबमोजिम नै स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले स्वास्थ्यका कर्मचारीको समायोजनमा संशोधनको आवश्यक प्रक्रिया बढाएपछि गोदानले आन्दोलन स्थगित गरेको छ ।
सरकारले आफूसँग गरेको सहमतिअनुरूप नै समायोजनमा संशोधनको प्रक्रिया अघि बढाएपछि हालका लागि आन्दोलन स्थगन गरेको गोदानले जनाएको छ । ‘ऐन संशोधन आजको भोलि हुँदैन, त्यसकारण केही समयका लागि आन्दोलन रोकेका छौँ,’ गोदानका अध्यक्ष डा. दीपेन्द्र पाण्डेले भने, ‘ऐन संशोधन नहुँदासम्म हामी कसैले पनि समायोजनको चिठी लिँदैनौँ ।’
सरकारले चिकित्सकलाई धेरैपटक धोका दिइसकेकाले विश्वास गर्न गाह्रो भएको जनाएका डा. पाण्डेले यसपटक भने सरकार निकै संवेदनशील देखिएको बताए । ‘पटक–पटक सरकारबाट हामीले धोका खाएका छौँ,’ डा. पाण्डेले भने, ‘तर, यसपटक भने केही हदसम्म सरकार संवेदनशील देखिएपछि हामीले आन्दोालका कार्यक्रम स्थगन गरेका हौँ ।’
यसैगरी, स्वास्थ्य मन्त्रालयले संघसँगको सहमतिअनुसार नै १ सय २५ जना विशेषज्ञ चिकित्सक केन्द्र सरकारमातहत रहने गरी पुल दरबन्दीमा राख्ने प्रक्रिया अगाडि बढाइसकेको छ । संघीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयले सो प्रस्ताव स्वीकृत गराउनका लागि मन्त्रिपरिषद्मा लाने तयारी गरेको छ । यसअन्तर्गत आठौँ तहका ४०, नौ र १०औँ तहका ८० र ११औँ तहका पाँचजना विशेषज्ञ चिकित्सक समेटिनेछन् ।
गोदानले ३० चैतमा १५ दिनका लागि आन्दोलन स्थगन गर्नुअघि देशभरका सरकारी अस्पतालमा आकस्मिकबाहेकका सेवा ठप्प पारेको थियो । सरकारले गोदानको मागअनुरूप समायोजन संशोधनका लागि प्रक्रिया अगाडि बढाउने आश्वाश्वन दिएपछि गोदानले त्यसदिशामा पहललकदमी लिनका लागि सरकारलाई १५ दिनको समय दिएको थियो । यसबीचमा सरकारले चिकित्सकसँग भएको सहमतिअनुसार नै समायोजनमा परेका चिकित्सकलाई पुल दरबन्दीमा राख्ने प्रक्रिया अगाडि बढाएको छ । यस्तै, संघीय निजामती सेवा विधेयकमा चिकित्सकले हालेका ९ बुँदे संशोधनलाई अगाडि बढाउनसमेत सरकार सकारात्मक भएको छ । गोदानले चिकित्सकको वृत्ति–विकास, सरुवा, बढुवालगायतमा समस्या परेको भन्दै विधेयक संशोधनको माग राख्दै आएको छ ।
यसैगरी, स्वास्थ्य मन्त्रालयले संघसँगको सहमतिअनुसार नै १ सय २५ जना विशेषज्ञ चिकित्सक केन्द्र सरकारमातहत रहने गरी पुल दरबन्दीमा राख्ने प्रक्रिया अगाडि बढाइसकेको छ । संघीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयले सो प्रस्ताव स्वीकृत गराउनका लागि मन्त्रिपरिषद्मा लाने तयारी गरेको छ । यसअन्तर्गत आठौँ तहका ४०, नौ र १०औँ तहका ८० र ११औँ तहका पाँचजना विशेषज्ञ चिकित्सक समेटिनेछन् ।
सरकारले कर्मचारी समायोजनमा स्वास्थ्यका कर्मचारीलाई अन्यको तुलनामा विभेद गरेको आरोप लाग्दै आएको छ । स्वास्थ्यइतर सेवाका तीनचौथाइभन्दा बढी कर्मचारीलाई केन्द्र सरकारमातहत राखी काममा खटाइएकोमा स्वास्थ्यमा भने सरकारले ठिक उल्टो नीति अख्तियार गरेको छ । स्वास्थ्यका तिनचौथाइभन्दा बढी कर्मचारी प्रदेश तथा स्थानीय तहमा समायोजन गरिएका छन् भने एकचौथाइभन्दा कम मात्र संघमातहत राखिएका छन् । यससँगै समायोजनमा आफूहरूमाथि विभेद भएको भन्दै चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीहरू समायोजन सच्याउन सरकारसमक्ष दबाब सिर्जना गरिरहेका छन् ।
सरकारले स्वास्थ्य मन्त्रालयमा ६ महिनाको बीचमा तेस्रोपटक नयाँ सचिव सरुवा गरेको छ । स्वास्थ्यसेवाबाट बढुवा भएकी चिकित्सक सचिव डा. पुष्पा चौधरीलाई २८ असोजमा प्रधानमन्त्री कार्यालयमा सरुवा गरिएसँगै सुरु भएको सचिव सरुवाको शृंखला पछिल्लोपटक गत सोमबारसम्म पनि जारी छ ।
सोमबार बसेको मन्त्रिपरिषद्ले स्वास्थ्य मन्त्रालयका सचिव चन्द्र घिमिरेलाई महिला बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालयमा सरुवा गरेर सो स्थानमा कर्णाली प्रदेशका मुख्यमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद्को कार्यालयका रामप्रसाद थपलियालाई सरुवा गरेको जानकारी बिहीबार सरकारका प्रवक्ता एवम् सञ्चार तथा सञ्चार प्रविधिमन्त्री गोकुलप्रसाद बास्कोटाले मन्त्रिपरिषद्को निर्णय सार्वजनिक गर्नेक्रममा दिए ।
यससँगै थपलिया पछिल्लो ६ महिनामा स्वास्थ्य मन्त्रालयको जिम्मेवारीमा पुग्ने तेस्रो सचिव बनेका छन् । यसबीचमा सरकारले चौधरीलाई सरुवा गरेपछि १७ मंसिरमा केदारबहादुर अधिकारीलाई स्वास्थ्यमा सरुवा गरेको थियो । फेरि ३ माघमा अधिकारीलाई उद्योगमा सरुवा गरेर घिमिरेलाई स्वास्थ्यमा लाइएको थियो ।दोस्रो चौमासिक सकिसकेको अवस्था र स्वास्थ्यका अधिकांश कार्यक्रमको प्रगती न्यून भएको अवस्थामा मन्त्रालयको प्रशासनीक नेतृत्व बारबार परिवर्तनले नकारात्मक असर पर्ने निश्चित छ ।
यसबीचमा सरकारले चिकित्सक सचिवको दरबन्दी भएको स्वास्थ्य मन्त्रालयमा प्रशासनको दरबन्दी खडा गरेर चिकित्सक सचिवको दरबन्दी प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद्को कार्यालयमा खडा गरेको थियो, यद्यपि अदालती प्रक्रियाबाट स्वास्थ्यमा फर्किएकी चौधरी हालसम्म कार्यरत नै छिन् । १७ मंसिरमा अधिकारीको सरुवा भएकै दिन सरकारले निजामती सेवा नियमावलीमा परिमार्जन गरेर दरबन्दी नै हेरफेर गरी प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद् कार्यालयमा चिकित्सक सचिवको दरबन्दी राखेको थियो ।
सरकारले सुरुमा २८ असोजमा स्वास्थ्यसचिव डा. पुष्पा चौधरीलाई प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद् कार्यालयको अतिरिक्त समूहमा सरुवा गरेको थियो । सरुवाको पत्र ११ कात्तिकमा मात्र मन्त्रालय पुगेको थियो । सोपश्चात् चौधरी रमाना नबुझीकनै १५ कात्तिकमा सर्वोच्च अदालत गएकी थिइन् । प्रधानन्यायाधीश ओमप्रकाश मिश्रको एकल इजलासले १६ कात्तिकको सरकारको सरुवा निर्णय कार्यान्वयन नगर्न अन्तरिम आदेश दिएको थियो ।
सरकारले सुरुमा २८ असोजमा स्वास्थ्यसचिव डा. पुष्पा चौधरीलाई प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद् कार्यालयको अतिरिक्त समूहमा सरुवा गरेको थियो । सरुवाको पत्र ११ कात्तिकमा मात्र मन्त्रालय पुगेको थियो । सोपश्चात् चौधरी रमाना नबुझीकनै १५ कात्तिकमा सर्वोच्च अदालत गएकी थिइन् । प्रधानन्यायाधीश ओमप्रकाश मिश्रको एकल इजलासले १६ कात्तिकको सरकारको सरुवा निर्णय कार्यान्वयन नगर्न अन्तरिम आदेश दिएको थियो ।
सो आदेशपछि डा. चौधरीले निर्णयकर्ता निकायलाई जानकारी नगराई र पत्र नपुगीकनै १८ गते मन्त्रालय पुगेर हाजिर गरेकी थिइन् । उनी हाजिर भए पनि सरकारले उनलाई जिम्मेवारीविहीन राखेको थियो । लामो समयको अन्योलपछि उपप्रधानमन्त्री एवम् स्वास्थ्य तथा जनसंख्यामन्त्री उपेन्द्र यादवले २५ कात्तिकमा प्रमुख विशेषज्ञ डा. सुशीलनाथ प्याकुरेललाई निमित्तको जिम्मेवारी दिएका थिए ।
यसबीचमा सरकार उक्त अन्तरिम आदेश खारेजीको निवेदन (भ्याकेट) लिएर अदालत गएको थियो । त्यसको सुनुवाइ गर्दै ५ पुसमा न्यायाधीशद्वय मीरा खड्का र ईश्वरप्रसाद खतिवडाको इजलासले सरकारले हालेको भ्याकेटको निवेदनबाट अन्तरिम आदेश खारेज नहुने निर्णय सुनाएको थियो ।
अदालतले स्वास्थ्यसेवाका कर्मचारीका लागि छुट्टै नेपाल स्वास्थ्यसेवा ऐन, २०५३ जारी भई लागू रहेको भन्दै ऐनको दफा ९६ (१)ले निजमाती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ३ को खण्ड (ञ)मा उल्लिखित ‘स्वास्थ्य सेवा’ भन्ने वाक्यांशलाई खारेज गरी स्वास्थ्यसेवालाई निजामती सेवाबाट अलग गरेको समेत देखिन आएको अदालतले चौधरीलाई स्वास्थ्यबाट मन्त्रिपरिषद्को कार्यालय (अतिरिक्त समूह)को स्वास्थ्यसेवाभन्दा बाहिरको सचिव पदमा सरुवा गरिएको देखिएको भन्दै सो सरुवाको उचित कानुनी आधार र कारण खुलाइएको समेत नदेखिँदा १६ कात्तिकमा अन्तरिम आदेश रद्द गर्नुपर्ने नदेखिएको भन्दै निरन्तरता दिएको छ । पछिल्लो समय सरकारले चौधरीलाई पनि सरुवा गरेको हल्ला चले पनि बिहीबार सार्वजनिक गरिएको मन्त्रिपरिषद्को निर्णयमा यो सन्दर्भ उल्लेख छैन ।
सरकारी छात्रवृत्तिमा पढेका विशेषज्ञ चिकित्सक पहिलोपटक देशका विभिन्न अस्पतालमा खटिएका छन् । चिकित्साविज्ञान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान न्याम्स (वीर अस्पताल) र बिपी कोइराला स्वास्थ्यविज्ञान प्रतिष्ठान, धरानमा छात्रवृत्तिमा अध्ययन गरेका ८७ विशेषज्ञ चिकित्सकलाई स्वास्थ्य मन्त्रालयले देशका विभिन्न अस्पतालमा खटाएको हो ।
परिचालित ८७ छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सकमध्ये सबैभन्दा बढी प्रदेश ३ मा २० जना छन् भने सबैभन्दा कम प्रदेश ६ मा ३ जना मात्र खटाइएका छन् । अस्पतालको प्रकृतिका आधारमा सबैभन्दा बढी ३४ जनालाई अञ्चल अस्पतालहरूमा पठाइएको छ भने १५ जनाको कार्यक्षेत्र विभिन्न प्रतिष्ठान तोकिएको छ । सरकारी प्रतिष्ठानअन्तर्गत चिकित्साविज्ञान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान (न्याम्स) वीर अस्पताल, त्रिभुवन विश्वविद्यालय शिक्षण अस्पताल, पाटन स्वास्थ्यविज्ञान प्रतिष्ठान पाटन अस्पताल, बिपी कोइराला स्वास्थ्यविज्ञान प्रतिष्ठान धरान गरी चारवटा प्रतिष्ठानमा विशेषज्ञ पढाइ हुँदै आएको छ । छात्रवृत्तिमा पढेका चिकित्सकले कम्तीमा २ वर्ष सरकारले खटाएको क्षेत्रमा गई काम गर्नुपर्ने कानुनी प्रावधान छ ।
सरकारी प्रतिष्ठानमा छात्रवृत्तिमा अध्ययन गर्ने चिकित्सकमध्ये हाल न्याम्स र बिपी प्रतिष्ठान धरानमा मात्र पहिलो ब्याच पासआउट भएको हो । बाँकी त्रिवि र पाटनमा सरकारी छात्रवृत्तिमा पढिरहेका चिकित्सकको पहिलो ब्याच भने पासआउट हुनेक्रममै छ । उनीहरूलाई अन्तिम परीक्षाको नतिजा अएपछि अवश्यकताअनुसार देशका विभिन्न स्थानमा खटाइने मन्त्रालयले जनाएको छ । मन्त्रालयले न्याम्सबाट पासआउट भएका ४० र बिपी कोइराला स्वास्थ्यविज्ञान प्रतिष्ठानका ४७ जना छात्रवृत्तिमा पढेका एमडी, एमएस, एमडिएस चिकित्सकलाई विभिन्न अस्पतालमा खटाएको हो । चिकित्साशिक्षा सुधार अभियन्ता डा. गोविन्द केसीको सत्याग्रहको मागअनुसार सरकारले सरकारी छात्रवृत्तिमा विशेषज्ञ चिकित्सकको पठन–पाठन सुरु गरेको थियो ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशको सेती अञ्चल अस्पतालमा ४ जना छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सक खटाइएका छन् । त्यसैगरी, प्रदेश ३ को भरतपुर अस्पताल, प्रदेश २ को जनकपुर अञ्चल अस्पताल, प्रदेश ५ को भेरी अञ्चल अस्पताल, प्रदेश १ को मेची अञ्चल अस्पताल र गण्डकी प्रदेशको धौलागिरि अञ्चल अस्पतालमा ३–३ जना विशेषज्ञ चिकित्सक खटाइएका छन् ।
छात्रवृत्तिमा विशेषज्ञ पढ्ने ६ जना ड्रपआउट, ७ चिकित्सक फेल
सरकारी छात्रवृत्तिमा न्याम्स र बिपी प्रतिष्ठान धरानमा विशेषज्ञ पढाइ सुरु गरेका चिकित्सकमध्ये ६ जनाले बीचमै पढाइ छोडेका थिए भने ७ जना अनुत्तीर्ण भएका थिए । उत्तीर्णमध्ये पनि आँखा विशेषज्ञलाई नेत्रज्योति संघले र आर्मी अस्पतालका चिकित्सकलाई सम्बन्धित अस्पतालले नै खटाउने भएका कारण १० जना विशेषज्ञ चिकित्सकलाई मन्त्रालयले काममा खटाएको छैन ।
प्रदेश १ र ३ मा २०–२० जना, कर्णालीमा ३ जना स्वास्थ्य मन्त्रालयको तथ्यांकअनुसार छात्रवृत्तिमा पढेका विशेषज्ञ चिकित्सकमध्ये सबैभन्दा बढी प्रदेश १ र ३ मा २०–२० जना खटाइएका छन् भने देशकै सबैभन्दा दुर्गम मानिने कर्णालीमा जम्मा ३ जनालाई खटाइएको छ । यद्यपि, सरकारी खर्चमा विशेषज्ञ पढाउनुको मूल मर्म दुर्गमका जनतालाई पनि विशेषज्ञमार्फत स्वास्थ्यसेवा उपलब्ध गराउनु हो । त्यसैगरी, प्रदेश २ मा १७, प्रदेश ५ मा १२, गण्डकी प्रदेशमा १० र सुदूरपश्चिम प्रदेशमा ५ जना छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सक खटाइएका छन् ।
एउटै प्रदेशमा अन्य ३ प्रदेशको कुलभन्दा बढी छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सक खटाइनुले सुगमकेन्द्रित परिचालनलाई पुष्टि गर्छ । यद्यपि, मन्त्रालयका जनस्वास्थ्य प्रशासक वसन्त अधिकारी भने आवश्यकताअनुसार छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सकको समान र वैज्ञानिक परिचालन गरिएको दाबी गर्छन् । ‘अन्य दुई प्रतिष्ठानबाट पास आउट भएर आउने छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सकलाई पनि यसैगरी आवश्यक भएको स्थानमा परिचालन गर्छौं,’ अधिकारीले भने ।
अञ्चल अस्पतालमध्ये कोसीमा मात्र ७ जना, छात्रवृत्तिमा पढेका विशेषज्ञ चिकित्सकमध्ये ३४ जनालाई मन्त्रालयले विभिन्न ११ वटा अञ्चल अस्पताल कार्यक्षेत्र तोकेको छ । त्यसमध्ये सबैभन्दा बढी प्रदेश १ को कोसी अञ्चल अस्पतालमा ७ जना खटाइएका छन् । त्यसैगरी प्रदेश १ कै सगरमाथा अञ्चल अस्पतालमा ४ जनालाई खटाइएको छ ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशको सेती अञ्चल अस्पतालमा ४ जना छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सक खटाइएका छन् । त्यसैगरी, प्रदेश ३ को भरतपुर अस्पताल, प्रदेश २ को जनकपुर अञ्चल अस्पताल, प्रदेश ५ को भेरी अञ्चल अस्पताल, प्रदेश १ को मेची अञ्चल अस्पताल र गण्डकी प्रदेशको धौलागिरि अञ्चल अस्पतालमा ३–३ जना विशेषज्ञ चिकित्सक खटाइएका छन् । त्यसैगरी, प्रदेश ३ को भरतपुर हस्पिटल, चितवनमा २ जना विशेषज्ञ चिकित्सकको कार्यक्षेत्र तोकिएको छ । अञ्चल अस्पतालमध्ये सबैभन्दा कम प्रदेश ५ को लुम्बिनी अञ्चल अस्पतालमा १ जना छात्रवृत्तिका चिकित्सक खटाइएका छन् ।
११ जिल्ला अस्पतालमा १३ जना छात्रवृत्तिका विशेष चिकित्सकमध्ये १३ जनाको कार्यक्षेत्र विभिन्न ११ जिल्ला अस्पताल तोकिएको छ । यसमध्ये भक्तपुर र जलेश्वर जिल्ला अस्पतालमा २–२ जना खटाइएका छन् भने बाँकी ९ वटा जिल्ला अस्पतालमा १–१ जना विशेषज्ञ चिकित्सक पठाइएको छ । धादिङ, पाल्पा, भोजपुर, हुम्ला, पर्वत, स्याङ्जा, सिन्धुली, लहाल (सिरहा) र तनहुँ जिल्ला अस्पतालमा १–१ जना खटाइएका हुन् ।
४ वटा प्रदेशका ५ प्रतिष्ठानमा १५ जना छात्रवृत्तिका १५ विशेषज्ञ चिकित्सकको कार्यक्षेत्र मुलुकका ४ वटा प्रदेशका ५ वटा प्रतिष्ठान तोकिएको छ । प्रतिष्ठानमध्ये प्रदेश १ को बिपी कोइराला स्वास्थ्यविज्ञान प्रतिष्ठान धरानमा सबैभन्दा बढी ६ जना छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सक खटाइएका छन् । त्यसैगरी ५ जनाको कार्यक्षेत्र प्रदेश ५ को राप्ती स्वास्थ्यविज्ञान प्रतिष्ठान दाङ तोकिएको छ । त्यस्तै, पोखरा प्रतिष्ठानमा २ जनालाई खटाइएको छ । उपत्यकाका पाटन स्वास्थ्यविज्ञान प्रतिष्ठान र त्रिवि शिक्षण अस्पतालमा १–१ जना विशेषज्ञ चिकित्सकले मौका पाएका छन् ।
मन्त्रालयले मुलुकका विभिन्न स्तरोन्नति गरिएका ५ अस्पतालमा १–१ जना छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सक खटाएको छ । छात्रवृत्ति विशेषज्ञ चिकित्सक खटिने स्तरोन्नति गरिएका अस्पतालमा चितवनको भगौडा अस्पताल, तनहुँको बन्दीपुर अस्पताल, झापाको दमक अस्पताल, सुनसरी जिल्ला अस्पताल र मोरङको मंगलबारा अस्पताल छन् ।
४ केन्द्रीय अस्पतालमा ५ जना, विशिष्टीकृतमा १ जना मन्त्रालयले छात्रवृत्तिमा अध्ययन गरेका विशेषज्ञ चिकित्सकमध्ये ५ जनालाई राजधानीका ४ वटा केन्द्रीय अस्पतालमा खटाएको छ, जसमध्ये कान्ति बाल अस्पतालमा सबैभन्दा बढी २ जनाले अवसर पाएका छन् । त्यसैगरी, न्याम्स (वीर अस्पताल), वीर अस्पताल, टेकुस्थित इपिडिमिओलोजी शाखामा १–१ जना खटाइएका छन् ।
विशिष्टीकृत अस्पतालमध्ये एउटामा मात्र छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सक खटाइएका छन् । मन्त्रलयले बाँकेस्थित सुशील कोइराला प्रखर क्यान्सर अस्पतालमा एकजना छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सकलाई खटाएको हो । यद्यपि, सरकारले प्रतिपक्षी कांग्रेसको चर्को विरोधपछि सुशील कोइराला प्रखर क्यान्सर अस्पताललाई पनि केन्द्र सरकारमातहत सञ्चालन गर्ने निर्णय गरिसकेको छ ।
क्षेत्रीय अस्पतालमा १, उपक्षेत्रीयमा ४ जना मन्त्रालयले नारायणी र मध्यपश्चिम क्षेत्रीय अस्पतालमा गरी जम्मा ५ जना छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सक खटाएको छ । प्रदेश २ को वीरगन्जस्थित नारायणी उपक्षेत्रीय अस्पतालमा ४ जना खटाइएका छन् । त्यसैगरी, प्रदेश ६ को सुर्खेतस्थित मध्यपश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अस्पतालमा भने १ जनालाई मात्र खटाइएको छ ।
स्तरोन्नति गरिएका अस्पतालमा ५ जना मन्त्रालयले मुलुकका विभिन्न स्तरोन्नति गरिएका ५ अस्पतालमा १–१ जना छात्रवृत्तिका विशेषज्ञ चिकित्सक खटाएको छ । छात्रवृत्ति विशेषज्ञ चिकित्सक खटिने स्तरोन्नति गरिएका अस्पतालमा चितवनको भगौडा अस्पताल, तनहुँको बन्दीपुर अस्पताल, झापाको दमक अस्पताल, सुनसरी जिल्ला अस्पताल र मोरङको मंगलबारा अस्पताल छन् ।
५० बेडका ९ अस्पतालमा ९ जना छात्रवृत्तिमा विशेषज्ञ अध्ययन गरेका चिकित्सकमध्ये ९ जनालाई मन्त्रालयले ९ वटा ५० बेडका अस्पतालमा खटाएको छ । जाजरकोट जिल्ला अस्पताल, नुवाकोट जिल्ला अस्पताल, रौतहट जिल्ला अस्पताल, उदयपुर जिल्ला अस्पताल, हेटौँडा अस्पताल, नवलपरासीको परासी अस्पताल, प्युठानको प्युठान अस्पताल, सर्लाहीको सर्लाही अस्पताल र कैलालीको टीकापुर अस्पतालमा १–१ जना विशेषज्ञ चिकित्सक खटाइएका हुन् ।
संघीयता कार्यान्वयनमा स्वास्थ्य मन्त्रालयको काम प्रभावकारी बनाउँन मन्त्रालयले तयार पारेको प्रस्तावित मस्यौदालाई लिएर मन्त्रालयका दुई सचिवदेखि विभिन्न केन्द्र र महाशाखाका नेतृत्वले चासो जनाएका छन् । खासगरी स्वास्थ्यमा दुई सचिव, १२औँ तहको दरवन्दी बढाउँने, खरिदका काम गर्ने अधिकार कहाँ राख्ने भन्नेमा अधिकांशले चासो देखाएका छन् । स्वास्थ्यमन्त्रीको प्रत्यक्ष निर्देशन र परामर्शमा मन्त्रालयले तयार पारेको सस्यौदामा सचिव डा. पुष्पा चौधरी र अर्का सचिव चन्द्रकमार घिमिरेले समेत मन्त्रालयमा एउटै सचिव हुनुपर्ने धारणा राखेका थिए ।
मस्यौदामा एक जना स्वास्थ्य सचिव र दोस्रो सचिव जनसंख्या तथा परिवार कल्याण राख्ने प्रस्ताव गरिएको छ । तीबाहेक सचिव सरह नै मानिने प्रमुख विशेषज्ञको पद समेत मन्त्रालयमा चार वटा, स्वास्थ्य सेवा विभाग र प्रस्तावित रोग नियन्त्रण केन्द्रमा राखिएको छ । त्योबाहेक निश्चित केन्द्रीय अस्पतालमा समेत सचिव सरहकै दरवन्दी राख्ने योजना स्वास्थ्यमन्त्री उपेन्द्र यादवको छ ।
मस्यौदामा मन्त्रीसहित राज्यमन्त्री डा. सुरेन्द्र यादव र प्रमुख विशेषज्ञ डा. सुशीलनाथ प्याकुरेल एक ठाउँमा उभिएका छन् । स्वास्थ्य सेवामा चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीको आकर्षण बढाउँन सचिव कम भएपनि प्रमुख विशेषज्ञ बढाउँनुपर्ने र अधिकारसहित सोही अनुसारका संरचना बनाउँनुपर्ने सोच मन्त्रीको छ ।
मस्यौदामा मन्त्रीसहित राज्यमन्त्री डा. सुरेन्द्र यादव र प्रमुख विशेषज्ञ डा. सुशीलनाथ प्याकुरेल एक ठाउँमा उभिएका छन् । स्वास्थ्य सेवामा चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीको आकर्षण बढाउँन सचिव कम भएपनि प्रमुख विशेषज्ञ बढाउँनुपर्ने र अधिकारसहित सोही अनुसारका संरचना बनाउँनुपर्ने सोच मन्त्रीको छ । तर, अहिले नै लामो सयमदेखि १२औँ तह रिक्त हुँदा बढुवामा कुनै पहल नगरिएको अवस्थामा सचिव सरहका पद १२औँ तह बढाउन नदिने पक्षमा स्वास्थ्य सचिव डा. पुष्पा चौधरी छन् । घिमिरे भने प्राविधिक जनशक्तिलाई बढुवाको अवसर सृजना गर्न प्रमुख विशेषज्ञ बढाउने तर सचिव पद भने एउटै हुनुपर्ने पक्षमा देखिएका छन् ।
खरिदमा चासो स्वास्थ्यमन्त्रालय अन्र्तगत हुने करोडौंको खरिद गर्ने पुरानो संरचनामा रहेको महाशाखा आपुर्ति विघटनसँगै नयाँ संरचनामा खरिदको काम कहाँ राख्ने भन्नेमा धेरै निर्देशकहरुको चासो छ । अहिले यो काम व्यवस्थापन महाशाखाले गर्दै आएकोमा नयाँ संरचनामा विभाग नै खारेज हुने र अधिकांश रोग नियन्त्रणका जिम्मेवारी मात्रै हुने भएको कतिपयले खरिदको काम मन्त्रालयमै केन्द्रीत गर्नुपर्ने पक्षमा छन् ।
दुई सचिवसहित चार १२औँ तह (प्रमुख विशेषज्ञ) रहनेगरी चार विभाग र १३ महाशाखा प्रस्ताव गरेको छ । त्यसैगरी विभागको स्थानमा बन्न लागेको राष्ट्रिय रोग रोकथाम तथा नियन्त्रण केन्द्रमा ५ महाशाखासहित २७ शाखा रहने भएका छन् ।
तर, प्रस्तावित संरचनामा रोग नियन्त्रण केन्द्रबाट गर्नुपर्ने क्षयरोग, एचआइभीको औषधि, खोप खरिदको काम महानिर्देशक मातहतमै राख्ने प्रस्ताव गरिएको छ । औषधि र नियमित सामग्री खरिदको बजेट स्थानीय तह र प्रदेशमा गएपनि केन्द्रीय सरकारबाट खरिद गर्ने सामग्रीका लागि मन्त्रालयमा पनि खरिदको शाखा राखिएको छ । यो शाखालाई रोगअनुसारकै महाशाखामा राख्ने वा मन्त्रालयमा केन्द्रीत गर्ने भन्नेमा निर्देशकहरुकै मत विभाजित छ । स्रोतका अनुसार स्वास्थ्यमन्त्री भने उच्च राजनीतिक समर्थन र विश्वास लिएर मन्त्रालयको संरचनालाई अहिले तयार पारेको सस्यौदाअनुसार नै पारित गर्ने पक्षमा छन् । तर, दुबै सचिव र प्रशासनका कर्मचारी भने मन्त्रीको योजनाविपरीत मस्यौदामा हेरफेरको तयारीमा छन् ।
दुई सचिवसहित चार १२औँ तह (प्रमुख विशेषज्ञ) रहनेगरी चार विभाग र १३ महाशाखा प्रस्ताव गरेको छ । त्यसैगरी विभागको स्थानमा बन्न लागेको राष्ट्रिय रोग रोकथाम तथा नियन्त्रण केन्द्रमा ५ महाशाखासहित २७ शाखा रहने भएका छन् ।
विभाग अन्र्तगत रहेको परिवार कल्याण महाशाखा मन्त्रालय अन्र्तगत आउने ल्याएर हाल छुट्टै केन्द्रका रुपमा रहेका निकायहरुलाई महाशाखाको रुपमा राख्ने सरकारी तयारी छ । स्वास्थ्य मन्त्रालयले तयार पारेको समस्यौदामा सर्ने र नसर्ने रोगका छुट्टाछुट्टै महाशाखा, एचआइभी÷एड्स कुष्ठरोग तथा यौनरोग नियन्त्रण महाशाखा, क्षयरोग नियन्त्रण महाशाखा र स्वास्थ्य प्रवद्र्धन तथा संचार महाशाखा रहनेछन् ।
सरकारले स्वास्थ्य मन्त्रालयको संगठन संरचना परिवर्तन गर्ने भएको छ । संघीय संरचनामा मुलुक गएसँगै १ साउनदेखि लागू भएको संगठन संरचनाले नयाँ समस्या र अवसरको सामना गर्न कामयबी नमिलेको भन्दै मन्त्रालयले संरचना परिवर्तनको तयारी थालेको हो ।
राजनीतिक र सैद्धान्तिक रूपमा मन्त्रालयको उच्च नेतृत्व संरचना परिवर्तनमा सहमत भएपछि नयाँ सोचअनुसारको खाका बनाउने काम भइरहेको मन्त्रालयका उच्च अधिकारीले बताएका छन् । सैद्धान्तिक रूपमा नयाँ संरचनामा स्वास्थ्यसेवा विभागलाई खारेज गरेर रोगनियन्त्रण केन्द्र (सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल, सिडिसी) बनाउने र हालका छुट्टै संरचनाका रूपमा रहेका विभिन्न रोगका केन्द्रसमेत त्यहीअन्र्तगत ल्याउने तयारी भइहरेको छ ।
उपप्रधान एवम् स्वास्थ्य तथा जनसंख्यामन्त्री उपेन्द्र यादवले मन्त्रालयको अहिलेको संरचनाले चल्न नसक्ने भन्दै अहिले नसमेटिएका निजी अस्पताल, प्रतिष्ठान र अस्पतालहरूको गुणस्तरको प्रभावकारी नियमनसहित केन्द्रीय अस्पतालहरूका लागि समेत बलियो नेतृत्व बनाउने सोच अगाडि सारेका छन् । मन्त्रीकै सोच र निर्देशनअनुसार संरचनामा हेरफेरको तयारी भइरहेको छ । हाल मन्त्रालयअन्तर्गत तीन महाशाखा छन् ।
नयाँ संरचना बनाइँदा विभाग र मन्त्रालयमा गरी कुल दरबन्दीमा जम्मा ५ जना मात्रै जनशक्ति थपिनेछन् । नयाँ संरचनामा पनि दुई सचिव, मन्त्रालयमा मात्रै सचिवसरहका (१२औँ तह)का चार प्रमुख विशेषज्ञ रहनेछन् । तीबाहेक विभागको सट्टामा बन्ने रोगनियन्त्रण केन्द्र र औषधि व्यवस्था विभागमा समेत १२औँ तहकै विशेषज्ञको नेतृत्व रहनेछ । पहिलाका केन्द्रीय अस्पतालमा समेत १२औँ तहकै प्रमुख विशेषज्ञले नेतृत्व हुनेगरी संरचना बनाउने मन्त्रीको योजना छ । अहिले मन्त्रालयमा ३ र विभागमा एक १२औँ तहका विशेषज्ञको दरवन्दी छ ।
नयाँ संरचना बनाउँदा २७१ सहसचिव तहको जनशक्ति भएको स्वास्थ्यमा विशिष्ट श्रेणीको प्रर्याप्त जनशक्ति राख्नुपर्ने सोच मन्त्रालयको छ ।विशिष्ठ श्रेणीको पद बृद्धि भएमा धेरै चिकित्सकलगायतका जनशक्तिलाई स्वास्थ्य सेवामा आर्षित गर्न सकिने विश्वास सरकारको छ । अहिले स्वास्थ्य सेवाभन्दा निकै कम सहसचिवस्तरीय जनशक्ति हुँदा पनि प्रशासन र अन्य समूहले ठूलो संख्यामा सचिव हुने अवसर पाइरहेको छ ।
अहिले २७१ सहसचिव भएको स्वास्थ्यमा एक जनाले मात्रै सचिव हुने अवसर पाउँछ । तर २५५ सहसचिव भएको प्रशासन समूहबाट ४० सचिव छन् भने १२० सहसचिव रहेको इन्जिनियर्रिङ समूहबाट १२ सहसचिव छन् । १२औँ तह (सचिव सरह)को दरवन्दी बृद्धिले स्वास्थ्यकर्मीले अवसर पनि पाउँने र संरचनामा प्राविधिक नेतृत्व हुँदा प्रतिफल पनि राम्रो दिन सकिन्छ भन्ने बुझाई मन्त्रालय नेतृत्वको छ ।
अब नयाँ संरचना बन्दा हाल विभागअन्तर्गत रहेका अधिकांश महाशाखाका काम मन्त्रालयअन्तर्गत ल्याउने र विभागको सट्टामा रोगनियन्त्रण केन्द्र (सिडिसी) बनाइने निश्चितप्रायः भएको छ । अहिले छुट्टै निकायका रूपमा रहेका क्षयरोग केन्द्र, एड्स तथा यौन रोग केन्द्र स्वास्थ्य–शिक्षा, सूचना तथा सञ्चार केन्द्र, स्वास्थ्य तथा कीटजन्य रोग अनुसन्धान तालिम केन्द्र, शुक्रराज ट्रपिकल सरुवा रोग अस्पतालसमेत केन्द्रमातहत ल्याइने भएका छन् । अब नसर्ने रोग नियन्त्रण महाशाखा र संक्रामक रोग नियन्त्रण महाशाखाका नाममा छुट्टै महाशाखाहरू सिडिसीअन्तर्गत रहनेछन् ।
मन्त्रालयमै ४ विभाग १३ महाशाखा विभागको संरचना घटाउने सोचका आधारमा स्वास्थ्य मन्त्रालयको कार्यक्षेत्र विस्तार गरिने भएको छ । मन्त्रालयमा ४ प्रमुख विभाग रहनेछन् । प्रस्तावित सोचअनुसार नीति, योजना, आधारभूत स्वास्थ्य र सूचना–प्रविधि विभाग, चिकित्सा अनुगमन, गुणस्तर, मापदण्ड तथा नियमन विभाग, मेडिकल तथा नर्सिङ शिक्षा, परिषद् र प्रतिष्ठान नियमन विभाग र जनसंख्या, वातावरण तथा परिवारकल्याण विभाग बन्नेछन् । यो आधारमा यसअघि अस्पतालहरु हेर्नेगरी एउटै महाशाखा रहेकोमा अब एउटा निजी अस्पताल, दोस्रो सरकारी अस्पताल र तेस्रो मेडिकल कलेज एवं प्रतिष्ठान हेर्नेगरी महाशाखा हुनेछन् ।
उल्लेखित विभागअन्तर्गत कम्तीमा १३ महाशाखा रहनेछन् । मन्त्रालयअन्तर्गतका विभागको नेतृत्व १२औँ तह र महाशाखाको नेतृत्व ११औँ तहका अधिकारीले गर्नेछन् । मन्त्रालय स्रोतका अनुसार यसपटक मन्त्रीको विशेष चासोमा सूचना–प्रविधि, औषधि तथा फार्मेसी, वातावरणीय तथा प्रवर्धनात्मक, परिवारकल्याणसहित निजी र सरकारी अस्पतालको नियमन तथा समन्वयका लागि छुट्टाछुट्टै महाशाखा बन्नेछन् ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयका प्रमुख विशेषज्ञ डा. सुशीलनाथ प्याकुरेलले देशभरको स्वास्थ्यसेवालाई प्रभावकारी बनाउन संरचना हेरफेर हुन सक्ने संकेत गर्दै त्यसका लागि जुनसुकै समयमा नतिजा दिन सक्ने अवस्थामा मन्त्रालय रहेको बताए । ‘हामी लामो समयदेखि विभिन्न संरचनाका विकल्पमा छलफल गरी तयारी अवस्थामै छौँ,’ उनले भने ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयका प्रवक्ता महेन्द्रप्रसाद श्रेष्ठले पनि संरचना परिवर्तन तयारीको पुष्टि गरे । उनले मन्त्रालयको संरचना परिवर्तन गर्ने तयारी भइरहेको र छिट्टै त्यसले मूर्तरूप पाउने बताए । ‘मन्त्रीज्यूकै विशेष चासो र निर्देशनमा नयाँ संरचना बनाउने तयारी भइरहेको छ,’ उनले भने । मन्त्रालय उच्च स्रोतका अनुसार मन्त्रीकै विशेष समन्वय र निगरानीमा सोचअनुसारको प्रस्तावित संरचना बनिसकेको छ । प्रस्तावित संरचनालाई एउटा प्राविधिक समिति बनाएर छलफल र सहमति तय गरी अन्तिम रूप दिने तयारी तीव्र छ ।
स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले सरकारी चिकित्सक संघ नेपाल (गोदान)लाई आन्दोलन फिर्ता लिन आग्रह गरेको छ । बुधबार मन्त्रालयले विज्ञप्ति निकाल्दै चिकित्सकले आन्दोलनका कार्यक्रम स्थगन नगरे त्यसबाट हुने प्रतिकूल असरको जवाफदेही स्वयम् चिकित्सक नै हुनुपर्ने चेतावनीसमेत दिएको छ ।
सरकारीस्तरबाट चिकित्सकको मागप्रति सकारात्मक पहल हुँदाहुँदै पनि स्वास्थ्यसेवा ठप्प पारी आन्दोलनमा उत्रिएको प्रति मन्त्रालयले घोर आपत्ति जनाएको छ । गोदानले आफ्ना माग पूरा गर्न सरकारलाई दिएको ७२ घण्टे अल्टिमेटम मंगलबार सकिएलगत्तै बुधबार देशभरका सरकारी अस्पताल र प्राथमिक स्वास्थ्यकेन्द्रमा आकस्मिकबाहेकका सम्पूर्ण सेवा बहिष्कार गरेको थियो ।
चिकित्सकको आन्दोलनका कारण बुधबार उपत्यकाका सबैजसो सरकारी अस्पतालमा आकस्मिकबाहेकका सेवा नराम्ररी प्रभावित भएका थिए । देशभर सरकारी दरबन्दीमा कार्यरत करिब १ हजार ४ सय चिकित्सकले सेवा बहिष्कार गरेका कारण स्वास्थ्यसेवा प्रभावित भएको हो ।
नेपालमा लामो समयपछिको राजनीतिक स्थायित्वपछि विकासको संवाहकका रूपमा हेरिएको बहुमतप्राप्त वर्तमान सरकार गठनको बिहीबार एक वर्ष पूरा भयो ।जनअपेक्षाको कसीमा जसरी सरकारले अन्य क्षेत्रमा उत्साहवर्धक काम गर्न नसकेको गुनासो आइरहेको छ, त्यसरी नै स्वास्थ्यमा पनि दुईतिहाइ बहुमतको सरकारका एक वर्ष उत्साहजनक नभएको विज्ञहरूले बताएका छन् ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयले नयाँ सरकारको एक वर्षको अवधिमा नीतिगत क्षेत्रमा १३, योजना तर्जुमा, अनुगमन र मूल्यांकनमा ४, सेवाप्रवाहमा १४, अध्ययन–अनुसन्धानमा २, अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारीमा २ सहित ३७ बुँदामा केही भौतिक पूर्वाधार र विशेषज्ञ परिचालनलाई उपलब्धिका रूपमा प्रस्तुत गरेको छ । सरकारले उपलब्धिका रूपमा गनाएका अधिकांश कार्यक्रम विगतका कार्यक्रमकै निरन्तरता वा विगतमा सुरु भएका कार्यक्रम नै छन् । स्वास्थ्य अधिकारीहरू मन्त्रालयको काममा प्रधानमन्त्री, अर्थ र अन्य सरोकारवाला मन्त्रालयबाट पर्याप्त सहयोग नपाएका कारण चाहेर पनि स्वास्थ्यले गति लिन नसकेको बताइरहेका छन् । ‘पुरानो योजना तथा नीतिलाई आधार बनाएर काम भइरहेको छ,’ स्वास्थ्य मन्त्रालयका एक उच्च अधिकारीले भने, ‘मन्त्रालयबाट थप नयाँ कार्यको थालनी भएको छैन, जसले गर्दा आमजनताले नयाँपनको महसुस गर्न पाएका छैनन् ।’
संघीय समाजवादी फोरम पनि सरकारमा सहभागी भएपछि जेठदेखि उपप्रधानमन्त्रीसहित स्वास्थ्यमन्त्रालयको जिम्मेवारी उपेन्द्र यादवले सम्हालेका हुन् । राज्यमन्त्रीका रूपमा फोरमकै नेता सुरेन्द्र यादवले जिम्मेवारीमा छन् । यसबीचमा सानो दल र मन्त्रालयमा पनि कमजोर पकड भएका कारण स्वास्थ्यका ट्रेड युनियन र चिकित्सकदेखि मन्त्रालयभित्रकै संरचनाले प्रर्याप्त रूपमा नसघाएको गुनासो फोरमका नेताहरूको छ ।
सरकार गठनको एक वर्षको अवधिमा केही महिना मन्त्रालयको नेतृत्व नेकपाकी पद्मा अर्यालले हाँकेकी थिइन् । संघीय समाजवादी फोरम पनि सरकारमा सहभागी भएपछि जेठदेखि उपप्रधानमन्त्रीसहित स्वास्थ्यमन्त्रालयको जिम्मेवारी उपेन्द्र यादवले सम्हालेका हुन् । राज्यमन्त्रीका रूपमा फोरमकै नेता सुरेन्द्र यादवले जिम्मेवारीमा छन् । यसबीचमा सानो दल र मन्त्रालयमा पनि कमजोर पकड भएका कारण स्वास्थ्यका ट्रेड युनियन र चिकित्सकदेखि मन्त्रालयभित्रकै संरचनाले प्रर्याप्त रूपमा नसघाएको गुनासो फोरमका नेताहरूको छ ।
मन्त्रालयमा मन्त्रीका काम खासै विवादित नभएपनि राम्रो प्रतिफल आउन नसक्नुको पछाडि कर्मचारीको असहयोगलाई मात्रै कारण मान्न सकिन्न । ‘मन्त्रीलाई मन्त्रालयको आफ्नै मन्त्रालय र मन्त्रालयको कामसँग सरोकार राख्ने प्रधानमन्त्री, मन्त्रीपरिषद् अर्थ जस्ता अन्य सरोकारवाला निकायबाट पनि सहयोग नभएको प्रयाप्त उदाहरण छ’ मन्त्रालयका ती उच्च अधिकारी भन्छन्, ‘तर त्यसलाई हल गर्न ठोस पहल गर्न नसक्नु चाँही मन्त्रालयको नेतृत्वको कम्जोरी हो’ पछिल्ला दिनमा संगठन संरचना र समायोजनले ठूलो संख्यामा कर्मचारी भएको स्वास्थ्यलाई झन् ‘इरिटेड’ गराएको छ । दैनिकजसो स्वास्थ्यमा चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मी आन्दोलित भइरहेका छन् । यतिसम्म कि संघीयता कार्यन्वयन र संगठन संरचना निर्माणका क्रममा मन्त्रालयको नेतृत्वको सकारात्मक इच्छा हुँदाहुँदै पनि पटकपटक विवाद उत्पन्न भइरहेको छ । पटकपटक एउटै विषयमा मन्त्रालय विवादमा तानिदा पनि नेतृत्वले त्यसको कारकसम्म पुगेर हल खोज्न समेत सकेको छैन् ।
स्वास्थ्यसेवा विभागका पूर्वमहानिर्देशक डा. यशोवर्धन प्रधान नयाँ सरकारले न पुराना कार्यक्रम र उपलब्धिलाई जोगाउन सक्ने, न नयाँ सुरु गर्न सक्ने अवस्था आएको बताउँछन् । ‘अहिले मन्त्रालयले जेलाई उपलब्धि मानेर सार्वजनिक गरेको छ, त्यसमा स्वास्थ्य क्षेत्रमा नयाँ केही उपलब्धि देख्न सकिएको छैन,’ डा. प्रधानले भने, ‘मन्त्रालय पुरानै योजनाअनुरूप काम गरिरहेको छ ।’
डा. प्रधानका अनुसार मन्त्रालयले सार्वजनिक गरेको एक वर्षको उपलब्धि विवरणले कुनै नयाँपन देखाउन सकेको छैन । एक वर्षको उपलब्धिलाई मान्ने हो भने पुराना उपलब्धिअनुसार काम हुन सकेको छैन । उनी भन्छन्, ‘सरकारको कामगराइको यस्तै पारा हो भने स्वास्थ्य मन्त्रालयमा पहिला भएका स्वास्थ्यका महत्वपूर्ण उपलब्धि पनि धरासायी बन्दै जानेछन् ।’
स्वास्थ्य मन्त्रालयले एक वर्षको उपलब्धिमा नेपालको संविधानले प्रत्याभूत गरेको निःशुल्क आधारभूत स्वास्थ्यसेवा तथा आकस्मिक स्वास्थ्यसेवा पाउने हक कार्यान्वयन गर्न र स्वास्थ्यसेवलाई नियमित, गुणस्तरीय तथा सर्वसुलभ तुल्याई नागरिकको पहुँच स्थापित गर्न जनस्वास्थ्य सेवा ऐन तथा सुरक्षित मातृत्व तथा प्रजनन स्वास्थ्य अधिकार ऐन २०७५ लागू गरेको बताएको छ ।
स्वास्थ्य क्षेत्रमा कर्मचारी बाँडफाँडमा धेरै विवाद भएका कारण पनि मन्त्रालयले सोचेअनुरूप काम गर्न नसकेको डा. प्रधानको भनाइ छ । स्वास्थ्यक्षेत्रमा क्षयरोग, खोप, परिवारनियोजनजस्ता जनस्वास्थ्यका महत्वपूर्ण विषयलाई मन्त्रालयले ध्यान दिन नसकेको उनी बताउँछन् । यसमा मन्त्रालय समयमै सचेत हुनु जरुरी छ ।एक वर्षमा चार महिनाको अवधि मन्त्रालयले सचिव विवादमा गुजार्नुपर्यो । अझै सचिव विवाद सतही रुपमा सल्टिएपनि प्रतिफल नै दिन तहमा समाधान भइनसकेको र अझै कामको तरीका फेरिन नसक्नु दुःखद भएको स्वास्थ्य अधिकारीहरु बताउछन् ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयले एक वर्षको उपलब्धिमा नेपालको संविधानले प्रत्याभूत गरेको निःशुल्क आधारभूत स्वास्थ्यसेवा तथा आकस्मिक स्वास्थ्यसेवा पाउने हक कार्यान्वयन गर्न र स्वास्थ्यसेवलाई नियमित, गुणस्तरीय तथा सर्वसुलभ तुल्याई नागरिकको पहुँच स्थापित गर्न जनस्वास्थ्य सेवा ऐन तथा सुरक्षित मातृत्व तथा प्रजनन स्वास्थ्य अधिकार ऐन २०७५ लागू गरेको बताएको छ । त्रिवि शिक्षण अस्पताल महाराजगंजलाई कलेजो प्रत्यारोपणका लागि स्वीकृति प्रदान गरिएको पनि उपलब्धिमा उल्लेख छ ।
पुरानो योजनाअनुसार विपन्न कार्यक्रमअन्तर्गत मुटुरोग, मिर्गौलारोग, हेड इन्जुरी, स्पाइनल इन्जुरी, अल्जाइमर, पार्किन्सन्स, सिकलसेल एनिमियाका २३ हजार ५६ बिरामीले सेवा लिएको मन्त्रालयको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । त्यसैगरी, एक वर्षभित्र जिल्ला अस्पताल, प्राथमिक स्वास्थ्यकेन्द्र, स्वास्थ्यचौकी, प्रसूतिकेन्द्र गरी कुल २ सय १४ भवन निर्माण भएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।
मातृ मृत्युदर, बाल मृत्युदरमा उल्लेख्य सुधार, निर न्तर नयाँ कार्यक्रमको सुरुवात, विभिन्न रोग निवारणका लागि जनस्वास्थ्य कार्यक्रमको अग्रसरताजस्ता स्वास्थ्यमा सुधारका पहिचान बनेका पुराना रंगहरु पनि अब फिका हुँदै गइरहेका छन् । संघीय संरचनाको कार्यान्वनका क्रममा खोप, औषधि उपकरण खरिद तथा व्यवस्थापनका कार्यक्रम कसरी हुने भन्ने तिथी अझै बस्न सकेको छैन् । यो अवस्था पुरानो रंग पनि फिका बन्दै गएको र नयाँ सुरुवातको ढंग पनि नदेखिएको अवस्था हो ।
यद्यपि मन्त्रालयलेसहिद गंगालाल हृदय केन्द्रबाट १ सय ९४ बिरामीलाई शल्यक्रिया, ५ सय ४१ लाई विभिन्नखाले मुटुरोगको क्याथल्याबमार्फत शल्यक्रिया, १ हजार ४ सय ४२ लाई एन्जियोग्राफी, ५ सय ७५ लाई एन्जियोप्लास्टी, १ सय ४७ लाई पेसमेकर र १५ वर्षमुनिका २ सय ८१ र ७५ वर्षमाथिका २ सय १२ जनालाई निःशुल्क सेवा प्रदान गरेको जनाइएको छ । यी वर्षौअघि सुरु गरेर सबै सरकारले उपलब्धी देखाउने गरेका नियमित कार्यक्रम मात्रै हुन् ।
त्यस्तै, संघ, प्रदेश र स्थानीय तहमा स्वास्थ्य संगठन संरचना स्वीकृत भई लागू भइसकेको, प्रदेशअन्तर्गतका स्वास्थ्यसंस्था तथा निकायहरू औपचारिक रूपमा प्रदेश सरकारलाई हस्तारन्तरणसमेत गरिसकिएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयले संघीयता कार्यान्वयनका क्रममा स्वीकृत संगठन संरचनाअनुसार प्रदेशअन्तर्गत गएका कार्यालय र अस्पतालहरू प्रदेश सरकारलाई हस्तान्तरण गरेको छ । स्वास्थ्य मन्त्रालयमा बुधबार आयोजित कार्यक्रममा ७ वटै प्रदेशका सामाजिक विकासमन्त्री तथा सचिवहरूलाई समेत बोलाएर मन्त्रालयले स्वास्थ्यसेवा ऐनले दिएका सरुवा, बढुवा, पदस्थापन, बिदा स्वीकृतिलगायत ११ अधिकारसहित निकायहरू हस्तान्तरण गरेको हो ।
स्वास्थ्यमन्त्री उपेन्द्र यादवले सम्बन्धित प्रदेशका मन्त्रीलाई मन्त्रालयको निर्णय एवम् अधिकार प्रत्यायोजनको पत्रसमेत हस्तान्तरण गरे । मन्त्रालयका महाशाखा प्रमुख डा. विकास देवकोटाका अनुसार ३१ असार ०७५ को मन्त्रिपरिषद्को निर्णय र ९ पुसमा स्वीकृत संगठन संरचनअनुसार नै प्रदेश तहका यसअघिका अञ्चल र उपक्षेत्रीय अस्पताल, प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालय, तालिमकेन्द्र, प्रयोगशाला, मेडिकल स्टोरसहित आयुर्वेद केन्द्र, आपूर्ति केन्द्र, ७७ वटै जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय प्रदेश सरकारलाई हस्तान्तरण गरिएको हो ।
मन्त्रालयले विशेषज्ञ र विशिष्टीकृत अस्पताल, शैक्षिक प्रतिष्ठानहरू, केन्द्रीय अस्पताल र विकाससमितिबाहेकका निकायहरू प्रदेश सरकारअन्तर्गत हस्तान्तरण भएको जनाएको छ । १५ बेडमुनिका अस्पताल, स्वास्थ्यचौकी र प्रथामिक स्वास्थ्यकेन्द्र भने यसअघि नै स्थानीय सरकारलाई हस्तान्तरण भइसकेका छन् ।
मन्त्री यादवले संविधानले निर्दिष्ट गरेको कार्यसूची र सरकारी निर्णयअनुसारका संरचना र अधिकार प्रदेशलाई हस्तान्तरण भएको बताए । कार्यक्रममा सुरुमा प्रदेश मन्त्रालयका सचिव र स्वास्थ्यसचिवले दुईपक्षीय रूपमा हस्ताक्षर गरेको फाइल स्वास्थ्यमन्त्रीले प्रदेशमन्त्रीलाई हस्तान्तरण गरेका थिए ।
स्वास्थ्यमन्त्री उपेन्द्र यादवले डा. केसीसँग राज्यले गरेको सहमतिप्रति सरकार इमानदार हुनुपर्ने बताएका छन् । मन्त्रालयमा बुधबार आयोजित पत्रकारसम्मेलनमा मन्त्री यादवले आफू आन्दोलनबाटै आएको भन्दै डा. केसीसँगको सहमति कार्यान्वयन हुनुपर्नेमा जोड दिए । ‘राज्यले गरेको सम्झौता इमानदारीसाथ पालना गर्नुपर्छ,’ मन्त्री यादवले भने, ‘कार्यान्वयन गर्नुपर्छ ।’
चिकित्साशिक्षामा जनशक्ति उत्पादन शिक्षाले गरे पनि त्यसको खपत, व्यवस्थापन र असर स्वास्थ्यले भोग्नुपर्ने अवस्थामा विधेयकका विषयमा किन मौन भन्ने पत्रकारको प्रश्नमा उनले यस्तो प्रतिक्रिया जनाएका हुन् । ‘मेडिकल शिक्षा गुणस्तरीय हुनुपर्छ, डाक्टर पढ्न र उपचारका लागि अर्बौं बाहिरिनेक्रम रोक्नुपर्छ,’ यादवले भने । उनले स्वास्थ्य र शिक्षाका विषय एकअर्कासँग जोडिएको भन्दै विधेयकका धेरै विषयमा शिक्षाले जवाफ दिन सक्ने तर बिग्रिएपछि स्वास्थ्यमा आउने प्रतिक्रिया दिए ।
कार्यक्रममा स्वास्थ्यराज्यमन्त्री डा. सुरेन्द्र यादवले डा. केसीले उठाएको एउटा मात्रै विषय एउटा विश्वविद्यालयले पाँचवटाभन्दा बढी सम्बन्धन दिन नसक्ने विषयमा अड्किएको बताए । ‘अहिलेसम्म २ वटा विश्वविद्यालयले मात्रै सम्बन्धन दिन सक्छन्, तर ती दुईवटैले पाँचवटा कलेजलाई सम्बन्धन दिइसकेका छन्,’ राज्यमन्त्री यादवले भने । त्यही प्राविधिक कुराले सरकार अप्ठ्यारोमा परेर सम्बन्धन खोलिएको भनाइ उनको थियो ।
सरकारले ल्याएको नयाँ संगठन संरचना र त्यसअनुरूपको कर्मचारी समायोजनका विरुद्ध एलोपेथी र आयुर्वेद दुवै क्षेत्रका सबैजसो संघ–संगठनमा आबद्ध चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मी आ–आफ्ना मागसहित अन्दोलित भएका छन् । आन्दोलित सबै संघ–संगठन तथा समूहको साझा मुद्दा हो– पुनःसंरचित संगठनसंरचनाअनुसार कर्मचारीको समायोजनप्रतिको असन्तुष्टि ।
स्वास्थ्यका अधिकांश संगठनमा आबद्ध नेताहरू आन्दोलनका नाममा मन्त्रालय र केन्द्रमा धाउँदा देशभरको स्वास्थ्यसेवाप्रवाहमा ठूलो प्रभाव परेको छ ।
कर्मचारी समायोजन विभेदपूर्ण भएको भन्दै नसच्याए कामकाज छोडेरै संघर्षमा उत्रने चेतावनीसहित सरकारलाई ध्यानाकर्षण गराउँदै आएका विभिन्न संघ–संगठन आफ्नो मागको कुनै सुनुवाइ नभएको भन्दै कडा रूपमा प्रस्तुत हुने दिशामा छन् भने केही नयाँ संगठनसमेत आन्दोलनमा प्रवेश गर्नेक्रम जारी छ ।
सरकारी चिकित्सक संघ नेपाल (गोदान) पटक–पटक आफ्ना मागहरूसहित सरकारलाई ध्यानाकर्षण गराउँदा पनि त्यसप्रति सरकार उदासीन देखिएको भन्दै समायोजनलाई बहिष्कार गर्ने तथा आवश्यक परे सेवाबाट अवकाश लिनेसम्मको कठोर चेतावनीसहित आन्दोलनमा छ ।
सरकारी चिकित्सक संघ नेपाल (गोदान) पटक–पटक आफ्ना मागहरूसहित सरकारलाई ध्यानाकर्षण गराउँदा पनि त्यसप्रति सरकार उदासीन देखिएको भन्दै समायोजनलाई बहिष्कार गर्ने तथा आवश्यक परे सेवाबाट अवकाश लिनेसम्मको कठोर चेतावनीसहित आन्दोलनमा छ ।
गोदानले सोमबारदेखि बिहान १० बजेदेखि ११ बजेसम्म सम्पूर्ण स्वास्थ्यसंस्थामा आकस्मिक सेवाबाहेकका सेवा बहिष्कार गरी धर्ना दिइरहेको छ । गोदानको यो आन्दोलनमा नेपाल चिकित्सक संघ र आयुर्वेदका आन्दोलनरत ३ संगठनले समेत ऐक्यबद्धता जनाइसकेका छन् ।
आयुर्वेदअन्तर्गतका नेपाल आयुर्वेद स्वाथ्यकर्मी समाज, नेपाल आयुर्वेद चिकित्सा संघ, सिभिल आयुर्वेद चिकित्सक संघले आफ्ना विभिन्न मागसहित १५ पुसमा सरकारलाई ध्यानाकर्षणपत्र बुझाएका थिए । आयुर्वेदको संरचना र समायोजनका विषयमा उपप्रधानमन्त्री एवम् स्वास्थ्य तथा जनसंख्यामन्त्री, स्वास्थ्य तथा जनसंख्या राज्यमन्त्री, स्वास्थ्यसचिवलगायत संघीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयमा विभिन्न मितिमा ध्यानाकर्षण गराउँदासमेत कुनै सुनुवाइ नभएको तथा जबर्जस्ती विभेदकारी समायोजन प्रक्रिया अगाडि बढाएको भन्दै दुई दिनअघि पुनः सरकारको ध्यानाकर्षण गराएका छन् ।
आन्दोलनमा को/को ?
सरकारी चिकित्सक संघ, नेपाल (गोदान) स्वास्थ्यका ८ वटा ट्रेड युनियन आयुर्वेदका तीन संगठन हेल्थ असिस्टेन्ट संघ, नेपाल स्वास्थ्यका ६ विषयका सुपरभाइजर अनमी
स्वास्थ्यजस्तो संवेदनशील क्षेत्रमा कार्यरत स्वास्थ्यकर्मीमाथि राज्यले विभेदकारी नीति अख्तीयार गरी उनीहरूको मनोबल गिराउने कार्य जारी राखेको र माग सम्बन्धमा हालसम्म कुनै सुनुवाइ नभएको विद्यमान अवस्थामा आफूहरूसामु स्वास्थ्यसेवाप्रवाह छोडी कडा आन्दोलनमा होमिनुको विकल्प बाँकी नभएको उनीहरूले आइतबार जारी गरेको विज्ञप्तिमा उल्लेख छ ।
पछिल्लोपटक मंगलबारदेखि हेल्थ असिस्टेन्ट संघ नेपाल र विभिन्न रोगविशेषका प्राविधिक जनशक्तिका रूपमा रहेका सुपरभाइजरसमेत आन्दोलनमा उत्रिएका छन् । हेल्थ असिस्टेन्टहरूले मंगलबार दबाबमूलक रूपमा स्वास्थ्य मन्त्रालयमा धर्ना दिएका छन् । मंगलबार नै छैटौँ तहमा कार्यरत अनमीहरूले समेत संगठित रूपमा मन्त्रालयका अधिकारीहरूको कार्यकक्षमा घेराउ गरेका छन् । नयाँ संरचनामा आफूहरूको दरबन्दी काटिएको भन्दै उनीहरूले विरोध जनाएका हुन् ।
नयाँ संरचनाअनुसार कर्मचारी समायोजन गर्दा स्वास्थ्यका कर्मचारीमाथि अन्याय भएको भन्दै स्वास्थ्य क्षेत्रमा क्रियाशील ८ वटा ट्रेड युनियन पनि आन्दोलनमा छन् । सत्तारूढ दलनिकटसहित स्वास्थ्यका ८ ट्रेड युनियन ९ सूत्रीय माग अगाडि सार्दै वार्ता र विरोधका कार्यक्रम एकैपटक अगाडि बढाएका छन् । उनीहरूले समायोजन अध्यादेशमा अन्य कर्मचारीलाई समायोजन हुँदा एक तहवृद्धिको अवसर दिइए पनि स्वास्थ्यकर्मीलाई सो अवसरबाट वञ्चित गरिएकोमा आपत्ति जनाएका छन् ।
कर्मचारी समायोजन व्यवस्थापन गर्दा तिनै तहमा दरबन्दी सिर्जना गरी व्यवस्थापन गर्नुपर्ने, स्वास्थ्यसेवाका कर्मचारी समायोजन गर्दा छुट्टै सफ्टवेयर बनाउनुपर्ने, जिल्ला स्वास्थ्य/जनस्वास्थ्य कार्यालय र सम्पूर्ण स्थानीय तहमा खोप, परिवारनियोजन, क्षयकुष्ठ, भेक्टर कन्ट्रोल, नर्सिङ पारामेडिक्सलगायत आवश्यक सम्पूर्ण कर्मचारीको दरबन्दी अनिवार्य राखिनुपर्ने मागसमेत ट्रेड युनियनहरूको छ ।
असन्तुष्ट ट्रेड युनियनमा राष्ट्रिय स्वास्थ्यकर्मी संघ, नेपाल स्वास्थ्यकर्मी संघ, नेपाल स्वास्थ्य प्राविधिक संघ, नेपाल राष्ट्रिय स्वास्थ्यकर्मी संगठन, अखिल नेपाल प्रगतिशील स्वास्थ्यकर्मी संगठन, नेपाल स्वास्थ्यकर्मी युनियन, स्वास्थ्यकर्मी युनियन नेपाल र मधेसी स्वास्थ्यकर्मी फोरम नेपाल छन् ।
अखिल नेपाल प्रगतिशील स्वास्थ्यकर्मी संगठनका अध्यक्ष क्षेत्रराज कार्कीका अनुसार संघीय कर्मचारी समायोजन अध्यादेशमा स्वास्थ्य क्षेत्रका कर्मचारीलाई विभेद गरिएको र विभेदकारी व्यवस्था हटाउन माग गरिएको हो । उनीहरूले समायोजन अध्यादेशको दफा ७ को उपदफा ४ बमोजिम स्वास्थ्यकर्मी समायोजन गर्दा कम्तीमा एक तह स्तरवृद्धि गरिनुपर्ने माग प्रमुख रूपमा अगाडि सारेका छन् ।
त्यसैगरी कर्मचारी समायोजन व्यवस्थापन गर्दा तिनै तहमा दरबन्दी सिर्जना गरी व्यवस्थापन गर्नुपर्ने, स्वास्थ्यसेवाका कर्मचारी समायोजन गर्दा छुट्टै सफ्टवेयर बनाउनुपर्ने, जिल्ला स्वास्थ्य/जनस्वास्थ्य कार्यालय र सम्पूर्ण स्थानीय तहमा खोप, परिवारनियोजन, क्षयकुष्ठ, भेक्टर कन्ट्रोल, नर्सिङ पारामेडिक्सलगायत आवश्यक सम्पूर्ण कर्मचारीको दरबन्दी अनिवार्य राखिनुपर्ने मागसमेत ट्रेड युनियनहरूको छ ।
जनस्वास्थ्य संघले भन्यो– नयाँ संरचना बनाऊ जनस्वास्थ्य संघले संघीयताअनुसार कार्यसम्पादन गर्न शैक्षिक योग्यता भएका जनशक्ति आवश्यक पर्ने भन्दै सोबारे विश्लेषण गरेर सरकारहरुमा रहेका अधिकारलाई मध्यनजर गरी पुनः उपयुक्त संरचना बनाउन माग गरेको छ । संघका अध्यक्ष श्रीकृष्ण भट्टले विज्ञाप्ति जारी गरी २२ पुसमा पुनः प्रस्ताव गरेको संगठन संरचनाप्रति जनस्वास्थ्य संघको ध्यानाकर्षण भएको जनाएको छ ।
राज्यकै पुनःसंरचना भएपछि स्वास्थ्य चाहिँ यथावत् रहन सक्छ र ?
महेन्द्र श्रेष्ठ प्रवक्ता, स्वास्थ्य मन्त्रालय
अहिले स्वास्थ्यमा देखिएका समस्यालाई हेर्ने विषय भनेको ‘स्कुल अफ थट’को कुरा हो । हेल्थ असिस्टेन्टहरुले उठाएका विषय स्वास्थ्यको पुरानो समस्या हो । पछिल्लो समयमा राज्यले नै तहगत रुपमा जाने भनेपछि स्वास्थ्यको पनि संरचना त्यसरी नै बनेको हो । संगठन संरचनामा देखिएको समस्या यत्ति हो । समग्र सरकारी चिकित्सक र स्वास्थ्यकर्मीले समायोजनका सन्दर्भमा उठाएका विषय भनेको मन्त्रालयको विषय होइन । मन्त्रीज्यूले मन्त्रिपरिषद्मा उठाउने विषय उठाइरहनुभएकै होला । सामायोजनका सन्दर्भमा सम्मानित सदन र सरकारको जे धारणा हो, स्वास्थ्यको पनि त्यही धारणा हो । स्वास्थ्यको कुनै छुट्टै धारणा छैन ।
कसका माग के ?
आयुर्वेदका तीन संगठनका माग
१) समायोजन अध्यादेश सम्बन्धमा क) प्रदेश वा स्थानीय तहमा समायोजन हुने चिकित्सकहरूको सेवा, सुविधा, सुरक्षा, सरुवा, बढुवा तथा अन्य वृद्धि–विकासको स्पष्ट खाकासहितको प्रादेशिक, स्थानीय निजामती सेवा ऐन निर्माण भएपश्चात् मात्र समायोजन प्रक्रिया अगाडि बढाइयोस् । ख) समायोजन अध्यादेशको दफा ७ को उपदफा ४ बमोजिम समायोजन गर्दा चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीलाई स्वतः कम्तीमा १ तह स्तरवृद्धि गरियोस् । ग) बाध्यकारी समायोजन प्रक्रियालाई स्वैच्छिक बनाइयोस् । संघमा दरबन्दी मिलान हुन नसकेका चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीलाई पुल दरबन्दीमा राखी केन्दीय, प्रादेशिक वा अन्य सरकारी अस्पताल तथा स्वास्थ्यसंस्थामा काम–काजमा खटाउन सकिने व्यवस्था मिलाइयोस् । घ) प्रदेश वा स्थानीय तहमा समायोजनपश्चात् निश्चित अवधिपछि संघमा आउन सक्ने बाटो खुला राखियोस् ।
२) संघीय निजामती ऐन सम्बन्धमा क) दफा ८ को उपदफा १ अन्तर्गत राजपत्रांकित द्वितीय र प्रथम श्रेणीको तथा स्वास्थ्यसेवाको नवौँ र १०औँ तहमा पदपूर्तिसम्बन्धी व्यवस्था फरक गरिएकोमा स्वास्थ्यसेवामा समेत एकरूपता गर्नुपर्ने–नपर्ने भन्नेमा सबै पक्षसंग छलफल गरी निर्णय गरियोस् ।
ख) दफा १०६ को उपदफा १ मा बढुवाका लागि उम्मेदवार हुन बढुवा हुने पदको श्रेणी वा तहभन्दा एक श्रेणी वा तहमुनिको पदमा न्यूनतम सेवाअवधि राजपत्रअनंंकित वा सहायकस्तरको पदका लागि ४ वर्ष तथा राजपत्रांकित वा अधिकृतस्तरको पदका लागि ६ वर्ष तोकिएकोमा त्यसले सरकारी सेवामा प्रवेश गरिसकेका कर्मचारीहरूलाई जटिल परिस्थिति उत्पन्न भएको एवम् स्वास्थ्यजस्तो संवेदनशील क्षेत्रमा गम्भीर असर गर्ने भएको हुँदा विगतको स्वास्थ्यसेवा ऐनअनुरूप नै हुने गरी प्रावधान व्यवस्था गरियोस् ।
ग) कर्मचारी समायोजन अध्यादेश २०७५ को दफा ३(५) मा कर्मचारी समायोजन गर्दा तहगत दरबन्दी सिर्जना गनुपर्ने साथै दफा ७(८) मा सेवाको तहमा समायोजन गर्दा सम्बन्धित तहमा समायोजन गर्ने व्यवस्था भएता पनि सो अनुसार नभएकाले स्वास्थ्यसेवाका सबै तहमा तहगत दरबन्दी सिर्जना गरी समायोजन गरियोस् ।
३) आयुर्वेद क्षेत्रसँग सम्बन्धित माग सम्बन्धमा क) नेपालको संविधान २०७२ को भाग ४, धारा ५१(ज) (७) नेपालको परम्परागत चिकित्सापद्धतिको रूपमा रहेको आयुर्वेद प्राकृतिक चिकित्सा र होमियोपेथीलगायत स्वास्थ्यपद्धतिको संरक्षण र प्रवर्धन गर्ने र धारा ५१(ज) (९) स्वास्थ्यसेवालाई सर्वसुलभ र गुणस्तरीय बनाउन स्वास्थ्य अनुसन्धानमा जोड दिँदै स्वास्थ्यसंस्था र स्वास्थ्यकर्मीको संख्या वृद्धि गर्दै जाने भन्ने व्यवस्थालाई अवमूल्यन गरिएको मन्न गरी हालको दरबन्दी संरचनामा दरबन्दी थपको साथै आयुर्वेद क्षेत्रसँग सम्बन्धित मागहरू यसअघि नै नेपाल आयुर्वेद चिकित्सक संघ, सिभिल आयुर्वेद चिकित्सक संघ, नेपाल आयुर्वेद स्वास्थ्यकर्मी समाजले पेस गरिसकेका मागहरू यथाशीघ्र सम्बोधनका लागि जोडदार माग गर्दछौँ ।
४) अन्य पेसाको विशिष्टता जोखिम सामाजिक मान्यता अध्ययन अवधि आदिलाई मध्यनजर गरी यसअघि नै पेस गरिएका चिकित्सक एवम् स्वास्थ्यकर्मीहरूको तलब भत्ता तथा अन्य सुविधासम्बन्धी मागहरू यथाशीघ्र पूरा गरियोस् ।
आठवटा ट्रेड युनियनका माग
– संघीय कर्मचारी समायोजन अध्यादेशमा स्वास्थ्य क्षेत्रका कर्मचारीलाई विभेद गरिएकाले विभेदकारी व्यवस्था हटाउनुपर्ने । – समायोजन अध्यादेशको दफा ७ को उपदफा ४ बमोजिम स्वास्थ्यकर्मी समायोजन गर्नेक्रममा कम्तीमा एक तह स्तरवृद्धि गरिनुपर्ने । – कर्मचारी समायोजन व्यवस्थापन गर्दा तीनै तहमा दरबन्दी सिर्जना गरी व्यवस्थापन गर्नुपर्ने । – स्वास्थ्यसेवाका कर्मचारी समायोजन गर्दा छुट्टै सफ्टवेयर बनाउनुपर्ने । – जिल्ला स्वास्थ्य÷जनस्वस्थ्य कार्यालय तथा सम्पूर्ण स्थानीय तहहरूमा खोप, परिवार नियोजन, क्षयकुष्ठ, भेक्टर कन्ट्रोल, नर्सिङ पारामेडिक्सलगायत आवश्यक सम्पूर्ण कर्मचारीको दरबन्दी अनिवार्य रूपमा राखिनुपर्ने । – संघीय तथा प्रदेश निजामती कर्मचारी सेवा–सुरक्षा, सेवा–सुविधा स्पष्ट हुने ऐन निर्माण भएपश्चात् मात्रै कर्मचारी समयोजन गरिनुपर्ने । – स्वास्थ्यसंस्था तथा स्थानीय तहको दरबन्दी कर्मचारी समायोजन अध्यादेश २०७५ को दफा ७ को उपदफा २ को ख, ग मा व्यवस्था भएबमोजिन तहगत रूपमा दरबन्दी सिर्जना गरी समायोजन गरिनुपर्ने । – कर्मचारी समायोजनपश्चात् संघ, प्रदेश र स्थानीय तह गरी तीनै तहमा सरुवा तथा वृतिविकासको बाटो खुला गरिनुपर्ने । – स्वास्थ्यसेवाका कर्मचारीलाई निजामतीसरह सुविधाको सुनिश्चितता गरी हाल कायम रहेको तह नघट्ने गरी समायोजन गरिनुपर्ने । – स्वास्थ्यसेवा सुनिश्चित हुनुपर्ने ।
सरकारी चिकित्सक संघ, नेपाल (गोदान)का माग
१) समायोजन अध्यादेश सम्बन्धमा
क) प्रदेश या स्थानीय निकायमा समावेश हुने चिकित्सकहरूको सेवा, सुविधा, सुरक्षा, सरुवा, बढुवा तथा अन्य वृत्तिविकासको स्पष्ट खाकासहितको प्रादेशिक र स्थानीय निजामती सेवा ऐन निर्माण भएपश्चात् मात्र समायोजन प्रक्रिया अगाडि बढाइयोस् । ख) समायोजन अध्यादेशको दफा ७ को उपदफा ४ बमोजिम समायोजन गर्दा चिकित्सकलाई स्वतः कम्तीमा एक तह स्तरवृद्धि गरियोस् । ग) बाध्यकारी समायोजनको साटो समायोजन प्रक्रियालाई स्वैच्छिक बनाइयोस् । संघमा दरबन्दी मिलान हुन नसकेका चिकित्सकहरूलाई पुल दरबन्दीमा राखी केन्द्रीय र प्रादेशिक या अन्य सरकारी अस्पतालमा कामकाजमा खटाउन सकिने व्यवस्था मिलाइयोस् । घ) प्रदेश या स्थानीयमा समायोजनपश्चात् निश्चित अवधिपछि संघमा आउन सक्ने बाटो खुला राखियोस् । ङ) प्रदेश सरकारअन्तर्गतका सामाजिक विकास मन्त्रालयहरूमा स्वास्थ्यसेवाका वरिष्ठ चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीमध्येबाट सचिव नियुक्ति गरिने प्रावधान राखियोस् ।
क) स्वास्थ्यसेवा समूहबाट मात्र स्वास्थ्यसचिव नियुक्त हुनुपर्ने कानुनी प्रावधानविपरीत प्रशासन समूहबाट गरिएको स्वास्थ्यसचिवको नियुक्ति फिर्ता लिइयोस् । ख) स्वास्थ्यसेवा ऐन खारेज भई सबै स्वास्थ्यकर्मी संघीय निजामती सेवा ऐनबाट परिचालित हुँदै गरेको अवस्थामा स्वास्थ्यका कर्मचारीलाई निजामतीसरह समकक्षता गरी एघारौँ तह (सहसचिव) स्तरका कर्मचारीलाई प्रशासनसम्बन्धी तालिम दिएर अन्य प्राविधिक निकायसरह जुनसुकै मन्त्रालयको सचिव हुन सक्ने न्यायोचित व्यवस्था गरियोस् । साथै, प्रदेशस्तरमा समेत सोहीअनुसार हुने व्यवस्था गरियोस् ।
३) चिकित्सा विज्ञान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान सम्बन्धमा चि.वि.रा.प्र.(वीर अस्पताल)मा केही अमूक व्यक्तिका चलखेल र निहित स्वार्थका कारणले सरकारी चिकित्सकइतरका व्यक्तिहरूलाई उपकुलपतिलगायत अन्य पदाधिकारीमा अस्वाभाविक नियुक्ति प्रयत्न गरिनाले चि.वि.रा.प्र. निकै लामो समयदेखि पदाधिकारीविहीन रहेको अवस्थामा यथाशीघ्र सरकारी बहालवाला चिकित्सकहरूबाट उपकुलपतिलगायत अन्य पदाधिकारी नियुक्त गरियोस् ।
४) संघीय निजामती ऐन सम्बन्धमा क) दफा ८ को उपदफा १ अन्तर्गत राजपत्रांकित द्वितीय श्रेणी र प्रथम श्रेणी तथा स्वास्थ्यसेवाको नवौँ र दशौँमा पदपूर्तिसम्बन्धी व्यवस्था फरक गरिएकोमा स्वास्थ्यसेवामा समेत एकरूपता गर्नुपर्ने–नपर्ने भन्नेमा सबै पक्षसँग छलफल गरी निर्णय गरियोस् । ख) दफा १०६ को उपदफा १ मा बढुवाका लागि उम्मेदवार हुन बढुवा हुने पदको श्रेणी वा तहभन्दा एक श्रेणी वा तहभन्दा एक श्रेणी वा तहमुनिको पदमा न्यूनतम सेवाअवधि राजपत्रअनंकित वा सहायकस्तरको पदका लागि ४ वर्ष तथा राजपत्रांकित वा अधिकृतस्तरको पदका लागि ६ वर्ष तोकिएकोमा सरकारी सेवामा प्रवेश गरिसकेका कर्मचारीलाई जटिल परिस्थिति उत्पन्न भएको एवम् स्वास्थ्यजस्तो संवेदनशील क्षेत्रमा गम्भीर असर गर्ने भएको हुँदा विगतको स्वास्थ्यसेवा ऐनअनुरूप नै हुने गरी प्रावधान व्यवस्था गरियोस् । ग) प्रशासन र स्वास्थ्यसेवा दुवैमा तहगत व्यवस्था लागू गरियोस् ।
५) अन्य क) यस संघको पटक–पटकको विरोधका बाबजुद पनि सरकारी अस्पताललाई स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा परिणत गर्ने दुष्कार्य नरोकिएकाले सरकारी अस्पतालहरूको निजीकरण गर्ने कार्य तुरुन्त बन्द गरियोस् र सबै स्वास्थ्य प्रतिष्ठानहरूलाई एक साझा छाता सरकारी मेडिकल विश्वविद्यालयअन्तर्गत राखियोस् ।
ख) हालसालै जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालयहरू यथावत् राख्ने निर्णय भएकोमा चिकित्सकको दरबन्दी रहेका स्वास्थ्यका सम्पूर्ण संरचनाहरू सोमार्फत प्रदेश र संघअन्तर्गत नै राखियोस् ।
हेल्थ असिस्टेन्ट संघ, नेपालका माग–
१. कर्मचारीलाई कार्यजिम्मेवारी दिँदा खुला प्रतिस्पर्धाबाट सेवा प्रवेश वा लोकसेवा आयोगको प्रक्रियागत बढुवा भएबमोजिम नियुक्तिपत्रमा उल्लेखित पदअनुसार मात्रै दिनुपर्ने । २. स्थानीय तहमा कर्मचारी खटाउँदा वा समायोजन गर्दा तहगत रूपमा नभई जिम्मेवारी तथा कार्यप्रकृति हेरी ‘चेन अफ कमान्ड’ र ‘हाइरार्की’मा कुनै असर नपर्ने गरी सेवाप्रवेश गरेको नियुक्तिपत्रमा उल्लेखित पदअनुसार मात्र गर्नुपर्ने । ३. स्थानीय तहका लागि प्रस्तावित संगठन संरचनामा शाखा र उपशाखा तथा एकाइ प्रमुखमा वर्गका आधारमा तहगत, पदीय ज्येष्ठता हुनुपर्ने । ४. कर्मचारी खटाउँदा सेवामा रहँदाको ऐन–नियममा उल्लेखित सेवा, सुविधा र सुरक्षाको सर्तमा कुनै परिवर्तन नहुने गरी खटाउनुपर्ने । ५. संघीय निजामती सेवाको गठन, सञ्चालन र सेवाका सर्तहरूको व्यवस्था गर्न बनेको विधेयकमा अन्तरसेवा तथा अन्तरप्रादेशिक लोकसेवा आयोगमा प्रतिस्प्रर्धा गर्न पाउने व्यवस्था हुनुपर्ने । ६. ‘ननएकेडेमिक’ तालिमलाई निरुत्साहित गर्दै कर्मचारी शैक्षिक एकेडेमिक अध्ययनको बाटोलाई स्पष्ट तय गरिनुपर्ने ।
स्वास्थ्य सुपरभाइजरहरूको माग–
१. पछिल्लो स्वीकृत दरबन्दी संरचनामा संशोधन गरी हेल्थ इन्स्पेक्सन समूहका नन–क्लिनिकल व्यवस्थाकीय पदहरू प.नि.सु., खो.सु., क्ष.कु.सु. र भे.क.सु.को यथोचित व्यवस्थापन गर्नुपर्ने देखिन्छ । यसका लागि संघीय तहमा स्वास्थ्यसेवा विभाग महाशाखा तथा केन्द्र, प्रदेश तहमा प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशानालय, प्रादेशिक स्वास्थ्य तालिम केन्द्र र ७७ वटै प्रदेश स्वास्थ्य कार्यालयहरूमा विभिन्न विषयगत शाखाहरूमा माथि उल्लेखित सबै पदहरूको कम्तीमा १–१ वटा दरबन्दी कायम गर्नुपर्ने ।
२. तत्कालका लागि सो हुन नसकेको अवस्थामा नीतिगत निर्णय गरी कार्यविधि बनाई हालको दरबन्दी संरचनामा (प.नि.सु./खो.सु.क्ष.कु.सु./भे.क.सु.) पदको स्वीकृत दरबन्दीमा संघीय, प्रादेशिक र स्थानीय तहमा स्वास्थ्यसम्बन्धी प्रशासनिक निकायमा सो पदको कर्मचारी खटाउँदा नन–क्लिनिकल व्यवस्थापकीय पदहरू प.नि.सु/खो.सु/क्ष.कु.सु./भे.क.सु.हरूलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखी खटाउनु उचित हुन्छ । सो नभएमा हाल कार्यरत सुपरभाइजहरू फाजिल हुने र अर्कोतर्फ सेवाप्रदायक स्वास्थ्यसंस्थाहरूमा स्वास्थ्यकर्मीको अभाव भई मानव संसाधन व्यवस्थापनमा असन्तुलन आई विकराल समस्या आउने देखिन्छ ।
३. हाल कार्यरत जम्मा सुपरभाइजरहरू ३०५ जनालाई उनीहरूको हालसम्मको ज्ञान, सीप उपयोग हुने गरी र हाल सञ्चालित जनस्वास्थ्य कार्यक्रमहरू प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन गर्नका लागि निम्नानुसार व्यवस्थापन गर्नुहुन माग गरिन्छ ।
तह व्यवस्थापन सुपरभाइजर सातौँ ११० जना हाल कायम हुन आयको सातौँ तहको दरबन्दीमा समायोजन गर्ने
सुपरभाइजर छैटौँ १०९ जना
रोजाइका आधारमा प्रदेश स्वास्थ्य कार्यलयको मिन्दो दरबन्दी १६५ जनामा समायोजन गर्ने वा स्थानीय तहको स्वास्थ्य शाखामा समायोजन गर्ने ।सुपरभाइजर पाँचौँ ८० जना रोजाइका आधारमा प्रदेश स्वास्थ्य कार्यालयको मिल्दो दरबन्दी १६५ जनामा समायोजन गर्ने वा स्थानीय तहको स्वास्थ्य शाखामा समायोजन गर्ने । सुपरभाइजर चौथो तह ६ जना आवश्यकताका आधारमा प्रदेश स्वास्थ्य कार्यालयमा समायोजन गर्ने ।
तत्कालिन स्वास्थ्यमन्त्री गगन थापाको कार्यकालमा वडा तहमा बन्नेगरी तयार पारिएका स्वास्थ्य संस्थाका भवनका नमूना l सोही समयमा मन्त्रीपरिषद्ले संघीयताअनुसार सेवाका आधारमा स्वास्थ्य संस्थाको वर्गीकरण र संरचनाको ढाँचासमेत तयार पारेको थियो ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयले लामो समयदेखि अन्योलमा रहेको १ हजार २ सय स्वास्थ्यसंस्थाको निर्माणप्रक्रिया अगाडि बढाएको छ । मुलुक संघीय संरचनामा गएसँगै ‘एक वडा, एक स्वास्थ्यसंस्था’को अवधारणाअनुसार २ वर्षभित्र सबै वडामा स्वास्थ्यसंस्था बनाइसक्ने गरी यसवर्ष १ हजार २ सय वडामा नयाँ स्वास्थ्यकेन्द्र निर्माण गर्न लागिएको हो ।
मन्त्रालयको नीति, योजना महाशाखाले स्वास्थ्यसंस्था नभएका २ हजार ५ सय वडामध्ये, स्थानीय अग्रसरता, जनसंख्या, जग्गाको उपलब्धता र मानव विकास सूचकांकलाई आधार बनाएर यसवर्ष आधारभूत स्वास्थ्यकेन्द्र बन्ने वडाहरूको छनोट गरेको छ । निर्माण कार्यका लागि आवश्यक जग्गाको उपलब्धताका आधारमा सम्बन्धित स्थानीय तहसँगको समन्वयमा प्रदेश सरकारहरूले भवन बनाउनेछन् । महाशाखा प्रमुख डा. विकास देवकोटाले संघीयता कार्यान्वयन र आधारभूत स्वास्थ्यसेवालाई स्थानीय तहसम्म पुर्याउन यो काम कोसेढुंगा हुने बताए । ‘संविधानको मर्मअनुसार स्वास्थ्यसेवालाई जनताको गाउँघरमा पुर्याउन यसवर्ष १ हजार २ सय स्वास्थ्यसंस्था बन्छन्’ डा. देवकोटाले भने । उनका अनुसार भवन निर्माणका लागि समय लागे पनि सेवासमेत यही वर्षदेखि सुरु हुनेछ । ‘स्थानीय तहसँग मिलेर सेवासमेत तत्काल सुरु गर्छौं,’ डा. देवकोटाले भने ।
स्वास्थ्यसंस्था निर्माणको हिस्सेदारी, जिम्मेवारी, प्रक्रिया र सम्भावित विवाद समधानको विकल्पसमेत टुंगो गरिसकेको नीति, योजना शाखाका प्रमुख उपसचिव भक्त जोशीले जानकारी दिए । जोशीका अनुसार उपप्रधान तथा स्वास्थ्यमन्त्रीबाट नीतिगत निर्णय भएर अर्थ र संघीय मन्त्रालयको सहमति लिई प्रदेश सरकारलाई पत्राचार गर्ने अन्तिम तयारी भइरहेको छ ।
संघीय संरचनाअनुसारको सबैभन्दा सानो एकाइ वडा तहमा कुल ६ हजारमध्ये २ हजार ५ सय स्थानमा स्वास्थ्यसंस्थामा छैनन् । प्रदेशअनुसार स्वास्थ्यसंस्था नभएका वडाको अनुपातका आधारमा नयाँ बन्ने संरचनाहरूको स्थान तय गरिएको हो ।
आधारभूत स्वास्थ्यकेन्द्र निर्माण गर्न यसवर्ष ४ अर्ब बजेट विनियोजन गरिएको छ । नीतिगन निर्णयसँगै निर्धारित बजेट पठाउनासाथ प्रदेश र स्थानीय सरकारसँग सहकार्य गरेर निर्माणको काम अगाडि बढाइनेछ ।
‘कार्यक्रम थियो, कहाँ बनाउने, केका आधारमा स्थान तय गर्ने, आधार कसरी बनाउने, जिम्मेवारी र उत्तरदायित्वमा कसरी साझेदारी गर्ने, यकिन थिएन,’ जोशीले भने, ‘स्थानीय तहबाट आएका माग, मानव विकास सूचकांक, जनसंख्या आदिलाई आधार बनाएर कहाँ–कहाँ बन्ने भन्ने टुंगो लागिसक्यो, अब बजेटसमेत जान्छ ।’
भवन निर्माण गर्दा वडाको जनसंख्या ७ हजार वा बढी भएको र १६ आनासम्म जमिन उपलब्ध भएमा प्रसूतिसेवासहितको भवन र जनसंख्या ७ हजारभन्दा कम र जमिन ९ आनासम्म भए प्रसूतिसेवाबाहेकका आधारभूत स्वास्थ्यकेन्द्र निर्माण गरिनेछन् । प्रसूतिसेवासहितको स्वास्थ्यकेन्द्र टाइप१ र ७ हजारभन्दा कम जनसंख्या भएका ठाउँमा टाइप२ भवन संरचना निर्माण गरिनेछन् ।
नयाँ बन्ने संस्थाका लागि दुईप्रकारका डिजाइन सहरी विकास तथा भवन निर्माण विभागको प्राविधिक सहयोगमा यसअघि नै तयार भइसकेका छन् । जग्गा र जनसंख्याका आधारमा कुनप्रकारको भवन र सेवा निर्धारण हुने भन्नेसमेत तय भइसकेको जोशीले जानकारी दिए । उपसचिव जोशीका अनुसार भवन निर्माणका लागि आवश्यक टेन्डरप्रक्रिया, अनुगमन विधि, समन्वयको तरिकादेखि आइपर्ने विवादको निकासविधिसमेत तय भइसकेका छन् । सरकारले नीति तथा कार्यक्रममै स्थानीय तहबाट आधारभूत स्वास्थ्यसेवा निःशुल्क उपलब्ध गराउन २ वर्षभित्र सबै वडामा न्यूनतम एक स्वास्थ्यसंस्था स्थापना गर्ने घोषणा गरेको थियो । सोहीअनुसार पहिलो चरणमा मुलुकभरका १ हजार २ सय वडामा यस्ता संस्था निर्माण गर्न लागिएको हो ।
भवन निर्माण गर्दा वडाको जनसंख्या ७ हजार वा बढी भएको र १६ आनासम्म जमिन उपलब्ध भएमा प्रसूतिसेवासहितको भवन र जनसंख्या ७ हजारभन्दा कम र जमिन ९ आनासम्म भए प्रसूतिसेवाबाहेकका आधारभूत स्वास्थ्यकेन्द्र निर्माण गरिनेछन् । प्रसूतिसेवासहितको स्वास्थ्यकेन्द्र टाइप१ र ७ हजारभन्दा कम जनसंख्या भएका ठाउँमा टाइप२ भवन संरचना निर्माण गरिनेछन् । जसअनुसार पहिलो चरणमा बन्नेमध्ये १ सय ३७ वटा टाइप१ र १ हजार ६३ वटा टाइप२ स्वास्थ्यकेन्द्र बन्नेछन् । लक्ष्यअनुसार संरचना बनाउन करिब ५ अर्बको लागत लाग्नेमा पहिलो किस्ताबापतको ४० प्रतिशत अर्थात् २ अर्ब रूपैयाँ ससर्त अनुदानका रूपमा सबै प्रदेशलाई तत्काल हस्तान्तरण गरिने मन्त्रालयले जनाएको छ । बाँकी ६० प्रतिशत रकम कार्यप्रगतिका आधारमा थप २ किस्तामा उपलब्ध गराइनेछ ।
संघीय संरचनाअनुसारको सबैभन्दा सानो एकाइ वडा तहमा कुल ६ हजारमध्ये २ हजार ५ सय स्थानमा स्वास्थ्यसंस्थामा छैनन् । प्रदेशअनुसार स्वास्थ्यसंस्था नभएका वडाको अनुपातका आधारमा नयाँ बन्ने संरचनाहरूको स्थान तय गरिएको हो ।
नीति, योजना शाखाका उपसचिव भक्तराज जोशीका अनुसार स्थानीय तहका मानव विकास सूचकांक तथा जनसंख्याका आधारमा पहिलो चरणमा बन्ने स्वास्थ्यसंस्था निर्धारण गरिएको हो । जसअनुसार प्रदेश १ मा २ सय ११, प्रदेश २ मा २ सय १६, प्रदेश ३ मा १ सय ५८ , गण्डकी प्रदेशमा १ सय १९, प्रदेश ५ मा १ सय ७५, कर्णाली प्रदेशमा १ सय ७० र सुदूरपश्चिम प्रदेशमा १ सय ५१ आधारभूत स्वास्थ्यकेन्द्र निर्माण गरिनेछन् ।
हालसम्म प्रदेश १ मा ४ सय १४, प्रदेश २ मा ४ सय ५८, प्रदेश ३ मा ३ सय ३४, गण्डकी प्रदेशमा २ सय ५३, प्रदेश ५ मा ३ सय ७१, कर्णाली प्रदेशमा ३ सय ६१ र सुदूरपश्चिम प्रदेशमा ३ सय १९ वडामा कुनै प्रकारका स्वास्थ्यसंस्था छैनन् ।
मन्त्रालयका अनुसार भवन निर्माण गर्दा केन्द्रको ८० प्रतिशत र २० प्रतिशत स्थानीय तहको लागत सहभागिता हुनेछ । केन्द्रको बजेटबाट मूल काम प्रदेशअन्तर्गतको सहरी विकास तथा भवन कार्यालयले र २० प्रतिशत दायित्वबाट स्थानीय तहले कम्पाउन्ड वाल, फ्यान्सिन गेट र जग्गा विकासको काम गर्नुपर्छ ।
यसरी बन्छ
भक्तराज जोशी उपसचिव नीति, योजना शाखा
लामो समयदेखि अगाडि बढ्न नसकेको कामले पछिल्लो समय गति लिएको छ । एक महिनाको बीचमा स्वास्थ्यसंस्था बन्ने ठोस आधार तयार भएको छ । अब प्रदेश र स्थानीय तहले पनि यसको आवश्यकता बोध गरेर काममा तदारुकता देखाउनुपर्छ ।
आधारभूत स्वास्थ्यकेन्द्रको भवन निर्माणका लागि पहिचान भएका स्थानबाट लालपुर्जा प्राप्त भएपश्चात् प्रदेशअन्तर्गतको सहरी विकास तथा भवन निर्माण कार्यालयहरूमार्फत भवन निर्माणकार्य अघि बढ्छ । माघ महिनाभित्र बोलपत्र सूचना प्रकाशन गर्ने गरी प्रक्रिया अघि बढाउन र उपरोक्त कार्यका लागि खरिद गुरुयोजना बनाई स्वीकृत गर्नुपर्ने भए सोसमेत गर्न प्रदेश सरकार, भौतिक पूर्वाधार मन्त्रालयलाई अनुरोध गर्छौं ।
एक ठाउँमा संस्था बन्न सकेन भने पनि अब प्रक्रिया अवरुद्ध भएर बस्दैन । पहिलो चरणमा छनोटमा परेका वडाहरूमा निर्माण गर्न पर्याप्त जग्गा उपलब्ध नभए, विवाद आए, प्राविधिक दृष्टिले अनुपयुक्त भए सोही प्रदेश अन्तर्गत नै नयाँ वडामा संस्था बन्छन् । यस्तो गर्दासमेत सम्भव भएसम्म सोही जिल्ला र सोही जिल्ला नभएमा प्रदेशभित्रको अर्को जिल्लामा स्वास्थ्यसंस्था बन्छन् । त्यसको टुंगोसमेत वडाले नै लगाउँछ । निर्माणको प्रगतिको अनुगमन गर्न स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय, स्वास्थ्यसेवा विभाग (व्यवस्थापन महाशाखा, सहरी विकास तथा भवन निर्माण विभाग) र सम्बन्धित प्रदेश सरकारअन्तर्गतको भौतिक पूर्वाधार मन्त्रालयका जिम्मेवार पदाधिकारीसहितको अनुगमन समिति गठन गरिन्छ । स्वास्थ्यसंस्था बन्ने कुराको सुनिश्चितताका लागि मन्त्रालयको राजनीतिक र प्रशासनिक नेतृत्व निकै प्रयत्नशील छ । मुलुकले समातेको नयाँ बाटोमा स्वास्थ्यसंस्था बन्ने कुराले सेवाप्रवाहको निकै महत्व राख्छ । यो निकै महत्वपूर्ण कार्यक्रम हो । यसको सफलताका लागि मन्त्रालयले कुनै पनि कसर बाँकी राख्दैन ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयले फाजिलमा रहेका ६ जना सहसचिवको व्यवस्थापन गरेको छ । मन्त्रालयले सहसचिव रमेश अधिकारीलाई व्यवस्थापन महाशाखा टेकुमा खटाएको छ । व्यवस्थापनमा कार्यरत मोहमद दाउदलाई प्रदेश ३ स्वास्थ्य निर्देशनालयमा सरुवा गरेको छ ।
ठूलो संख्यामा सहसचिव तहका कर्मचारीलार्इ फाजिलमा राखेको भन्दै आलोचना भएपछि स्वास्थ्यमन्त्री उपेन्द्र यादवले बिहीबार यस्तो निर्णय गरेका हुन् । मन्त्रालयले अन्य कर्मचारीको समेत व्यवस्थापन गर्ने तयारी गरिहेको जनाएको छ ।
ठूलो संख्यामा सहसचिव तहका कर्मचारीलार्इ फाजिलमा राखेको भन्दै आलोचना भएपछि स्वास्थ्यमन्त्री उपेन्द्र यादवले बिहीबार यस्तो निर्णय गरेका हुन् । मन्त्रालयले अन्य कर्मचारीको समेत व्यवस्थापन गर्ने तयारी गरिहेको जनाएको छ ।
प्रदेश ३ निर्देशनालयमा रहेका डा. यदुचन्द्र गौतमलाई रौतहट जिल्ला अस्पतालको मेसुमा सरुवा गरिएको छ । अर्का सहसचिव खिमबहादुर खड्कालाई प्रदेश ४ निर्देशनालय र दिनेश चापागाईंलाई प्रदेश ५ निर्देशनालयमा सरुवा गरिएको छ । डा. विनोद गिरीलाई नुवाकोट जिल्ला अस्पतालको मेसुमा सरुवा गरिएको छ । प्रदेश ४ निर्देशनालयका निर्देशक डा. तारा पौडेल अख्तियारले मुद्दा चलाएसँगै निलम्बनमा परेका छन् ।
स्वास्थ्यसंस्था पहिला जहाँ थिए, त्यहीँ छन्, दरबन्दी पनि फेरिएको छैन । केही संरचना थपिएका छन् । तर, स्वास्थ्य क्षेत्रमा न नयाँ संरचना लागू भएको छ, न पुरानाले जिम्मेवारी वहन गरिरहेका छन् । किन ?
स्वास्थ्य अधिकारी यसलाई संघीयता कार्यान्वयनका क्रममा स्वास्थ्यमा देखिएको संकटका रूपमा चित्रित गरिरहेका छन् । तर, सरकारकै अन्य मन्त्रालयका अधिकारी भन्दै छन् – संघीयता लागू गर्न स्वास्थ्यले नै साथ दिएन ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयअन्तर्गतका कार्यक्रममा यस्तै दोहोरी देखियो । दुईदिने कार्यक्रममा स्वास्थ्य अधिकारीको एकोहोरो चिन्ता र तर्क ‘संघीयताले संकट निम्त्याएको छ र स्वास्थ्यका उपलब्धिसमेत गुम्ने बाटोमा छ’ भन्ने थियो ।
महामारीमा संयोजनदेखि औषधि खरिद, खोप सञ्चालनजस्ता आधारभूत सेवाप्रवाहमै समस्या देखिन थालिसकेको भन्दै स्वास्थ्य अधिकारीहरूले ७७ वटै जिल्लामा स्वास्थ्यका संरचना नभए समस्या पर्ने तर्क अगाडि सारेका थिए । पछिल्लोपटक स्वास्थ्य अधिकारीहरू नयाँ संगठन संरचना चाहिने भन्दै त्यसैको लबिङमा समेत लागिरहेका छन् । अन्य मन्त्रालयका अधिकारीहरूले तत्कालका लागि केन्द्र सरकारले ३५ वटा प्रदेश स्वास्थ्य कार्यालय तोके पनि प्रदेश सरकारले आवश्यक महसुस गरेको अवस्थामा सबै जिल्लामा स्वास्थ्य कार्यालय स्थापना गर्न सक्ने बताएका थिए ।
तर, केन्द्र सरकारकै अन्य मन्त्रालय, प्रदेश र स्थानीय सरकारका प्रतिनिधिले स्वास्थ्य अधिकारीका तर्कमा चित्त बुझाएनन् । उल्टै स्वास्थ्य अधिकारीले संघीयता स्विकार्न नसकेको आरोप लगाए ।
अहिले संघीयता कार्यान्वयनमा जाँदा स्वास्थ्य क्षेत्र डुब्छ कि भन्ने चिन्ता भनेको हजुरबुबाले नाति बिग्रेला कि भनेर गर्ने चिन्ताजस्तै भएको बताए । ‘हाम्रा बाजेले पनि यस्तै चिन्ता गर्थे, तर कोही पनि बाजेले बनाएको घरमा बसेका छैनौँ, सबैले आ–आफ्नै घर बनाएका छौँ,’ उनले भने, ‘स्थानीय, प्रदेशले सक्दैनन् कि भनेर बाजेचिन्ता छोड्नुस् ।’
पछिल्लो समय संघीयता कार्यान्वयनका क्रममा स्वास्थ्यको नयाँ संगठन संरचनासँगै जिल्ला स्वास्थ्य÷जनस्वास्थ्य कार्यालय खारेजी, तालिमकेन्द्र र अन्य संरचना खारेजी हुँदा समन्वय गर्ने निकायको अभाव भएको भनाइ स्वास्थ्य अधिकारीहरूको छ । उनीहरू ठूला महामारी तथा अन्तरप्रदेश समन्वय गर्नुपर्ने आकस्मिक अवस्थामा ठूलो संकट आइपर्ने तर्क गर्दै छन् । तर, संघीय मामला, अर्थलगायत मन्त्रालयका अधिकारी र अन्य तहका सरकारका प्रतिनिधि त्यसमा सहमत छैनन् ।
मन्त्रालयका सहसचिव पुरुषोत्तम नेपालले स्वास्थ्यमा संविधानले तलका सरकारहरूलाई दिएको अधिकार संरचना तल पुर्याउन स्वास्थ्यले साथ नदिएको बताउँछन् । ‘अधिकार तल गएको छ, बजेट, जिम्मेवारी पनि दिएर काम गर्न दिऊँ भन्दा तपाईंहरू सक्दैनन्, संरचना नै माथि ल्याऊँ भन्नुहुन्छु,’ नेपालले भने ।
उनले अहिले संघीयता कार्यान्वयनमा जाँदा स्वास्थ्य क्षेत्र डुब्छ कि भन्ने चिन्ता भनेको हजुरबुबाले नाति बिग्रेला कि भनेर गर्ने चिन्ताजस्तै भएको बताए । ‘हाम्रा बाजेले पनि यस्तै चिन्ता गर्थे, तर कोही पनि बाजेले बनाएको घरमा बसेका छैनौँ, सबैले आ–आफ्नै घर बनाएका छौँ,’ उनले भने, ‘स्थानीय, प्रदेशले सक्दैनन् कि भनेर बाजेचिन्ता छोड्नुस् ।’
सहसचिव नेपालले सिंहदरबारमा रहेको अधिकार पाएका ३६ हजारभन्दा बढी जनप्रतिनिधिमाथि शंका गर्दा संघीयता नै लागू हुन नसक्ने वातावरण बन्न थालेको आरोप लगाए । उनले नयाँ संरचनालाई कसरी काम गर्न सक्ने बनाउने भन्ने सोच्न आग्रह गरे । ‘गाउँपालिकाको प्रधानमन्त्री अध्यक्ष हो, उसलाई गर्न दिनुस्,’ उनले भने, ‘केन्द्रले मात्रै जानेको छ, हामी मात्रै गर्न सक्छौँ भनेर हुन्न ।’
अहिलेको समस्या भनेको कर्मचारीले ‘खटाएको ठाउँमा जान्नँ’ भनेर मात्रै आएको भन्दै उनले स्वास्थ्यका सन्दर्भमा कुनै समस्या नै नभएको बताए । ‘स्वास्थ्यमा श्रेणी र तहसँग जुन–जुन सिस्टमका कर्मचारी छन्, त्यहीअनुसारको दरबन्दी छ, तपाईंहरू जान्छु मात्रै भन्नुस्, पर्सि खटाउन सकिन्छ,’ उनले भने ।
स्वास्थ्य क्षेत्रमा उल्लेख्य प्रगति नहुनुको प्रमुख कारण न्यून बजेट नै भएको दाबी पनि स्वास्थ्य अधिकारीले निरन्तर गर्ने गरेका छन् । राष्ट्रिय प्राकृतिक स्रोत परिचालन तथा वित्त व्यवस्थापन आयोगका सहसचिव गोपीकृष्ण खनालले पनि राजस्व बाँडफाँडका सन्दर्भमा संविधानले नै तीन तहका सरकारको हिस्सा निर्धारण गरेको बताए । ‘विभिन्न सूचकका आधारमा विषयगत, क्षेत्रगत अध्ययन गरेर कुन क्षेत्रमा कति बजेट चाहिन्छ निर्धारण हुन्छ,’ उनले भने ।
अर्थ मन्त्रालयका उपसचिव भूपाल शाक्यले बजेट बनाउनेक्रममा प्रर्याप्त छलफल नहुँदा अहिले समस्या देखिएको बताए । ‘पैसा एकातिर छ, कार्यक्रम अर्कोतिर छ,’ शाक्यले भने, ‘समस्या छन् त निकास पनि छ ।’
प्रदेश ३ सामाजिक विकास मन्त्रालयका सचिव दीर्घनारायण पौडेलले कर्मचारीलाई गाउँमा जाँदा त्यहीँ मात्रै सीमित हुनुपर्छ कि भन्ने त्रास उत्पन्न भएको बताए । उनले ७७ जिल्लामा रहेका कार्यालयहरू ३५ मा झार्दा काम गर्न असहज हुने हो कि भन्ने अशंका भएको भन्दै ७ सय ५३ सरकारले नै पुराना जिल्लाका कामको समन्वय गर्ने र सेवाप्रवाह गर्ने बताए । प्रदेश सरकारको काम नै प्रदेशअन्तर्गतका स्थानीय सरकारसँग समन्वय गर्नु भएको भन्दै जिल्ला नहुँदा सबै चौपट हुन्छ भन्ने सोच त्याग्नुपर्ने भनाइ अधिकारीहरूको थियो ।
‘पञ्चायत आउँदा, प्रजातन्त्र आउँदा स्वास्थ्यका एकाइहरू कसरी गाउँ–गाउँमा पुर्याउने भनेर काम भए अहिले त घटाउनुपर्छ भन्ने मानसिकता हाबी भयो,’ डा. अवस्थीले भने, ‘खोप कसरी चल्छ, औषधि कसरी किनिन्छ, परिवारनियोजनका सामग्री कसरी बाँढिन्छ, किन नसोचेको ?’
अन्य मन्त्रालयका अधिकारीले पेलिरहँदा धेरैको आशा स्वास्थ्यले त्यसको बचाउ गर्ला भन्ने थियो । तर, महानिर्देशक डा. गुणराज लोहनीले संघीयताले नयाँ अवसर ल्याउने भन्दै पुरानै संरचना चाहिन्छ भनेर अडान राखिराख्न नहुने बताए । ‘स्थानीय तह, प्रदेशलाई कामै गर्न नदिई सहयोग नै नगरी उनीहरूले सकेनन् भन्दै संरचना बदल्नतिर लाग्न हुन्न,’ उनले भने, ‘उनीहरूलाई काम गर्न दिऔँ ।’
अन्य मन्त्रालयका अधिकारीका तर्क सुनेपछि सुदूरपश्चिम क्षेत्रका स्वास्थ्य निर्देशक डा. गुणराज अवस्थीले जिल्ला तहमा कृषि, वनका कार्यालय राख्दा स्वास्थ्यका एकाइ चाहिँदैनन् भन्नु मूर्खता भएको टिप्पणी गरे । ‘पञ्चायत आउँदा, प्रजातन्त्र आउँदा स्वास्थ्यका एकाइहरू कसरी गाउँ–गाउँमा पुर्याउने भनेर काम भए अहिले त घटाउनुपर्छ भन्ने मानसिकता हाबी भयो,’ डा. अवस्थीले भने, ‘खोप कसरी चल्छ, औषधि कसरी किनिन्छ, परिवारनियोजनका सामग्री कसरी बाँढिन्छ, किन नसोचेको ?’
इटहरी उपमहानगरपालिकाकी उपमेयर लक्ष्मी गौतमले त औषधिलगायत खरिदमा आउने गरेको कमिसन नपाइएका कि भनेर स्वास्थ्य अधिकारीले चिन्ता गरिरहेको आरोप लगाइन् । ‘सिटामोल किन्न पाइएन भनेर चिन्ता गर्नुहुन्छ,’ उनले भने, ‘तपाईंहरूका नीति र व्यवहारका कारण हामीले औषधि किन्न सकेका छैनौँ, अनि दोष हामीलाई दिनुहुन्छ ।’
गण्डकी प्रदेश सामाजिक विकास मन्त्रालयका सचिव गोपालप्रसाद अर्यालले यतिका वर्ष काम गरेको स्वास्थ्य क्षेत्र डुब्ला कि भनेर चिन्ता गर्नु स्वाभाविक भए पनि आशंका नगर्न स्वास्थ्य अधिकारीलाई सुझाब दिए । ‘मणिपाल मेडिकल कलेजमा समस्या हुँदा प्रदेश सरकार पसिसक्यो, समस्या पर्दा प्रदेश सरकार टुलुटुल हेरेर बस्दैन,’ अर्यालले भने, ‘स्रोतको कमी होला, राजनीतिक भिजनको कमी छैन ।’
पब्लिक हेल्थ एड्मिनिस्ट्रेसन समूहका एघारौँ तहका चिकित्सक डा. विकास लामिछानेले केही समयअघि पदबाट राजीनामा दिए । साडे ३ महिनादेखि जिम्मेवारीविहीन भएका डा. लामिछानेले करिडोर कुरेर कति दिन बस्नु भन्दै पद छाडे । तर, थुप्रै प्रथम श्रेणीका स्वास्थ्य अधिकारीलाई फाजिलमा राखेको भन्दै चौतर्फी आलोचना बढेसँगै मन्त्रालयले समूहअनुसार व्यवस्थापन गर्ने तदारुकता सुरु गरेको छ ।
स्वास्थ्यमन्त्री उपेन्द्र यादवले समूह नमिलेका जिम्मेवारीको रेकर्ड तयार गर्न भनेपछि कर्मचारी प्रशासन महाशाखले होमवर्क सुरु गरिरहेको छ । स्वास्थ्यसचिवका रूपमा जिम्मेवारी सम्हालेका केदारबहादुर अधिकारीले समेत यस विषयमा मन्त्रीसँग कुरा राख्ने भन्दै विवरण दुरुस्त राख्न कर्मचारी प्रशासन महाशाखालाई निर्देशक दिएका छन् । स्रोतका अनुसार महाशाखाले जिम्मेवारीविहीन (फाजिलका) सहसचिवसरहका कर्मचारीसहित जिम्मेवारी नमिलेका समूह र व्यक्तिको सूचीसमेत तयार पारिसकेको छ । ती अधिकारीहरूको व्यवस्थापनका विकल्पसहितको प्रस्ताव तयार भएको र मन्त्री नेपाल फर्किनासाथ पेस गर्ने तयारी भइरहेको महाशाखाका एक कर्मचारीले जानकारी दिए । तर, मन्त्रालय अन्तर्गतका सहसचिवको व्यवस्थापन अहिलेकै संगठन संरचनाअनुसार सहज भने छैन ।
कुन समूहका को–को कामविहीन मन्त्रालयका अनुसार हाल सबैभन्दा बढी हेल्थ इन्स्पेक्सन समूहका जनस्वास्थ्य अधिकृत फाजिलमा छन् । जसमा दिनेश चापागाईं, खिमबहादुर खड्का, रमेश अधिकारी, हरिशचन्द्र साह, चन्द्रदेव मेहता छन् । सो समूहका सहसचिवलाई व्यवस्थापन गर्न अहिले नयाँ संगठन संरचनाअनुसार प्रदेश निर्देशनालयमा समेत खटाउन सकिने ठाउँ छ ।
पहिला ठूला जनस्वास्थ्य कार्यालयहरू मोरङ, जनकपुर, रूपन्देही, नेपागन्ज, कैलाली, पोखरा, काठमाडौं र ललितपुरमा दरबन्दी थिए । ती कार्यालय खरेजीसँगै कार्यरत कर्मचारी फाजिलमा परे ।
त्यसैगरी हेल्थ एजुकेसन समूहका चारजना फाजिलमा छन् । जसमा बद्रीबहादुर खड्का, विनोदविन्दु शर्मा, डा. राधिका थपलिया र हालै सो समूहमा लोकसेवाबाट नाम निकालेका महेश्वर श्रेष्ठ छन् । यो समूहका दरबन्दी हाल राष्ट्रिय स्वास्थ्य शिक्षा सूचना तथा सञ्चार केन्द्रको निर्देशकमा मात्र छ । जहाँ सोही तहका सुनील शर्माले जिम्मेवारी पाएका छन् । पूर्वसचिव पुष्पा चौधरीका विश्वासपात्र मानिने शर्मा एकसेएक काविल सहसमूहकालाई पन्छाएर जिम्मेवारीमा छन् ।
संघीयता कार्यान्वयन हुनुअघि यो समूहका दरबन्दी पाँचवटा क्षेत्रीय स्वास्थ्य तालिमकेन्द्रमा थिए । पाँचवटा तालिमकेन्द्र खारेजीमा परेसँगै सिंगो समूहका अधिकृतहरू फाजिलमा परेका हुन् । पछिल्लोपटक मन्त्रिपरिषद्मा विचाराधीन पाँच तालिमकेन्द्र ब्युँतिए मात्रै सबैको व्यवस्थापन सहज हुने अधिकारीहरू बताउँछन् ।
प्रदेश निर्देशकको जिम्मेवारी पाएकामध्ये डा. यादव जहेस समूहका हुन् । उनकै समूह मिल्ने १८ भन्दा बढी अस्पतालमा ११औँ तहकै दरवन्दी छ । घिमिरे र गिरी एकीकृत चिकित्सा समूहका हुन् । उनको पद रहेको भेक्टर वर्न डिजिज कन्ट्रोल निर्देशनालयमा पनि पदसमूह नमिल्ने व्यक्तिलाई राखिएको छ । मेसु समूहका डा. पौडेल मुद्दा चल्नासाथ निलम्बनमा पर्ने हुनाले सो पद रिक्त हुन्छ । उनको दरबन्दी प्रतिष्ठानमा छ ।
अहिलेकै संरचनामा पाँच प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालयमा यी दुवै समूहका अधिकारीहरूलाई जिम्मेवारी दिन मिल्छ । निर्देशनालयहरूमा हेल्थ एजुकेसन, हेल्थ इन्स्पेक्सन, पब्लिक हेल्थ एड्मिनिस्ट्रेसन समूहका जनशक्ति खटाउन सकिन्छ । तर, समग्रमा हेर्दा पब्लिक हेल्थ एड्मिनिस्ट्रेसन समूहका जनस्वास्थ्यविद्चि/कित्सकको जनशक्ति केन्द्रका महाशाखाहरूमै अपर्याप्त छ । हाल प्रदेश ७ मा मात्रै पब्लिक हेल्थ एड्मिनिस्ट्रेसन समूहका प्रदेश निर्देशक छन् । त्यसबाहेक प्रदेश १ मा हेल्थ इन्स्पेक्सन समूहका भोगेन्द्र डोटेल र प्रदेश ६ मा रीता भण्डारीको मात्रै पदसमूह मिल्छ । प्रदेश २ का निर्देशक डा. प्रमोद यादव, प्रदेश ३ का डा. यदुचन्द्र घिमिरे, प्रदेश ४ डा. तारा पौडेल (हाल अख्तियार हिरासतमा), प्रदेश ५ का विनोद गिरीको पनि पदसमूहअनुसार पदस्थापन गर्न मिल्दैन । यस आधारमा मन्त्रालयमा फाजिलमा परेकामध्ये चारजनालाई प्रदेशमा पठाउन सकिने ठाउँ छ ।
प्रदेश निर्देशकको जिम्मेवारी पाएकामध्ये डा. यादव जहेस समूहका हुन् । उनकै समूह मिल्ने १८ भन्दा बढी अस्पतालमा ११औँ तहकै दरवन्दी छ । घिमिरे र गिरी एकीकृत चिकित्सा समूहका हुन् । उनको पद रहेको भेक्टर वर्न डिजिज कन्ट्रोल निर्देशनालयमा पनि पदसमूह नमिल्ने व्यक्तिलाई राखिएको छ । मेसु समूहका डा. पौडेल मुद्दा चल्नासाथ निलम्बनमा पर्ने हुनाले सो पद रिक्त हुन्छ । उनको दरबन्दी प्रतिष्ठानमा छ ।
पब्लिक हेल्थ एड्मिनिस्ट्रेसनको खडेरी एमबिबिएस पढेर जनस्वास्थ्य विषय पढेका चिकित्सकहरूको समूह पब्लिक हेल्थ एड्मिनिस्ट्रेसनको मन्त्रालय, प्रदेश र विभागमा समेत थुप्रै दरबन्दी भए पनि यो समूहमा जनशक्तिको खडेरी हुँदा समूह नमिल्नेहरूले नेतृत्व पाइरहेका छन् ।
यो समूहका केही चिकित्सक मात्रै अहिले केन्द्र र महाशाखामा नेतृत्वका लागि योग्य छन् । जसमा सुदूरपश्चिमा डा. गुणराज अवस्थी, डा. अनुज भट्टचन्द छन् । यो समूहमा जनशक्तिको खडेरी भएकै कारण इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखामा एक वर्षअघि मात्रै ११औँ तहमा बढुवा भएका डा. विवेक लालले निर्देशक पाएका छन् । अवस्थी सुदूरपश्चिममै रमाइरहेका छन् । उनी केन्द्र आउनै खोज्दैनन् भने हालै लोकसेवा पास गरेका डा. भट्टचन्दलाई तत्कालीन सचिव डा. पुष्पा चौधरीले एकीकृत चिकित्साको दरबन्दीमा राखिदिएकी छिन् । नियमतः उनको पदसमूहका चिकित्सकहरूले मन्त्रालय तथा विभागका महत्वपूर्ण महाशाखामा पोस्टिङ हुनुपर्छ ।
यतिसम्मकी एक वर्षअघि मात्रै एघारौँ तहमा बढुवा भएका डा. उपाध्यायको दरबन्दी सिन्धुली अस्पतालमा छ । सत्तासँग नजिक भएकै कारण उनले क्षेत्रीय निर्देशक र स्वास्थ्य बिमाको निर्देशकसमेत बन्ने अवसर पाए । पछिल्लो समय स्वास्थ्य बिमामा नयाँ निर्देशक आए पनि उनी दरबन्दी भएको ठाउँमा फर्किएका छैनन् ।
केन्द्रमै खाली अहिले स्वास्थ्यसेवा विभागको परिवार स्वास्थ्य महाशाखामा डा. आरपी बिच्छा, नीति–योजना महाशाखामा डा. विकास देवकोटा र एचआइभी एड्स तथा यौनरोग नियन्त्रण केन्द्रका डा. तारा पोखरेलको सेवासमूहअनुसारको जिम्मेवारी मिल्दैन । बिच्छा बालरोग विशेषज्ञ र डा. देवकोटा र पोखरेल जहेस समूहका हुन् । ती समूहमा पब्लिक हेल्थ एड्मिनिस्ट्रेसन समूहका चिकित्सक हुनुपर्ने हो । तर, ती पदका लागि समूहअनुसार जिम्मेवारी दिने हो भने भट्टचन्द र डा. अवस्थी मात्रै योग्य छन् । हेल्थ इन्स्पेक्सन र हेल्थ एजुकेसन समूहका अधिकारीहरू भने कम्तीमा जनस्वास्थ्य पढेका नाताले पब्लिक हेल्थ एड्मिनिस्ट्रेसन समूहका चिकित्सक नुहँदा महाशाखाहरू आफूले पाउँनुपर्ने दाबी गर्छन् ।
जो नियतवश फाजिलमा पारिएका छन् मन्त्रालयमा फाजिलको सूचीमा डा. रमेश खरेल र डा. मदन उपाध्यायको नाम पनि आउने गरेको छ । दुवै जहेस (मेसु) समूहका चिकित्सक हुन् । उनीहरूको समूहलाई पोस्टिङ गर्न मिल्ने १८ वटा अस्पताल मेसुविहीन छन् । उनीहरूलाई पठाउन नसक्नु मन्त्रालयको कमजोरी हो । तर, मन्त्रालयले खटाउन सकेको छैन । यतिसम्मकी एक वर्षअघि मात्रै एघारौँ तहमा बढुवा भएका डा. उपाध्यायको दरबन्दी सिन्धुली अस्पतालमा छ । सत्तासँग नजिक भएकै कारण उनले क्षेत्रीय निर्देशक र स्वास्थ्य बिमाको निर्देशकसमेत बन्ने अवसर पाए । पछिल्लो समय स्वास्थ्य बिमामा नयाँ निर्देशक आए पनि उनी दरबन्दी भएको ठाउँमा फर्किएका छैनन् ।
संघीयता कार्यान्वयनसँगै खारेज भएका स्वास्थ्य मन्त्रालयअन्तर्गतका जिल्ला र क्षेत्रीय तहमा अधिकांश संरचना यथावत् राखिने भएको छ । प्रदेश तहमा प्रयोगशाला, औषधि, स्टोर र स्वास्थ्य तालिमका संरचना थप गरिने भएको छ । नयाँ संरचनाअन्तर्गतका कार्यालय र दरबन्दीसम्बन्धी विस्तृत प्रस्ताव पेस गर्न बिहीबारको मन्त्रिपरिषद्ले सैद्धान्तिक सहमति माग गरेकाेमा मन्त्रिपरिषद्ले छलफलका लागि मन्त्रीपरिषद्कै प्रशासन समितिमा पठाउने निर्णय गरेको छ । समितिमा सम्बन्धित मन्त्रालयमा उच्च अधिकारीसँग छलफल गरेपछि समिति मन्त्रिपरिषद्मा पुन पेश हुन्छ । मुख्य सचिवसहितका उच्च अधिकारी सहमत भएरै मन्त्रालयले प्रस्ताव तयार गरेकोले सो निर्णय कायम रहने मन्त्रालयका उच्च अधिकारी आशावादी छन् ।
मन्त्रालयले पेस गरेको प्रस्तावमा ३२ असारमा भएको निर्णय प्रदेश मन्त्रालयमातहत रहने गरी स्थापना भएका ३५ वटा कार्यालयलाई खारेज गरी प्रदेशमातहत नै रहने गरी ७७ जिल्लामा जनस्वास्थ्य/स्वास्थ्य कार्यालय स्थापना गरी सेवालाई निरन्तरता दिने प्रस्तावमा उल्लेख छ ।
संघीयता कार्यान्वयनका क्रममा मन्त्रालयले पेस गरेको प्रस्तावमा आधारित भएर सरकारले ३२ असार ०७५ मा प्रदेश सरकारअन्तर्गत ३५ जिल्लामा प्रदेश स्वास्थ्य कार्यालय स्थापना गरी पुरानो संरचनाअनुसारको जिल्ला स्वास्थ्य तथा जनस्वास्थ्य कार्यालय खारेजी गर्ने निर्णय गरेको थियो । यससँगै स्वास्थ्यका कार्यक्रममा समन्वय अभाव भएको, महत्वपूर्ण कार्यक्रम प्रभावित हुने अवस्था आएको भन्दै स्वास्थ्य मन्त्रालयले ३ मंसिरमा ७७ वटै जिल्ला स्वास्थ्य/जनस्वास्थ्य कार्यालय यथावत् राख्ने गरी नयाँ प्रस्ताव पठाउने निर्णय गरेको थियो ।
मन्त्रालयले पेस गरेको प्रस्तावमा ३२ असारमा भएको निर्णय प्रदेश मन्त्रालयमातहत रहने गरी स्थापना भएका ३५ वटा कार्यालयलाई खारेज गरी प्रदेशमातहत नै रहने गरी ७७ जिल्लामा जनस्वास्थ्य/स्वास्थ्य कार्यालय स्थापना गरी सेवालाई निरन्तरता दिने प्रस्तावमा उल्लेख छ ।
प्रस्तावमा ७ वटै प्रदेशमा मेडिकल स्टोर, औषधि व्यवस्था विभागअन्तर्गत रहने गरी प्रदेश ३, गण्डकी, कर्णाली र सुदूरपश्चिम प्रदेशमा औषधि व्यवस्था कार्यालय, स्वास्थ्यसम्बन्धी गोष्ठी तालिम सञ्चालन गर्नका लागि सम्बन्धित प्रदेशको सञ्चालनमा रहने गरी ७ वटै प्रदेशमा तालिम केन्द्र र प्रदेश जनस्वास्थ्य प्रयोगशाला स्थापना गर्न सैद्धान्तिक सहमति दिने माग गरिएको थियो । सोहीअनुसार मन्त्रिपरिषद्ले सैद्धान्तिक सहमति दिएको निमित्तस्वास्थ्यसचिव डा. सुशीलनाथ प्याकुरेलले बताए ।
