सरकारले मिडियामा बोलेको आराेपमा सरुवा रोग विशेषज्ञ डा. शेरबहादुर पुनलाई मन्त्रालयमा उपस्थित पत्र काटेपछि सिर्जित आलोचनाको लहरमा नयाँ ‘टुइस्ट’ आएको छ। आइतबार मध्यान्हदेखि मन्त्रालयमा विभिन्न भेटघाटमा व्यस्त राखिएका डा. पुन अपरान्ह मन्त्रालय परिसरबाटै एउटा विज्ञप्ति जारी गरी बाहिरिए।
मन्त्रालयको ढोकाबाट निस्कने क्रममा उनले सबैभन्दा पहिले विज्ञप्तिको औपचारिक भाषा वाचन गरे। त्यसपछि उनी अन्य विषयमा ‘पछि निर्णय लिने’ भन्दै ‘मलिन अनुहार’मा त्यहाँबाट बिदा भए। लगत्तै उनको फोन अफ भयो।
डा. पुनबाटै बाचन भएकाे विज्ञप्ति चाहिँ टेकु अस्पतालका प्रवक्ता रुपनारायण खतिवडाले वितरण गरे। विज्ञप्तिमा ‘मन्त्रीज्यू र मन्त्रालयसँग जोडी अनर्गल प्रचार नगरिदिनुहुन’ मिडियासँग आग्रहसमेत गरिएको छ।
पुनको विज्ञप्तिको याचना शनिबार दर्जनौँ सञ्चारमाध्यममा अभिव्यक्त प्रतिक्रियातर्फ लक्षित छ। उनले मन्त्रालयमा उपस्थित हुन भनि आइतबार नै अस्पतालका तर्फबाट पत्र प्राप्त भएको समेत उल्लेख गरेका छन्।
‘अस्पतालको काममा बाधा नपर्ने गरी कोभिड १९ नियन्त्रणनिम्ति मन्त्रालयले सञ्चालन गरेको अभियानमा सहयोग पुर्याउन’ भन्ने व्यहोराको पत्र प्राप्त भएकाले सम्बन्धित अधिकारीसँग सम्पर्कसमेत गरिसकेको उल्लेख गरेका छन्।
चौविस घण्टामा डा. पुनको अभिव्यक्तिमा अन्तर आयो, सँगै समग्र घटनाको स्वरुप बदलियो। आफूलाई अप्रिय लाग्ने अभिव्यक्ति वा आशय कुनै व्यवसायिक व्यक्तिबाट उठेमा त्यसलाई नसहने भन्ने प्रष्ट सन्देश सरकारले यस प्रकरणबाट दिन खोजेकै हो।
चौबिस घण्टामा डा. पुनको अभिव्यक्तिमा अन्तर आयो, सँगै समग्र घटनाको स्वरुप बदलियो। आफूलाई अप्रिय लाग्ने अभिव्यक्ति वा आशय कुनै व्यवसायिक व्यक्तिबाट उठेमा त्यसलाई नसहने भन्ने प्रष्ट सन्देश सरकारले यस प्रकरणबाट दिन खोजेकै हो।
तर, यो प्रकरण सरकारका लागि पनि भारी पर्ने भएपछि नयाँ सेफल्यान्ड खोजिएको हो। घटना पछिल्लोपटक सतहमा आएपनि यो अवस्थामा आइपुग्न विभिन्न उपघटना विकास भएका थिए।
संक्रमणको सघनतासँगै डा. पुनका आलेख, अन्तर्वार्ताहरु सञ्चारमाध्यममा छ्यापछ्याप्ती हुन थाले। त्यसपछि मन्त्रालयले एकद्वार प्रणालीबाट सूचना सार्वजनिक गर्ने भनेर अस्पतालका र कोरोना भाइरसको बारेमा अस्पतालका प्रवक्तामात्रै बोल्ने भनेर निर्देशन जारी गर्यो।
अस्पतालका प्रवक्ता रुपनारायण खतिवडा र क्लिनिकल विषयमा डा. अनुप बास्तोला हुन्। त्यसपछि पनि डा. पुन चुप लागेनन्। ‘मिडियामैत्री’ स्वभावका कारण अस्पतालका प्रवक्ता अनि मन्त्रालयका प्रवक्ता र स्वयम् मन्त्रीभन्दा पनि सञ्चारमाध्यमहरुले डा. पुनलाई पछ्याउन थाले।
अन्ततः बिहीबार मन्त्रालयले उनलाई सचिवस्तरीय निर्णयबाट मन्त्रालय उपस्थित गराइदिन अस्पताल प्रशासनलाई पत्र काटेको थियो। ‘शुक्रबार काम नभ्याएको’ र, शनिबार ‘बिदा’ भएका कारण डा. पुनले मन्त्रालयको पत्रको कारवाही स्वरुप उपस्थित हुनका लागि अस्पताल प्रशासनले लेखेको प्रतिपत्र आइतबार मात्रै बुझे।
डा. पुनका तर्फबाट जारी र टेकु अस्पतालका प्रवक्ता रुपनारायण खतिवडाले वितरण गरेको विज्ञप्तिमा ‘मन्त्रीज्यू र मन्त्रालयसँग जोडेर अनर्गल प्रचारहरु नगरिदिन’ भन्दै सञ्चारमाध्यमहरुसँग आग्रह गरिएको छ।
यसले घटनाप्रति भन्दा मन्त्री जोडिएको प्रति मन्त्रालयको बढी चासो रहेको देखाएको छ। यतिसम्म कि पुनको विज्ञप्तिमा मिति गल्ति भएको पछि खतिवडाले नै सच्याइएको जानकारी गराए।
‘विज्ञप्तिमा २०७६ भएछ है, ०७७ हो, तर पनि उहाँकै विज्ञप्ति हो, विचार उहाँ सुत्नु भएको छैन, खानुभएको छैन, बिग्रियो होला,’ रुपनारायण विज्ञप्ति डा. पुनले नै लेखेको भन्ने कुरा पुनर्पुस्ट्याँइ दिन खोजे।
उनले मन्त्रालयको पत्रमा ‘अस्पतालको काममा बाधा नपर्ने गरी’ कोभिड १९ को मन्त्रालयले सञ्चालन गरेको अभियानमा सहयोग पुर्याउन भन्ने व्याहोराको पत्र प्राप्त भएकाले सम्बन्धित अधिकारीसँग सम्पर्क गरिसकेको उल्लेख गरेका छन्।
यसको अर्थ उनले अस्पतालमा पनि काम गर्ने र मन्त्रालयका काममा पनि सघाउने भन्ने हो। योसँगै डा. पुनको २४ घण्टामा अभिव्यक्ति मात्रै होइन यो घटनाको स्वरुप नै बदलिएको मन्त्रालयका अधिकारीहरु बताउँछन्।
एउटा चिकित्सकलाई काटिएको पत्रसँगै उत्पन्न तरंग मात्रै नभएर मन्त्रालका अधिकारीले कानूनी त्रुटीका कारण डा. पुन प्रकरण मन्त्रालयका लागि महँगो सवित भएको मन्त्रालयका एक अधिकारीले बताए।
अस्पताल विकास समितिबाट करारमा कार्यरत चिकित्सकलाई प्रश्न सोध्न वा हटाउन मन्त्रालय नै नचाहिने अवस्थामा मन्त्री पनि मुछिए पनि यो घटनाले अर्कै रुप लिइसकेको थियो।
मन्त्रालय स्रोतका सो उपस्थित गराइदिन पठाएको पत्रअनुसार काम कारवाही अगाडि नबढ्दै मिडियामा मन्त्रीको नाम मुछिएपछि मन्त्रालयको सिष्टम परिचालन भयो। डा. पुनलाई मन्त्री निकटका व्यक्तिले फोन गरेर समस्यलाई बढी नउछाल्न र निकास खोज्ने भन्दै सचेत गराए। यतिसम्म कि डा. पुन चिकित्सक संघका पदाधिकारीले भेट्न खोज्दा आइतबार बिहानैदेखि उपलब्ध भएनन्।
सचिवस्तरीय निर्णय, सहसचिवको त्यो फोनकल
पुनको मिडिया उपस्थितिलाई लिएर मन्त्रालय मात्रै होइन इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखा र स्वयं अस्पतालकै सहकर्मी पनि सन्तुष्ट थिएनन्।
उनीहरुले विशेषगरी स्वास्थ्य सचिव यादव कोइराला र सहसचिव रघुराम विष्टसँग बारबार असन्तुष्टि पोख्दै आएका थिए। सो आधार विष्टले पत्र काट्नुअघि पनि डा. पुनलाई पटकपटक फोन गरेर चेतावनीको भाषा बोलेका थिए।
बिहीबार विष्टले डा. पुनलाई ‘किन मन्त्रालयमा बोलाउँदा नआएको, तपाई सरकारी स्थायी डाक्टर पनि होइन किन अटेरी?’ भन्दै झपारेका थिए। सहसचिवले झपार्दा पनि नआएपछि उनलाई पत्र काटिएको थियो।
उनलाई मन्त्रालयले बोलाएर मन्त्रालयको नीति प्रवक्ताले बोल्ने र अस्पतालबारे डा. अनुप बास्तोलाले बोल्ने भन्दै थप नबोल्न चेतावनी दिने योजना बनेअनुसार नै पत्र काटिएको थियो। अहिले विज्ञ भएकोले परामर्शका लागि बोलाइएको भनेर ट्वीस्ट गरिए पनि उनलाई चेतावनीकै लागि बोलाइएको थियो। र स्पष्टीकरण सोध्ने तयारी थियो।
विष्टले नै अस्पताल विकास समिति ऐनअनुसार करारमा कार्यरत डा. पुनलाई मन्त्रालयमा उपस्थिति हुन पत्राचार गरेका थिए। जब कि करारमा मात्रै भएकाले डा. पुनलाई अस्पताल विकास समितिले करार भंग गर्न सक्थ्यो। वा कारवाही गर्दा पनि विकास समितिकै बाटो लिनसक्थ्यो। त्यसमा पनि एक जना ९औं तहका कर्मचारीलाई उपस्थित गराउन पनि पत्र काट्नु पर्दैर्थ्याे।
आइतबार जे भयो
मन्त्रालय स्रोतका सो उपस्थित गराइदिन पठाएको पत्रअनुसार काम कारवाही अगाडि नबढ्दै मिडियामा मन्त्रीको नाम मुछिएपछि मन्त्रालयको सिष्टम परिचालन भयो।
डा. पुनलाई मन्त्री निकटका व्यक्तिले फोन गरेर समस्यलाई बढी नउछाल्न र निकास खोज्ने भन्दै सचेत गराए। यतिसम्म कि डा. पुन चिकित्सक संघका पदाधिकारीले भेट्न खोज्दासमेत आइतबार बिहानैदेखि उपलब्ध भएनन्।
पुनको हातमा पत्र नपर्दै वैकल्पिक योजना बनाएर समस्या सल्टाउन र वीनवीनको अवस्था ल्याउन मन्त्रीका तर्फबाट चिकित्सक सक्रिय भइसकेका थिए।
चिकित्सक संघको निर्वाचनमा प्रगतिशीलका तर्फबाट उमेदवार बनेका डा. पुष्पमणि खराल र स्वास्थ्य मन्त्री ढकालले नै नेपाल मेडिकल काउन्सिलका सदस्य मनोनित गरेका डा. प्रेनित पोखरेल यो विषय सल्टाउन दिनभर खटिए।
सोही योजनाअनुसार अस्पतालका निर्देशक, केही चिकित्सक बिहानैदेखि मन्त्रालयमा उपस्थित थिए। डा. खराल र डा. पोखरेल डा. पुनले विज्ञप्ति पढेर फर्किंदासम्मसँगै उपस्थित थिए।
सबै योजनापछि १ बजेतिर डा. पुनलाई मन्त्रालय बोलाइयो। पुनले पनि मन्त्री, सचिवलगायतका उच्च अधिकारीसँग स्पष्टै रुपमा कुरा राखे। मन्त्रीकै कोठामा एक घण्टाभन्दा बढी समय बिताए।
सचिव भेटे, मन्त्रीका सल्लाहकार डा. खेम कार्की र नेकपा निकटका चिकित्सकसँग समेत परामर्श गरे। टेकु अस्पतालका चिकित्सक, मन्त्री निकटका चिकित्सकका योजनाअनुसार नै डा. पुन यो विषयलाई थप अगाडि बढाउन सहमत भए।
‘पछिल्ला दिनमा म सँग जोडिएर सार्वजनिक सञ्चारमाध्यम तथा सामाजिक सञ्जालमा प्रकाशित र प्रसारित समाचारहरुमा मेरो गम्भीर ध्यानाकर्षण भएको छ,’ डा. पुनले विज्ञप्तिमा भनेका छन्, ‘मन्त्री ज्यू अनि मन्त्रालयलाई जोडेर अर्नगल प्रचार नगरिदिनुहुन अनुरोध गर्दछु।’
स्रोतका अनुसार स्वास्थ्यमन्त्री ढकालले सो सबै प्रक्रियामा आफ्नो संलग्नता र चासो पनि नभएको भन्दै अनविज्ञता प्रकट गरेका थिए। डा. पुनले पनि चिकित्सकहरुसँग यो घटना मन्त्री वा सचिव तहबाट भएको नभइ अस्पतालकै केही चिकित्सक र सहसचिव विष्टको चाल भएको बुझेको भन्दै विज्ञप्ति जारी गर्न राझी भए।
डा. पुनलाई मौखिक चेतावनी र आवश्यक परे स्पष्टीकरणसहित मन्त्रालय तान्ने तयारीमा रहेका सचिव कोइराला, सहसचिव विष्टसमेत पछाडि हटे। यहीबीचमा मन्त्रालयको नियमित पत्रकार सम्मेलनमा विष्टले सचिवस्तरीय निर्णय मन्त्रालयमा उपस्थित गराइएको बताए।
विष्टले विभिन्न सञ्चारमध्यामसँग मन्त्रालयमा प्रवक्ता रहेको र तोकिएको सिष्टमबाटै बोल्नुपर्ने दावी गर्दै पुनले मिडियामा बोलेको कारण कारवाहीको तयारी भएको अभिव्यक्ति दिएका थिए।
नियमित प्रेस ब्रिफिङमै बिष्टले निकै कडा भाषामा मिडियामा आएका समाचारहरुको खण्डन गरे। लगत्तै डा. पुनको विज्ञप्ति पनि सार्वजनिक भयो।
‘पछिल्ला दिनमा मसँग जोडिएर सार्वजनिक सञ्चारमाध्यम तथा सामाजिक सञ्जालमा प्रकाशित र प्रसारित समाचारहरुमा मेरो गम्भीर ध्यानाकर्षण भएको छ,’ डा. पुनले विज्ञप्तिमा भनेका छन्, ‘मन्त्री ज्यू अनि मन्त्रालयलाई जोडेर अर्नगल प्रचार नगरिदिनुहुन अनुरोध गर्दछु।’
र, त्यसमा जोडेर उनले भनेका छन्, ‘आजैको मितिमा म मन्त्रालयमा उपस्थित भएर सम्बन्धित अधिकारीहरुसँग छलफल गरिसकेको छु।’
यो प्रकरणमा मन्त्रालयको प्रशासन महाशाखा अगाडि बढे पनि त्यसको क्षति राजनीतिक रुपमा मन्त्रीले बेहोर्ने अवस्था आएपछि मध्यमार्गी बाटो निकालिएको थियो।
मन्त्रालले कारवाहीकै तयारी स्वारुप काटिएको पत्रलाई पनि डा. पुनलाई मन्त्रालयले विज्ञको रुपमा परामर्शका लागि बोलाए जसरी सफ्ट नियत देखायो। डा. पुनले पनि यो प्रकरणमा मुख बन्द गरेरै बस्ने गरी तत्कालका लागि सेफल्यान्ड खोजे।
टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालमा युवाको लाम लागिरहेको थियो । लाम बिरामीको होइन, विदेश जाने युवाको थियो ।
विदेश उड्नका लागि म्यानपावरले ‘कोरोना संक्रमण’ नभएको प्रमाण खोजेपछि उनीहरू टेकु अस्पताल पुगे । अस्पतालको काउन्टरमा पुगेर ३० रूपैयाँको ‘ओपिडी टिकेट’ किने ।
न ल्याब परीक्षण भयो, न अन्य कुनै चेकजाँच । डाक्टरको कोठामा पुगेर लक्षण नदेखिएको लेखाए । अस्पताल प्रशासनमा पुगेर अस्पतालको छाप लगाए । त्यही नै ‘कोरोना’ नभएको प्रमाणपत्र बन्यो ।
शुक्रराज ट्रपिकल अस्पताल मात्रै होइन, अहिले स्थानीय प्राथमिक स्वास्थ्यकेन्द्रहरूले समेत त्यस्तो प्रमाणपत्र दिन थालेका छन् ।
देशभरिमा कोरोना रोगको संक्रमण पुष्टि गर्न सक्षम र आधिकारिक ल्याब काठमाडौंमा मात्रै छ, त्यो केन्द्रीय प्रयोगशाला अर्थात् राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशाला मात्रै हो ।
तर, अहिले विनाकुनै ल्याब परीक्षण ‘कोरोना संक्रमण छैन’ भन्ने प्रमाणपत्र बनिरहेका छन्, जबकि कोरोना भए–नभएको यकिनका लागि ल्याब परीक्षणको विकल्प छैन । त्यसमा पनि शंकास्पद लक्षण देखिएका तथा संक्रमित व्यक्ति वा क्षेत्रको सम्पर्कमा आएका व्यक्तिमा १४ दिनको अन्तरमा दुईपटक परीक्षण गरेर दुवैमा नेगेटिभ रिपोर्ट आएपछि मात्र संक्रमण नभएको मान्ने अभ्यास विश्वभर चलिरहेको छ, जुन विश्व स्वास्थ्य संगठनले निर्धारण गरेको मापदण्ड पनि हो ।
बिदेसिनेको बाध्यता शुक्रबार स्वास्थ्य परीक्षण गर्नेको लाइनमा थिए, प्युठानका युवा हेमन्त हमाल । साउदी अरेबिया जान उनले टिकट लिइसकेका छन् । भोलि (शनिबार) बिहान १० बजे उनी साउदी उड्न लागेका छन् । तर, उनलाई म्यानपावर कम्पनीले कोरोना संक्रमण नरहेको प्रमाणित गरेर विदेश जाँदा समस्या नहुने बताएपछि उनी टेकु पुगे ।
‘विदेश जान भाइरसको संक्रमण नभएको प्रमाणपत्र लिन लाइनमा बसेको हुँ,’ हेमन्त भन्छन्, ‘कोरोनाको कारण सबैमा त्रास छ, म्यानपावर कम्पनीले परीक्षण गरेर आउनू भनेपछि गर्नैपर्यो ।’
केहीबेरपछि उनी डाक्टरको कोठामा पुगे । ‘कोरोना संक्रमणको लक्षण’ नभएको कार्डमा अस्पतालले छाप लगाइदिएपछि उनी खुसी हुँदै बाहिरिए । सप्तरीबाट शुक्रबार काठमाडौं आइपुगेका भगतकुमार मण्डल, आइतबार साउदी उड्दै छन् । म्यानपावर कम्पनीले कोरोना भए–नभएको पुष्टि गराई प्रमाणपत्र ल्याउन भनेपछि उनी पनि टेकु अस्पतालको लाइनमा पुगे ।
‘यस्तो वेला डर त सबलाई हुन्छ नि !’ मण्डल भन्दै थिए, ‘तर, के गर्नु, विदेश पनि जानैपर्नेछ ।’
‘लक्षण नदेखिएको भन्ने मात्रै हो’ कोरोना भाइरसको संक्रमण परीक्षण गर्न दैनिक ३ सयभन्दा बढी टेकु अस्पताल पुग्छन् । अस्पतालका प्रवक्ता एवम् सरुवारोग विशेषज्ञ डा. अनुप बास्तोलाले अस्पतालले कोरोना भाइरसको परीक्षण गरेको नभई रोगका लक्षण देखिएको वा नदेखिएको मात्रै चेक गरेको बताए ।
‘टेकु अस्पतालले कोरोना भाइरस परीक्षण गर्दैन, हामीले त रोगका लक्षण हेरेर स्वास्थ्य परीक्षण मात्रै गर्ने गरेका हौँ,’ डा. बास्तोलाले भने, ‘टेकु अस्पतालले ज्वरो, खोकी, श्वासप्रश्वासमा समस्याजस्ता लक्षण मात्रै हेर्ने गरेका छौँ ।’
अस्पतालका सूचना अधिकारी रूपनारायण खतिवडाले विदेश जानेहरू एक सातादेखि यसरी प्रमाणपत्र लिन आउने गरेको बताए । ‘स्वास्थ्य परीक्षणको प्रमाणपत्र सधैँ हामीले नै दिने गरेका छौँ, अहिले संख्या बढेको मात्रै हो,’ सूचना अधिकारी खतिवडा भन्छन्, ‘टेकु अस्पतालले स्वास्थ्य परीक्षणको प्रमाणपत्र नदिए कसले दिने ? विदेश जाने युवाको समस्या हेरेर रिपोर्ट दिने व्यवस्था गरेका हौँ ।’
उनका अनुसार अस्पतालले कोरोनाको कुनै पनि लक्षण नदेखिएको भन्नेसम्म मात्रै प्रमाणित गरिदिएको बताए । ‘परीक्षणका लागि आइसकेपछि आएको मिति तथा समयसम्म कुनै लक्षण नदेखिएको प्रमाणपत्र दिनु हाम्रो कर्तव्य तथा अस्पतालको अधिकार क्षेत्रको विषय हो,’ खतिवडाले भने ।
कोरोना भाइरसको संक्रमण परीक्षण गरेको १४ दिनसम्म देखिन सक्ने सम्भावना हुन्छ । तर, बिदेसिन लागेका युवा भने आजको मितिलाई मात्रै ध्यान दिइरहेका छन् । अस्पतालले पनि लक्षण नदेखिएकै आधारमा प्रमाणपत्र दिने गरेको छ ।
प्राथमिक स्वास्थ्यकेन्द्रबाटै कोरोना नभएको पुष्टि !
१९ माघ (२० फेब्रुअरी)मा निजगढा नगरपालिका बारामा रहेको प्राथमिक स्वास्थ्यकेन्द्रले एकजना महिलाको नाममा एउटा पत्र दियो । पत्रमा ती महिला ‘शारीरिक तथा मानसिक रूपमा तन्दुरुस्त रहेको’ प्रमाणित गरिएको छ । त्यति मात्र होइन, पत्रमा ती महिलालाई ‘हेपाटाइटिस बी, एचआइभी, कोरोना र अन्य सरुवारोगको कुनै प्रमाण नभएको’ लेखिएको छ, जब कि यी रोगको संक्रमण भए–नभएको पुष्टि ल्याब परीक्षणपछि मात्रै सम्भव छ ।
अर्काे कुरा, कुनै पनि स्वास्थ्यचौकी वा प्राथमिक स्वास्थ्यकेन्द्रहरूमा यस्ता संक्रमण (विशेषगरी कोरोना भाइरस) पुष्टि गर्ने ल्याब छैनन् । कोरोना परीक्षणका लागि देशैभरमा एउटा मात्र आधिकारिक प्रयोगशाला उपलब्ध छ, त्यो हो राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशाला ।
कसैले पनि कोरोना नभएको प्रमाणपत्र दिन मिल्दैन : स्वास्थ्य मन्त्रालय स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयका प्रवक्ता डा. विकास देवकोटा यसरी कसैले पनि संक्रमण नभएको पुष्टि गर्दै प्रमाणपत्र दिन नमिल्ने बताउँछन् । ‘हामीलाई पनि यस्तो सूचना आएको छ, अब सबै स्थानीय सरकारलाई त्यस्तो काम बन्द गर्न आह्वान गर्दै छौँ,’ हेल्थपोस्ट नेपालसँग कुरा गर्दै उनले भने, ‘सामान्य लक्षण छ कि छैन भनेर चेकजाँच गर्नेसम्म हो । तर, कसैले पनि यसरी कोरोना भए–नभएको पुष्टि गरेर प्रमाणपत्र दिन मिल्दैन ।’
तीन साताअघि स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले कोरोनाको उपचारको लागि आइसोलेसन वेडको व्यवस्थापन गर्न अस्पतालहरूलाई निर्देशन दिएको थियो।
तर, ‘हब’ तथा ‘स्याटलाइट’ अस्पतालहरूलाई सरकारले तयार गर्न भनेको १ सय ४७ आइसोलेसन बेड तयार छैनन्।
विश्व स्वास्थ्य संगठनको निर्देशनअनुसार उपचार गराइरहेका एक बिरामीबाट अर्को बिरामीलाई रोग फैलिन नदिन हरेक अस्पतालले आइसोलेसन वार्ड स्थापना गरी उपचार गर्नुपर्छ।
छुट्टै जुत्ता, गाउन, मास्क, पन्जा प्रयोगको सुविधा भएको र बिरामीलाई जाँच्न प्रयोग गरिने स्टेथेस्कोप, थर्मामिटर, भेन्टिलेटर, अक्सिजन सिलिन्डर, मोनिटरलगायत उपकरण छुट्टै हुनुपर्छ ।
सरकारले आइसोलेसन वार्ड तयारी गर्ने निर्देशन दिएका अधिकास अस्पताल तयारी अवस्थामा छैनन्।
आइसोलेसन वार्डको ठाउँ उपयुक्त नभएको कारण तयारी नगरेको त्रिवि शिक्षण अस्पतालका निर्देशक डा. प्रेम खड्गाले बताए।
‘मैले मन्त्रालय स्तरीय बैठकमा पनि भनेको थिएँ, हाम्रो अस्पतालमा आइसोलेसनको ठाउँ उपयुक्त छैन,’ डा.खड्गाले भने, ‘यहाँ अन्य बिरामीको बढी भीडभाड हुने भएका कारण पनि कोरोना संक्रमितलाई राख्न सक्षम छैनांै।’
सरकारले कोरोनाका आशंका गरेका बिरामी देखा परेमा पहिलो प्राथमिकतामा शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल राखेको छ। शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालमा ५ बेडको आइसोलेसन वार्ड छ, तर सुविधा सम्पन्न भने छैन। विश्व स्वास्थ्य संगठनले तोकेबमोजिमको मापदण्ड पूरा गर्न नसकेको अस्पतालका बताउँछ ।
आइसोलेसन वार्डमा हाल ५ वटा वेड तयारी अवस्थामा रहेको अस्पताका निर्देशक डा. सागरराज भण्डारी बताउँछन् ।
‘आइसोलेसन वार्डमा हाल ५ थान बेड छन्’ डा.भण्डारीले भने, ‘बिरामी बढेको खण्डमा सुरक्षित तरिकाले राख्न सक्षम नभएका कारण अन्य हब अस्पतालमा रिफर गरिदिन्छौ ।’ वीर अस्पतालमा आइसोलेसन वार्ड तयारी अवस्थामा रहेको निमित निर्देशक डा. विण्णुदत पौडेलले जानकारी दिए । ‘यहाँ बिरामी आएमा ५ वटा क्याविन तयारी अवस्थामा राखेका छौं’ डा. पौडेलले भने।
कोरोना भाइरस (कोभिड–१९)को आशंकामा टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पताल भर्ना गरिएका चारैजनामा संक्रमण नभएको पुष्टि भएको छ । नमुना परीक्षणको रिपोर्ट नेगेटिभ आएसँगै उनीहरूलाई डिस्चार्ज गर्ने तयारी गरिएको अस्पतालले जानकारी दिएको छ । उनीहरूलाई आइतबार अपराह्न अस्पताल भर्ना गरिएको थियो ।
‘शंका गरिएका चारैजनाको रिपोर्ट नेगेटिभ आएको छ,’ अस्पतालका प्रवक्ता तथा सरुवारोग विशेषज्ञ डा. अनुप बास्तोलाले भने, ‘उनीहरूलाई अब डिस्चार्ज गर्दै छौँ ।’
संक्रमण फैलिएको देशबाट आएका एक चिनियाँ नागरिक र तीन नेपालीमा मिल्दोजुल्दो लक्षण देखिएपछि उनीहरूलाई अस्पताल भर्ना गरिएको थियो । भर्नापछि उनीहरूको नमुना संकलन गरी भाइरस परीक्षणका लागि राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशाला पठाइएको थियो । प्रयोगशालाले मंगलबार रिपोर्ट दिएको हो ।
चिनियाँ नागरिक आफ्नै देशबाट र तीन नेपाली दक्षिण कोरियाबाट आएका थिए । पछिल्लो समय चीनपछि दक्षिण कोरिया कोरोनाबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित छ । यद्यपि, संक्रमितको मृत्युका हिसाबले चीनपछि इरानमा बढी क्षति पुगेको छ ।
कोरोना भाइरस कोभिड १९ को आशंकामा चार जनालाई शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालमा भर्ना गरिएको छ । अपरान्ह ३ बजे दुई र पछि २ गरी चार जनालाई नै आजै भर्ना गरिएको थियो ।संक्रमण फैलिएका देशबाट आएका एक चिनिया र तीन नेपालीसहित चार जनालाई अस्पताल भर्ना गरिएको हो । भर्ना गरिएका मध्ये चीनबाट आएका एक चीनिया नागरिक र तीन जना कोरियाबाट आएका नेपाली हुन् ।
उनीहरुलाई आइसोलेसन वार्डमा भर्ना गरिएको अस्पतालले जनाएको छ । उनीहरुमा केही लक्षण मिलेपनि संक्रमण प्रमाणित भएको छैन् । नियमित प्रक्रिया अन्तर्गत चेकजाँचका लागि भर्ना गरिएकामा सामान्य ज्वरो तथा खोकि देखिएको अस्पतालका प्रबक्ता तथा डा. अनुप बास्तोलाले बताए । उनले अहिले नै डराउनुपर्ने कारण नभएको सुनाए । ‘चेकजाँचका लागि क्वारेन्टाइन क्षेत्र छुट्याएर हेरबिचार गरिरहेका छौ। चेकजाँचका लागी आउनु राम्रो कुरा हो। शंक्रमणको शंका मात्रै हो, सबैको अवस्था सामान्य छ ।’ उनले भने।
सरकारले बढी संक्रमण फैलिएका देशबाट आवतजावतमा कडाई नगर्दा निर्वाध रुपमा मानिस भित्रिरहेका छन् । जसका कारण नेपालमा पनि रोग फैलिनसक्न जोखिम उच्च रहेको विश्व स्वास्थ्य संगठनले चेतावनी दिएको छ ।
टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालले सातै प्रदेशमा आफ्ना शाखा खोल्न सरकारसमक्ष माग गरेको छ । अस्पतालको ८६औँ वार्षिकोत्सव समारोहमा अस्पतालका निर्देशक डा. वासुदेव पाण्डेले स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयसँग यस्तो माग गरेका हुन् ।
देश संघीयतामा गइसकेको अवस्थामा काठमाडौंमा मात्र सरुवारोग अस्पताल हुँदा सेवाग्राहीले सास्ती खेप्नुपरिरहेको बताउँदै उनले सरकारसँग यस्तो माग गरेका हुन् । ‘प्रदेशमै सरुवारोग केन्द्र स्थापना हुँदा सबैलाई सहज र सुलभ,’ उनले भने ।
अस्पतालमा हालसम्म जम्मा चारवटा आइसियू बेड भएकाले सेवाप्रवाहमा समस्या भइरहेको उनले बताए । उपचारका लागि अत्यावश्यक उपकरण, प्रविधि तथा अन्य स्रोत–साधनको चरम अभाव झेल्दै अस्पतालले सेवा दिइरहेको उनको गुनासो छ ।
‘घना बस्तीको बीचमा अस्पताल रहेकाले समाजमा रोगको जोखिम फैलिने सम्भावना पनि उत्तिकै छ,’ उनले भने, ‘त्यसैले रोग परीक्षणका लागि सरकारले चाँडै छुट्टै स्थानमा अस्पताल निर्माण गर्नु आवश्यक छ । यसका लागि सरकारले अस्पताललाई कम्तीमा सय रोपनी जग्गा प्रदान गर्नुपर्नेछ ।’ उनले जग्गा उपलब्ध गराइदिन सरकारलाई आग्रह गरे ।
भूकम्पले क्षतिग्रस्त भई रेड स्टिकर लागेको भवनमा कर्मचारी बस्न बाध्य भएको बताउँदै निर्देशक डा. पाण्डेले अस्पताल भवनको चाँडो पुनर्निर्माण गरिदिनसमेत आग्रह गरे ।
वार्षिकोत्सव कार्यक्रममा स्वास्थ्य तथा जनसंख्याराज्यमन्त्री नवराज राउतले बजेटको सही सदुपयोग गर्न महाशाखा प्रमुखहरूलाई आग्रह गरे । निःशुल्क प्रदान गरिने औषधि गुणस्तयुक्त भए–नभएको चेकजाँच गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । ‘हामीले वितरण गरिहेका औषधिले नै सेवनकर्तालाई बिरामी बनाइरहेको छ,’ उनले भने, ‘यस्तो अवस्थाको अन्त होस् ।’
मन्त्री राउतले गुणस्तरीय सेवाप्रवाह हुन नसक्नुको अपजस कर्मचारीमाथि तेर्स्याए । सरकारी कर्मचारीले अझै पनि आफ्नो सम्झेर काम गर्ने नगरेको मन्त्री राउतको आरोप छ । ‘सरकारी काम, कहिले जाला घाम’को प्रवृत्ति कर्मचारीमा हाबी रहेको उनले बताए ।
स्वास्थ्य मन्त्रालयका सचिव खगराज बरालले सरुवारोग बढ्दो क्रममा रहेका कारण अस्पतालको स्तरोन्नति गर्नुपर्ने बताए । उनले जलवायु परिवर्तन हुँदा अकस्मात् नयाँ भाइरस आइरहेको बताए । यस्ता आकस्मिक रोगसित लड्न अस्पताललाई बलियो बनाउनुपर्ने उनको भनाइ थियो । सरुवारोग अस्पतालमा काम गर्ने कर्मचारीले जोखिम मोल्नुपर्ने भएकाले उनीहरूलाई विशेष भत्ता उपलब्ध गराउनुपर्ने उनले बताए ।
कार्यक्रममा अस्पतालका भावी योजनासहित विगत वर्षमा अस्पतालले गरेको सेवाप्रवाहको विवरण प्रस्तुत गरिएको थियो । आगामी दिनमा सेवालाई थप प्रभावकारी बनाउने अस्पताल प्रशासनले जनाएको छ । नयाँ भवन निर्माण निर्माण, यन्त्रउपकरण खरिददेखि अस्पताल स्थानान्तरणसम्मको योजना अस्पतालले अगाडि सारेको छ ।
वार्षिकोत्सवका अवसरमा अस्पतालले २५ वर्षभन्दा बढी सेवा गरेका कर्मचारीलाई सम्मानसमेत गरेको छ ।
अस्पतालमा बिरामीको चाप थपिँदै गएको तथ्यांकले देखाएको छ । अस्पतालको तथ्यांकअनुसार पछिल्ला ५ वर्षमा ३ लाख ८१ हजार ८४ जनाले ओपिडी सेवा लिएका छन् । आर्थिक वर्ष ०७१/७२ मा अस्पतालबाट ३१ हजार ७ सय ७० जनाले ओपिडी सेवा लिएका थिए । त्यसैगरी, ०७२/७३ मा ५१ हजार २ सय २, ०७३/७४ मा ६५ हजार २ सय ५, ०७४/०७५ मा ९४ हजार ४ सय ७७ र ०७५/७६ मा १ लाख ३ हजार ३ सय ५० जनाले ओपिडी सेवा लिएका थिए ।
आकस्मिकतर्फ भने पछिल्ला ५ वर्षमा ३० हजार ९ सय १० जनाले सेवा लिएको अस्पतालले जनाएको छ ।
चीनबाट फर्किएका नेपाली विद्यार्थीमा कोरोनाभाइरस पुष्टि भएकै दिन अर्का एक नेपालीमा पनि संक्रमणको आशंका गरिएको छ । उनी पनि चीनको हुबाई प्रान्तबाट फर्किएका थिए, जसअन्तर्गत उहान सहर पनि पर्दछ ।
भाइरस संक्रमणको आशंकामा शुक्रबार उनलाई टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पताल भर्ना गरिएको छ । यद्यपि, उनमा भाइरसको आमलक्षण भने नदेखिएको बताइएको छ । विमानस्थलमा स्वास्थ्यपरीक्षणका क्रममा हेल्थ डेस्कमा खटिएका स्वास्थ्यकर्मीले उनलाई अस्पताल पठाएका हुन् ।
शुक्रबार नै केही दिनअघि उहानबाट फर्किएका नेपाली विद्यार्थीमा कोरोनाभाइरसको संक्रमण पुष्टि भएको स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले जनाएको छ । विमानस्थलमा परीक्षणका क्रममा लक्षण देखिएपछि उनी टेकु अस्पतालमा भर्ना गरिएका थिए । नमुना परीक्षणका लागि हङकङ पठाइएकोमा नतिजा पोजेटिभ आएको हो । उनी उपचारपश्चात् अस्पतालबाट डिस्चार्ज भइसकेका छन् ।
भाइरस संक्रमण पुष्टि भएसँगै सरकारले त्रिभुवन विमानस्थलमा सतर्कता बढाएको छ । विमानस्थलको हेल्थ डेस्कमा ३ चिकित्सकसहित ८ जना स्वास्थ्यकर्मी परिचान गरिएको छ । राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशालाले स्वदेशमै भाइरस परीक्षणको तयारी गरिरहेको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनको प्राविधिक सहयोगमा एक साताभित्रै परीक्षण सुरु गर्ने प्रयोगशालाको भनाइ छ ।
विशेषज्ञहरुले भाइरसबाट बच्न सावधानी अपनाउन सुझाब दिएका छन् ।
भाइरसबाट बच्न स् – बिरामी तथा रुघाखोकी लागेका मानिसको सम्पर्कमा नआउने, – मास्क लगाएर मात्र हिँड्ने, – सकभर भिडभाडमा नजाने, – साबुनपानीले बारम्बार हात धुने, साबुनपानी उपलब्ध नभएमा अल्कोहलयुक्त स्यानिटाइजरको प्रयोग गर्ने, – जीवित वा मृत जनावर तथा खासगरी नपकाएको मासुको सम्पर्कबाट टाढा रहने, – अण्डालगायत पशुजन्य पदार्थको राम्ररी पकाएर मात्र सेवन गर्ने, – संक्रमित क्षेत्रको सकेसम्म भ्रमण नगर्ने, – रुघाखोकी र ज्वरोको लक्षण देखिएमा तुरुन्त नजिकको स्वास्थ्यसंस्थामा जाने, – सरकारले अद्यावधिक गर्ने सूचनासित निरन्तर जानकार रहने ।
डाक्टर : कहाँबाट आउनुभयो ? के भयो ? बिरामी : यहीँ डल्लुबाट । एक साता भयो, ज्वरो आएको छ, आँखाको नानी दुख्छ, शरीर पूरै करकरी दुख्छ, टाउको फुल्टाजसरी दुखिरहन्छ ।’ डाक्टर : औषधिको प्रयोग गर्नुभएको छ ? बिरामी : छ, डाक्टर सा’ब । यही हो औषधि मेडिकलबाट दिनुभएको, खाइरहेको छु, तर सन्चो भएन । डाक्टर : ओहो ! एन्टिबायोटिक, पेनकिलर पो खानुभएको रहेछ ! तपाईंलाई डेंगु भएको हो । आँखाका नानी दुख्नु, शरीर दुख्नु, टाउको बेसरी दुख्नु डेंगुका लक्षण हुन् । डेंगु हुँदा एन्टिबायोटिक, पेनकिलर खानुपर्दैन । बस, घरमा बसेर झोलिलो कुरा र सिटामोल खानुहोस्, बिस्तारै सन्चो हुँदै जान्छ ।
सोमबार बिहान टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालका प्रमुख कन्सल्टेन्ट सरुवारोग विशेषज्ञ डा. अनुप बास्तोलाले उपचारका लागि आएका एक बिरामीसित गरेको संवाद हो यो ।
श्रीमान्लाई ज्वरो आएपछि गत साता काठमाडौंको स्वयम्भूनजिक डल्लु बस्ने रीता भुजेलले घरनजिकैको एक मेडिकलमा जाँच गराइन् । क्लिनिकमा स्वास्थ्य परीक्षण गराएपछि त्यहाँ उनलाई झोलाभरि एन्टिबोयोटिक, पेनकिलरजस्ता औषधि दिएर पठाए । मेडिकलमा दिइएको एन्टिबोयोटिक, पेनकिलर खाएपछि पनि ठिक नभएर उनी सोमबार बिहानै श्रीमान्लाई टेकु अस्पताल आएकी थिइन् ।
डेंगु संक्रमित बिरामी यति पुगे, यतिको मृत्यु भयो भनेर गनेर मात्र बस्यौँ । यसको रोकथामका लागि व्यवहार परिवर्तन हुनु आवश्यक रहेको डा. बास्तोलाको बुझाइ छ । उनका अनुसार लामखुट्टेको टोकाइबाट कसरी बच्ने भन्ने जानकारी आममानिसमा हुनु जरुरी छ ।
यी मात्र होइनन्, ज्वरो आउँदा एन्टिबायोटिक खाएर ठिक नभएपछि डेंगुको आशंकामा टेकु अस्पताल आउने बिरामी सयौँको संख्यामा छन् । देशभर डेंगुले महामारीको रूप लिइरहँदा उपचारसमेत कतै अलमलिन पुगेको छ । बिरामीमा मात्र होइन, स्वास्थ्यकर्मीमा समेत डेंगुरोग र त्यसको उपचारबारे चेतनामा कहीँ–कतै कमी भएझैँ देखिएको छ, जसका कारण सर्वसाधारण बिरामी सामान्य प्यारासिटामोल झोलिलो पदार्थको सेवन गरेर आराम गरेमा निको हुने डेंगुका लागि अनावश्यक एन्टिबायोटिक र पेनकिलरको सेवनबाट शरीरलाई थप हानि पुर्याउन बाध्य छन् ।
डेंगुमा एन्टिबायोटिक, पेनकिलर तथा फ्लेक्सन सेवनले आन्द्रामा असर डेंगु संक्रमितले एन्टिबोयोटिक खानुपर्दैन, तर धेरै क्लिनिक तथा मेडिकलमा परीक्षण गराएका बिरामीलाई चिकित्सक, स्वास्थ्यकर्मी तथा फार्मेसी सञ्चालक स्वयंले पनि एन्टिबोयोटिक, पेनकिलरजस्ता अनाश्वयक औषधि सेवन गराइरहेको डा. बास्तोला बताउँछन् । ‘सामान्यतया डेंगु भएका बिरामीलाई प्रशस्त पानी पिएर आराम गर्दा सामान्य प्यारासिटामोलको सेवनले नै रोग ठिक हुन्छ,’ बास्तोला भन्छन्, ‘डेंगु लागेका बिरामीले फ्लेक्सन, एन्टिबोयोटिक, पेनकिलर सेवन नगर्नु नै बुद्धिमानी हुन्छ, किनकि फ्लेक्सन खाँदा आन्द्रा सुन्निने, रगतमा प्लेटलेट कम भएका वेला रगत बग्न सक्नेजस्ता जोखिम निम्तिन सक्छन् ।’
९३ प्रतिशतमा अनावश्यक एन्टिबायोटिकको प्रयोग ‘डेंगुमा एन्टिबायोटिक चलाउने विभिन्न आधार हुन्छन्– वृद्ध अवस्थाको बिरामी छ, डेंगुका लक्षण भयानक रूपमा देखिएका छन्, ७ दिनभन्दा बढी ज्वरो आएको छ, सोडियम घटेर गएको छ, डेंगुका साधारणभन्दा जटिलखालका लक्षण देखिएका छन् भने त्यस्तो अवस्थामा मात्र एन्टिबायोटिक्स चलाउनुपर्ने हुन्छ,’ डा. बास्तोला भन्छन्, ‘तर, डेंगु ज्वरो आएका प्रत्येक बिरामीलाई चिकित्सकले अनावश्यक रूपमा एन्टिबायोटिक चलाएको पाइन्छ । हामीले ९३ प्रतिशतलाई अनावश्यक रूपमा एन्टिबायोटिक चलाइरहेको अनुसन्धानले देखाएको छ ।’
डेंगु ज्वरो सामान्य ज्वरो हो । यसमा दुखाइ धेरै हुने गर्छ । यसको व्यवस्थापन सामान्य झोल कुरा तथा सिटामोल खाएर गर्न सकिन्छ । डेंगु हुँदा देखिने समान्य लक्षणमा ज्वरो आउने, आँखाको नानी दुख्ने, शरीरमा स–साना डाबर आउने, खाना नरुच्ने, जोर्नी तथा मांसपेशीहरू दुख्ने, पेटमा गडबडी हुने गर्छन् । केही व्यक्तिमा भने जटिलखाले लक्षणसमेत देखिने गर्छन् ।
एडिस जातको पोथी लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने डेंगु रोग अहिले ५६ भन्दा बढी जिल्लामा फैलिएको छ । एकपटक लामखुट्टे संक्रमित भएपछि त्यसबाट संक्रमित भएका लामखुट्टेले टोक्दा डेंगुका बिरामी बढ्दै गएको डा. बास्तोलाको भनाइ छ । विशेषगरी, डेंगु सार्ने लामखुट्टेले सफा पानी जमेको स्थानमा फुल पार्ने गर्छ । प्रायः वर्षाको पानी जम्ने जथाभावी फालेका बोतल, टिनका भाँडा, थोत्रो टायर, अलकत्रा वा मट्टितेलका खाली ड्रमहरू, गमला, पानीका ट्ंयाकी आदिमा यसले फुल पार्छ । सहरी क्षेत्रमा यस्ता वस्तुहरू थुप्रै हुने भएकाले पनि सहरमा बढी लामखुट्टे देखिने गर्छन् ।
डेंगुका सामान्य तथा जटिल लक्षण डेंगु ज्वरो सामान्य ज्वरो हो । यसमा दुखाइ धेरै हुने गर्छ । यसको व्यवस्थापन सामान्य झोल कुरा तथा सिटामोल खाएर गर्न सकिन्छ । डेंगु हुँदा देखिने समान्य लक्षणमा ज्वरो आउने, आँखाको नानी दुख्ने, शरीरमा स–साना डाबर आउने, खाना नरुच्ने, जोर्नी तथा मांसपेशीहरू दुख्ने, पेटमा गडबडी हुने गर्छन् । केही व्यक्तिमा भने जटिलखाले लक्षणसमेत देखिने गर्छन् । यदि बिरामीलाई उल्टी हुने, गिजाबाट रगत आउने, श्वासप्रश्वासमा समस्या हुने, कालो रङको दिसा आउने, उल्टी हुँदा रगत देखिने, बिरामी मूच्र्छा हुने भयो भने चिकित्सकको सल्लाहअनुसार स्वास्थ्यसंस्थामा भर्ना हुनेपर्ने डा. बास्तोला बताउँछन् ।
बच्ने उपाय : व्यवहार परिवर्तन डेंगु संक्रमित बिरामी यति पुगे, यतिको मृत्यु भयो भनेर गनेर मात्र बस्यौँ । यसको रोकथामका लागि व्यवहार परिवर्तन हुनु आवश्यक रहेको डा. बास्तोलाको बुझाइ छ । उनका अनुसार लामखुट्टेको टोकाइबाट कसरी बच्ने भन्ने जानकारी आममानिसमा हुनु जरुरी छ । ‘बाहिर निस्कँदा शरीर ढाक्ने कपडा लगाएर निस्कने, घरका झ्यालढोकामा जाली हाल्ने, दिउँसो सुत्दा झुल हाल्नेजस्ता पक्षलाई व्यवहारमा उतार्नुपर्छ,’ डा. बास्तोला भन्छन्, ‘तर, हामी डेंगुका केस कति आए भनेर दौडिरहेका छौँ, डेंगु सार्ने लामखुट्टेको अन्त्यका लागि कमै मात्र लागेका छौँ । खोइ ‘खोज र नष्ट गर’ अभियानलाई व्यवहारमा उतारेको ? त्यसबारे जनमानसमा पर्याप्त सूचना दिनु जरुरी छ ।’
लामखुट्टेको लार्भा यस्तो हुन्छ, त्यसलाई यसरी खोजेर नष्ट गर्नुपर्छ भन्ने जानकारी दिनुपर्ने डा. बास्तोला बताउँछन् । ‘खोज र नष्ट गर अभियानलाई महाअभियानका रूपमा निरन्तर चलाउनुपर्छ,’ बास्तोला भन्छन्, ‘जसरी वाग्मतीबाट फोहोर निकालेर सफा गरियो, त्यसैगरी घर–घरबाट डेंगुका लार्भाको वासस्थान खोजेर नष्ट गर्नु जरुरी छ ।’
डेंगुका बिरामीको चाप अत्यधिक बढेसँगै अस्पतालको खर्च बढ्दै गएपछि शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालले स्वास्थ्य मन्त्रालयसित बजेट माग गरेको छ । डेंगु परीक्षण गराउने बिरामी अत्यधिक बढ्दै गएपछि वार्षिक बजेटको सीमा नाघेका कारण अस्पतालले १ करोड ३५ लाख अतिरिक्त बजेट माग गरेको हो । अस्पतालमा डेंगु पहिचान गर्ने किट र रगत परीक्षण गर्ने मेसिन थप गर्न रकम माग गरिएको अस्पतालका सूचना अधिकारी रूपनारायण खतिवडा बताउँछन् ।
परीक्षण शुल्क रु. ५००, प्रतिकिट अस्पतालले तिर्नुपर्छ रु. ९५० अस्पतालले डेंगु परीक्षणबापत प्रतिव्यक्ति ५ सय रुपैयाँ लिने गरेको छ । ‘डेंगु परीक्षण किट अस्पतालले टेन्डरमार्फत प्रतिकिट ९ सय २० रुपैयाँमा ल्याउने गरेको छ,’ खतिवडा भन्छन्, ‘तर, बिरामीको सहुलियतका लागि अस्पतालले ५ सयमा परीक्षण गर्दै आएको छ ।’
निःशुल्क सेवा दिने हो भने वार्षिक बजेट १ महिनामै सकिन्छ : अस्पताल प्रशासन स्वास्थ्य तथा जनसंख्या राज्यमन्त्री डा. सुरेन्द्रकुमार यादवले १७ भदौमा टेकुस्थित शुक्रराज ट्र«पिकल तथा सरुवारोग अस्पतालको निरीक्षणका क्रममा डेंगुको परीक्षण तथा उपचारका लागि आउने बिरामीसँग शुल्क नलिन अस्पताल प्रशासनलाई निर्देशन दिएका थिए । तर, २ हप्ता बितिसक्दा पनि राज्यमन्त्री यादवले दिएको निर्देशन कार्यान्वयन हुन सकेको छैन । सरकारका विभागीय मन्त्रीले दिएको निर्देशन कार्यान्वयन हुन नसक्नुको कारणबारेको प्रश्नमा अस्पताल प्रशासन विद्यमान बजेटमा निःशुल्क परीक्षण सम्भव नभएको बताउँछ । दैनिक ६ सयभन्दा बढीको परीक्षण हुने र त्यसको व्ययभार अस्पतालले थग्न नसक्ने अस्पतालको भनाइ छ ।
‘दैनिकजसो ८ सयभन्दा बढी बिरामी डेंगु परीक्षण गर्न आउँछन्, उनीहरू सबैमा डेंगु परीक्षण गर्ने हो भने दैनिक ७–८ लाख खर्च हुन्छ,’ सूचना अधिकारी खतिवडा भन्छन्, ‘परीक्षण निःशुल्क गर्न थालियो भने अस्पतालको वार्षिक बजेट १ महिनामै सकिन्छ ।’
अस्पताललाई निःशुल्क परीक्षण सेवा दिनेबारे कुनै लिखित पत्र नआएको र राज्यमन्त्री स्वयंले नै निःशुल्क गर्न नसकिने जानकारी दिएको खतिवडा बताउँछन् । निःशुल्क सेवा दिनका लागि सरकारले त्यहीअनुरूप बजेट उपलब्ध गराउनुपर्ने खतिवडाको भनाइ छ । यसरी हेर्दा राज्यमन्त्रीले लोकप्रियताका लागि मिडियासामु निःशुल्क परीक्षण गराउन निर्देशन दिएको तर भित्री रूपमा अस्पताललाई सशुल्क गर्न भनेको बुझिन्छ । उनले साधन–स्रोत उपलब्ध गराउनतर्फ कुनै पहल नै नगरी निःशुल्क परीक्षण गराउने कुरा मात्र गरेका थिए ।
डेंगु संक्रमण बढ्दै, बिदाको दिन पनि साबिककै सेवा डेंगुका बिरामी लगातार बढेपछि अस्पतालले सार्वजनिक बिदाको दिन पनि ओपिडी सेवा सञ्चालन गर्न थालेको छ । अस्पतालमा हाल दैनिक आठ सयभन्दा बढी ज्वरोका बिरामी आउने गरेका छन् । बिरामीको चाप अत्यधिक बढेका कारण भिड व्यवस्थापन गर्न अस्पतालले ‘क्यास काउन्टर’ दोब्बर बनाएको छ । २ वटा काउन्टरबाट सेवा दिँदै आएको अस्पतालमा अहिले ४ वटा काउन्टर सञ्चालनमा छन् ।
परीक्षण गराएका मध्ये झन्डै आधामा डेंगु संक्रमण टेकु अस्पतालमा डेंगु परीक्षण गराएका मध्ये ४७.३४ प्रतिशतमा संक्रमण भेटिएको छ । अस्पतालको तथ्यांकअनुसार १ देखि २८ भदौसम्म ६ हजार २ सय ३१ जनाले डेंगु परीक्षण गराएका छन्, जसमध्ये २ हजार ९ सय ५० जनामा डेंगु प्रमाणित भएको छ । विभिन्न अनुसन्धानले डेंगु समुद्री सतहदेखि २ हजार १ सय मिटर उचाइसम्मको स्थानमा फैलिन सक्ने देखाएका छन् । यसबाट अझै पनि पहाडी जिल्लाहरूमा डेंगुको संक्रमण बढ्दै जाने निश्चितप्रायः देखिन्छ ।
डेंगु नियन्त्रणको एक मात्र विकल्पका रूपमा ‘खोज तथा नष्ट गर’ अभियानलाई महाअभियानको रूपमा लाग्नुपर्ने विज्ञहरूले बताएका छन् । अभियानअन्तर्गत व्यक्ति–यक्तिले लार्भा खोज्ने र नष्ट गर्ने काम थालेमा मात्र डेंगुमाथि नियन्त्रण पाउन सम्भव छ ।
सरकारले काबुबाहिर गएको घोषणा गरेको डेंगु पछिल्लो समय राजधानीमा अस्वाभाविक रूपमा फैलिएको छ । काठमाडौंमा डेंगुले यति तीव्र गतिमा प्रकोपको रूप धारण गरेको छ कि एकै दिन सयौँ बिरामी संक्रमित हुन थालेका छन् भने उपचारमा संलग्न चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीमा समेत उल्लेख्य मात्रामा संक्रमण भेटिन थालेको छ । सर्वसाधारण मात्र नभएर चिकित्सकदेखि मन्त्रीसम्म डेंगुको चपेटामा आउनुले रोगको संक्रमणले भयावह रूप धारण गरेको प्रस्ट्याउँछ ।
टेकुस्थित मुलुककै एक मात्र केन्द्रीय सरुवारोग अस्पताल शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालमा बिहीबार मात्रै डेंगुको आशंकामा ओपिडी जाँच गराएका २ सय ४७ जनामध्ये १ सय ११ जनामा संक्रमण भेटिएको छ । अस्पतालमा उपचारमा संलग्न चिकित्सक तथा कर्मचारी पनि भारी मात्रामा डेंगुको चपेटामा आएका छन् । हालसम्म टेकु अस्पतालका १४ जना स्वास्थ्यकर्मीमा डेंगुको संक्रमण भेटिएको अस्पतालका सूचना अधिकारी रूपनारायण खतिवडाले जनाकारी दिए ।
‘अस्पतालमा दैनिकजसो ३ सयको हाराहरीमा बिरामी डेंगुको आशंकामा परीक्षणका लागि आइरहेका छन्,’ खतिवडाले भने, ‘त्यसमध्ये आधाभन्दा बढीमा डेंगुको संक्रमण पाइएको छ ।’अस्पतालमा हाल २४ जना डेंगु संक्रमितको भर्ना गरेर उपचार गरिराखिएको छ । बिरामी चाप एक्कासि बढेसँगै बेड अभाव भएकाले तुरुन्त थप २० बेड सञ्चालनमा ल्याउन लागेको खतिवडाले बताए ।
पछिल्लो साता राजधानी काठमाडौंसहित प्रदेश ३ मा डेंगुको फैलावट सबैभन्दा बढी देखिएको छ । साउनयता १७ भदौसम्म प्रदेश ३ मा मात्र करिब १ हजार १ सयमा डेंगुको संक्रमण पाइएको छ । तीव्र गतिमा फैलिरहेको डेंगुको पछिल्लो २ दिनको संख्यासमेत जोड्ने हो भने यो संख्या १ हजार ५ सयको हाराहारीमा पुगेको अनुमान छ ।
अस्पतालमा उपचारमा संलग्न ३ वरिष्ठ चिकित्सकमा डेंगुको संक्रमण भएको छ भने अन्य ११ जना कर्मचारी, सहयोगी, पारामेडिकलमा समेत डेंगु संक्रमण भएको अस्पतालले जनाएको छ । सर्वसाधारणमा डेंगुको संक्रमण अस्वाभाविक रूपमा बढिरहँदा उपचारमा संलग्न चिकित्सकसमेत संक्रमित बनेपछि उपचारमा थप जटिलता सिर्जना भएको छ । उता नेपाल सरकारका कृषि तथा पशुपक्षी विकासमन्त्री चक्रपाणि खनाल डेंगु संक्रमणका कारण बुधबारदेखि ग्रान्डी अस्पतालमा उपचार गराइरहेका छन् । उनको छोरामा पनि डेंगुको संक्रमण भेटिएको जनाइएको छ ।
डेंगु संक्रमित बिरामीलाई उपचाररत अवस्थामै टोकी लामखुट्टे संक्रमित भएर स्वास्थ्यकर्मीलाई समेत टोक्नाले डेंगुको संक्रमण स्वास्थ्यकर्मीमा फैलिएको हुन सक्ने अनुमान अस्पतालका वरिष्ठ चिकित्सक शेरबाहुदर पुन लगाउँछन् । पुन भन्छन्, ‘संक्रमण बढ्दै जाँदा म पनि जोखिममा परेको हुन सक्छु ।’
स्वास्थ्यसेवा विभागअन्तर्गतको इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाले सार्वजनिक गरेको १७ भदौसम्मको डेंगु संक्रमितको तथ्यांकले पछिल्लो एक सातामा काठमाडौंमा ४ गुणाले डेंगु संक्रमितको संख्या बढेको देखाएको थियो । त्यसपछिका २ दिनमै काठमाडौंमा डेंगुको संक्रमण कैयौँ गुणा बढेको अस्पतालका तथ्यांकले देखाएको छ । कतिपय निजी अस्पतालका बेड पनि डेंगु संक्रमितले खच्चाखच भरिएको पाइएको छ ।
टेकुस्थित मुलुककै एक मात्र केन्द्रीय सरुवारोग अस्पताल शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालमा बिहीबार मात्रै डेंगुको आशंकामा ओपिडी जाँच गराएका २ सय ४७ जनामध्ये १ सय ११ जनामा संक्रमण भेटिएको छ ।
वैशाख अन्तिम सातादेखि सुनसरीबाट फैलिएको डेंगु बाट हालसम्म देशभर ७ हजारभन्दा बढी प्रभावित भइसकेका छन् । यस अर्थिक वर्षको डेढ महिनाको अवधिमा मात्र करिब ३ हजार डेंगुका बिरामी थपिएको महाशाखाको तथ्यांक छ । पछिल्लो साता राजधानी काठमाडौंसहित प्रदेश ३ मा डेंगुको फैलावट सबैभन्दा बढी देखिएको छ । साउनयता १७ भदौसम्म प्रदेश ३ मा मात्र करिब १ हजार १ सयमा डेंगुको संक्रमण पाइएको छ । तीव्र गतिमा फैलिरहेको डेंगुको पछिल्लो २ दिनको संख्यासमेत जोड्ने हो भने यो संख्या १ हजार ५ सयको हाराहारीमा पुगेको अनुमान छ ।
शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पताल टेकुले दुईवटा भेन्टिलेटर खरिद गर्ने भएको छ । अस्पतालले भेन्टिलेटर खरिदका लागि टेन्डर आह्वान गरेको टेन्डरमा सबैभन्दा कम मूल्यमा तोकिएको मापदण्डअनुसारको मेसिन उपलब्ध गराउन बोलपत्र दर्ता गर्ने कम्पनीलाई छनोट गरी सम्झौताका लागि सार्वजनिक आह्वान गरेको छ ।
भेन्टिलेटर खरिद प्रक्रिया सम्झौताको चरणमा पुगिसकेकाले केही दिनमै सम्झौता हुने र त्यसको करिब एक महिनामा भेन्टिलेटर अस्पताल आइपुग्ने अस्पतालका सूचना अधिकारी रुपनारायण खतिवडाले जानकारी दिए । टेन्डर पार्ने कम्पनीले सम्झौता गरेको बढीमा ३५ दिनभित्र उपकरण उपलब्ध गराउनुपर्ने कानुनी प्रावधान रहेको उनले जानकारी दिए । उनका अनुसार अस्पतालले गरेको टेन्डरमा तीन–चार कम्पनीले मात्र रीतपूर्वक बोलपत्र दर्ता गराएका थिए ।
अस्पताललाई चारवटा भेन्टिलेटरको आवश्यकता भए पनि नेपाल सरकारले सीमित बजेट उपलब्ध गराएकाले तत्कालका लागि २ वटा मात्र खरिद गर्न लागिएको अस्पतालले जनाएको छ । उपकरण खरिदका लागि स्वास्थ्य मन्त्रालयले विनियोजन गरेको ५० लाख रकम आवश्यक उपकरण खरिदका लागि पर्याप्त नभएको अस्पतालका निर्देशक वासुदेव पाण्डे बताउँछन् ।
अस्पताललाई चारवटा भेन्टिलेटरको आवश्यकता भए पनि नेपाल सरकारले सीमित बजेट उपलब्ध गराएकाले तत्कालका लागि २ वटा मात्र खरिद गर्न लागिएको अस्पतालले जनाएको छ । उपकरण खरिदका लागि स्वास्थ्य मन्त्रालयले विनियोजन गरेको ५० लाख रकम आवश्यक उपकरण खरिदका लागि पर्याप्त नभएको अस्पतालका निर्देशक वासुदेव पाण्डे बताउँछन् ।
अस्पतालमा ४ वटा आइसियू बेड सञ्चालनमा छन् । तर, सरकारले दिएको पैसाले मुस्किलले २ वटा मात्र भेन्टिलेटर खरिद गर्न पुग्ने डा. पाण्डेको भनाइ छ । बाँकी २ वटाका लागि जाइकालगायत विभिन्न संस्थासित सहयोगका लागि अनुरोध गरिरहेको उनले बताए । ‘सकेसम्म ४ वटै भेन्टिलेटर किन्ने प्रयास गरेका हौँ,’ निर्देशक पाण्डेले भने, ‘तत्कालका लागि भने उपलब्ध बजेटबाट २ वटा भेन्टिलेटरका लागि सम्झौता गर्न लागेका हौँ ।’
राम्रो भेन्टिलेटर नभएका कारण अस्पतालले बिरामीलाई पूर्ण रुपमा आइसियूसेवा दिन सकेको छैन । हाल अस्पतालमा एभिएन इन्फ्लुएन्जा कन्ट्रोल प्रोजेक्ट नामक एक संस्थाले धेरै अघि दिएको पोर्टेबल भेन्टिलेटरले काम चलाउँदै आएको छ ।
उक्त भेन्टिलेटरले दैनिक अधिकतम ६ घण्टाभन्दा बढी समय काम नगर्ने भएकाले अस्पतालले २४सै घण्टा काम गर्ने नयाँ भेन्टिलेटर अरिद प्रक्रिया अघि बढाएको निर्देशक पाण्डेले बताए । ‘राम्रो भेन्टिलेटर किन्ने हो भने त सरकारले दिएको ५० लाख रुपैयाँले एउटै पनि आउँदैन,’ डा. पाण्डेले भने, ‘त्यसैले मध्यम गुणस्तरका दुईवटा भेन्टिलेटर किन्न लागेका हौँ ।’
बिरामीको उमेर र अवस्थाअनुसार फरक–फरक प्रकारका भेन्टिलेटर अवश्यक हुने अस्पतालका सूचना अधिकारी खतिवडा बताउँछन् । ‘हामीकहाँ भने सबै उमेरका बिरामी आउने भएकाले ‘प्रेट्रियाट्रिक टु एडल्ट’ खरिद गर्न लागेका छौँ,’ खतिवडाले भने, ‘यो बच्चादेखि वृद्धसम्म सबै उमेरका बिरामीका लागि प्रयोग गर्न मिल्ने भेन्टिलेटर हो ।’
बिरामीको उमेर र अवस्थाअनुसार फरक–फरक प्रकारका भेन्टिलेटर अवश्यक हुने अस्पतालका सूचना अधिकारी खतिवडा बताउँछन् । ‘हामीकहाँ भने सबै उमेरका बिरामी आउने भएकाले ‘प्रेट्रियाट्रिक टु एडल्ट’ खरिद गर्न लागेका छौँ,’ खतिवडाले भने, ‘यो बच्चादेखि वृद्धसम्म सबै उमेरका बिरामीका लागि प्रयोग गर्न मिल्ने भेन्टिलेटर हो ।’
गुस्तरीय भेन्टिलेटरको अभावमा मुलुकको एक मात्र सरुवारोग अस्पतालमा उपचारका लागि आउने सिरियस बिरामीहरुलाई अन्यत्र रेफर गर्नुपर्ने बाध्यता अस्पतालको छ । पौने शताब्दी पार गरिसकेको मुलुकको एक मात्र सरुवारोग अस्पतालले अहिलेसम्म आवश्यक गुणस्तरको भेन्टिलेटर खरिद गर्न नसेकै कारण बिरामीलाई सेवा दिन नसक्नु विडम्बनाको विषय हो । अस्पतालले उपकरण अभावमा आफूले उपचारसेवा दिन नसकेका प्रायः बिरामीलाई पाटन अस्पतालमा रेफर गर्ने गरेको छ ।
सिरियस बिरामीलाई उपकरण अभावकै कारण रेफर गर्नुपर्दा कतिपय अवस्थामा उपचारमा ढिलाइका कारण बिरामीको ज्यानैसमेत जाने गरेको नमिठो अनुभव निर्देशक डा. पाण्डेको छ । त्यसमा पनि कतिपय सरुवारोगका बिरामीको टेकुमै मात्र उपचार हुने र कतिपय बिरामी अन्यत्र जान नमान्ने गरेको डा. पाण्डे बताउँछन् । ‘टेकु अस्पताल एचआइभी फ्रेन्डली अस्पताल भएको कारणले पनि होला, एचआइभीका बिरामी प्रायः रेफर भएर अन्यत्र जान मान्दैनन्,’ उनले भने, ‘भेन्टिलेटर खरिदपश्चात् अस्पतालमा आएका बिरामीलाई उपचारका लागि अन्यत्र रेफर गर्नुपर्ने अवस्था रहँदैन ।’
देशभरका अस्पतालले सरुवारोगका बिरामीलाई शुक्रराज अस्पतालमा रेफर गरेर पठाउने गरेका छन् । तर, पर्याप्त उपकरण अभावका कारण अस्पतालले बिरामीको विश्वास जित्न नसकेको पाण्डे स्विकार्छन् ।
सोमबार शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पताल टेकुको आइसोलेसन वार्डमा पल्टिरहेकी थिइन्, १९ वर्षीया किशोरी फुर्लाकुमारी चौधरी । उनलाई देख्नेबित्तिकै अन्य बिरामीभन्दा फरक एउटा दृश्य देखिन्थ्यो– उनी बोल्न सक्थिन्, हेर्न सक्थिन्, उनका दुवै हात बाँधिएका थिए । उनलाई प्राणघातक रोग रेबिज लागेको थियो । यस्ता बिरामीले देखाउने अस्वाभाविक व्यवहारका कारण अरूमा रोग नसरोस् भनेर बेडमा सुताउँदासमेत उनका हात बाँधिएका हुन् ।
यस संवाददातासामु उनले सोमबार एउटा प्रश्न तेस्र्याएकी थिइन्– म कहिले निको हुन्छु ? कहिले घर जान पाउँछु ?’ उनको यो प्रश्न मैले अस्पतालका निर्देशक डा. वासुदेव पाण्डेसम्म पुर्याएँ । ‘उनलाई बचाउन सकिन्न, २४ घण्टा पनि बाँच्न मुस्किल छ,’ पाण्डेको यो लाचार जवाफले म स्तब्ध, निःशब्द भएँ ।
त्यसको केही घण्टामै अर्थात् सोमबार साँझै उनले आफ्ना सबै अनुत्तरित प्रश्नलाई विश्राम दिइन् र आँखा चिम्लिइन्, सदाका लागि । सोमबारै दोलखाका एक पुरुष यस्तै लक्षण लिएर अस्पतालमा आइपुगे । फुर्लाकुमारीलाई निकालेर सोही बेडमा दोलखाका ३५ वर्षे युवालाई राखिएको छ । उनको पनि प्रश्न उस्तै छ र उस्तै छ डाक्टरको जवाफ ।
पर्सा गढीमाईका विपन्न चौधरी परिवारका सदस्यमा कुकुरले टोक्दा खोप लगाउनुपर्छ भन्ने सामान्य चेतना नहुनु नै १९ वर्षे लाऊँ–लाऊँ, खाऊँ–खाऊँको उमेरमै फुर्लाकुमारीले ज्यान गुमाउनुपर्ने कारण बन्यो । फगत चेतनाअभावले किशोरावस्थामै एउटा फूल फक्रिन नपाई निमोठियो ।
कुकुर वा स्यालजस्ता जनावरको टोकाइबाट सर्ने यो प्राणघातक रोगबारे जनचेतनाको अभावका कारण सहजै बच्ने विधि भएर पनि ठूलो संख्यामा ज्यान गुमाउनेक्रम रोकिएको छैन । ……….
पर्सा गढीमाईका विपन्न चौधरी परिवारका सदस्यमा कुकुरले टोक्दा खोप लगाउनुपर्छ भन्ने सामान्य चेतना नहुनु नै १९ वर्षे लाऊँ–लाऊँ, खाऊँ–खाऊँको उमेरमै फुर्लाकुमारीले ज्यान गुमाउनुपर्ने कारण बन्यो । फगत चेतनाअभावले किशोरावस्थामै एउटा फूल फक्रिन नपाई निमोठियो ।
रेबिज संक्रमित कुकुर, स्याललगायत जनावराको टोकाइबाट लाग्ने यो रोगबाट बच्ने एक मात्रै विकल्प भनेको टोक्नासाथ सकेसम्म छिटो रेबिजविरुद्धको खोप लगाउनु नै हो । यतिसम्म कि, चौधरीले परिवारले एन्टिरेबिन भ्याक्सिन त के, टिटानसको सुई पनि लगाउनुपर्छ भन्ने कुरा तेस्रो दिन मात्रै थाहा पायो । ३ महिनाअघि खेतीबारीको काम गर्दै गर्दा उनलाई भुस्याहा कुकुरेले टोकेको थियो । परिवारले घाउ धोईपाखालीसम्म गरेनन् । घाउ ठूलो नभएकाले निको भइहाल्ला भन्ने भयो । घटनाको ३ दिनपछि छिमेकीले टिटानस खोप दिनुपर्छ भनेपछि उनीहरूले मेडिकलमा गएर टिटानसको खोप लगाएका थिए ।
३ महिनापछि (एक साताअघि) अचानक अनौठा लक्षण देखिन थाले । उनमा ढाड दुख्ने, पानीसँग डराउने, मानिसहरू बोलेको सुन्दा पनि डराउनेजस्ता लक्षणहरू देखिन थाले । छिमेकीले यस्तो लक्षण त रेबिजको हुन्छ भनेपछि नै परिवारले रोगबारेमा सुन्यो । टिटानस खोप लगाएपछि त्यसले नै निको हुन्छ भनी छिमेकीले भनेकै कारण उनले टिटानस खोप लगाएकी थिइन् ।
एक साताअघि पानीदेखि डराएर भाग्न थालेपछि छिमेकीले उनलाई रेबिज लागेको आशंका गरेकै आधारमा उनलाई परिवारले वीरगन्जस्थित स्वास्थ्यसंस्थामा पुर्याएको थियो । वीरगन्जबाट उनीहरू आइतबार राति १० बजे मात्र टेकू अस्पताल आइपुगेका थिए । एक साताअघि अस्वाभाविक लक्षण देखिएपछि परिवारले धामी–झाँक्री गरेको उनका दाजु बताउँछन् । खोप लगाए बाँचिन्छ भन्ने चेतना नभएकै कारण यो बाटो रोजेको परिवारका सदस्यहरूको भनाइ छ ।
विश्वमा हरेक वर्ष ५९ हजार व्यक्तिको मृत्यु रेबिजका कारण हुन्छ । विश्वभरमा कुल रेबिजरोगको ९५ प्रतिशत एसिया र अफ्रिका महादेशमा भेटिने गरेको छ । भारत रेबिजका कारण बढी मृत्यु हुनेमा अग्रस्थानमा पर्छ ।
चिकित्सकहरूका अनुसार रेबिजरोग तथा यसबारे पर्याप्त मात्रामा जनचेतना जगाउन नसक्दा धेरै नेपाली अकाल मृत्युवरण गर्न बाध्य छन् । कतिपयले भने जनचेतना भए पनि रोगलाई बेवास्ता गर्दा ज्यान गुमाउनुपरेको छ । विश्वमा हरेक वर्ष ५९ हजार व्यक्तिको मृत्यु रेबिजका कारण हुन्छ । विश्वभरमा कुल रेबिजरोगको ९५ प्रतिशत एसिया र अफ्रिका महादेशमा भेटिने गरेको छ । भारत रेबिजका कारण बढी मृत्यु हुनेमा अग्रस्थानमा पर्छ ।
नेपालमा रेबिजको अवस्था विशेषगरी, नेपालको तराई र पहाडी क्षेत्रमा रेबिजको समस्या बढी देखिएको छ । पहाडको तुलनामा तराईमा स्याल तथा ब्वाँसोको टोकाइका कारण रेबिजको संक्रमण भई मृत्यु हुनेको संख्या दिनप्रतिदिन बढ्दो छ । स्वास्थ्य सेवा विभाग, इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाका अनुसार नेपालको आधा जनसंख्या रेबिजको उच्च जोखिममा छ । यस्तै, एकचौथाइ जनसंख्या मध्यम जोखिममा छ । महाशाखाको तथ्यांकअनुसार गत आर्थिक वर्ष (०७४÷७५)मा मात्रै २६ हजार ३ सय १२ जनालाई कुकुरले टोकेको थियो भने २ हजार २ सय २ जनालाई अन्य जनावरले टोकेको तथ्यांक विभागसित छ । त्यसमध्ये २८ हजार ५ सय १४ जनालाई रेबिजरोग लाग्न सक्ने आशंका गरिएको भए पनि २ लाख ८१ हजार ७ सय १८ भायल रेबिजविरुद्धको खोप दिइएको स्वास्थ्य सेवा विभागले जनाएको छ ।
कसरी हुन्छ रेबिज ? रेबिजले लाइसा नामक स्नायुमा प्रभाव पार्ने गर्छ । यसको कारक हो– आरएनए भाइरस । उक्त भाइरस र्यालको माध्यमबाट मानिसको शरीरमा पुग्ने गर्छ । उक्त भाइरस शरीरबाट मस्तिष्कसम्म पुगेपछि ज्वरो आउने, बिरामी पानीदेखि डराउने, घाउ भएको ठाउँमा दुख्नेजस्ता समस्या देखापर्छन् ।
लक्षण – रेबिज लागेको बिरामी हावा र पानीदेखि डराउने गर्छन् । – जनावरले टोकेको ठाउँमा चिलाएको अनुभव हुन्छ, झमझम गर्छ । – पानी पिउन असहज महसुस हुन्छ । – कोही–कोही उत्तेजित हुन्छन् ।
उपचार रेबिज लागेपछि मुटु तथा कलेजोको रोगको जस्तो यसको उपचार सम्भव छैन । रोग लागिसकेपछि मर्नुबाहेक अन्य विकल्प छैन । विदेशतिर रेबिज लागेका ५–७ जना बिरामी बाँचेका समाचारहरू आए सुनिए पनि नेपालमा भने हालसम्म सफलता मिलेको छैन ।
रेबिजबाट हुने मृत्युलाई सन् २०३० सम्मका शून्य प्रतिशतमा ल्याउने विश्वव्यापी लक्ष्य रहेकोमा नेपाल सरकारले पनि त्यसमा प्रतिबद्धता जनाइसकेको छ ।
रोकथाम रेबिजको उपचार हालसम्म पत्ता नलागेकाले रोग लागेपछि बिरामीको मृत्यु अवश्यंभावी छ । यसबाट बच्ने सबैभन्दा प्रभावकारी उपाय भनेको जनावरबाट उक्त रोगको भाइस मानिससम्म आउन नदिनु नै हो । यसका लागि घरपालुवा जनावरलाई पशुचिकित्सकको सल्लाहअनुसार वेलावेलामा खोप लगाउनुपर्छ । रेबिजबाट हुने मृत्युलाई सन् २०३० सम्मका शून्य प्रतिशतमा ल्याउने विश्वव्यापी लक्ष्य रहेकोमा नेपाल सरकारले पनि त्यसमा प्रतिबद्धता जनाइसकेको छ ।
शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पताल टेकुका चिकित्सक डा. शेरबहादुर पुनका अनुसार कुनै पनि जनावरले टोकेपश्चात् रेबिजविरुद्धको सुई लगाउनुपर्छ भन्ने ज्ञान भए पनि घरपालुवा जनावरले टोकेका कारण रोग लाग्दैन भन्ने भ्रम जनमानसमा पाइन्छ । हेलचक्य्राइँका कारण रेबिजबाट ज्यान गुमाउनेको संख्या धेरै रहेको डा. पुन बताउँछन् । टेकु अस्पतालमा रेबिज लागेर आउने अधिकांश बिरामीले रेबिजबारे ज्ञान हुँदाहुँदै पनि बेवास्ता गरेका कारण ज्यान गुमाउने गरेको उनको अनुभव छ । उनका अनुसार रेबिजलाई सामान्य रूपमा लिएर बेवास्ता गर्नुहुँदैन । यदि रेबिजको सुई लगाएकै जनावरले टोकेमा पनि बेवास्ता नगरी नजिकको स्वास्थ्यसंस्थामा गई रेबिजको सुई लगाउन उनको सुझाब छ ।
