विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार स्वास्थ्य भनेको रोग तथा दुर्बलताबाट मुक्त हुनु मात्र नभई सम्पूर्ण शारीरिक, मानसिक तथा समाजिक अवस्था तन्दुरुस्त हुनु पनि हो । तसर्थ, कुनै पनि व्यक्ति स्वस्थ छ भन्नका लागि शारीरिक मात्र नभएर मानसिक स्वास्थ्यको पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ ।
अहिलेको समयमा मानिस आफ्नो दैनिक क्रियाकलाप र करिअर बनाउने धुनमा यति धेरै व्यस्त छन् कि, उनीहरूलाई आफैँलाई, आफ्नो मनमा आएका सोच–विचारलाई समेत नियाल्ने फुर्सद छैन । जसोतसो मानिसले आफूलाई घिसारिरहेका छन्, आफ्नो दैनिक क्रियाकलाप पूरा गर्नका लागि ।
मानसिक रोगलाई मनको रोग पनि भनिन्छ, जुन दिमागी सन्तुलन ब्रिगेर अथवा मानसिक असन्तुलनका कारण देखापर्न सक्छ । मानसिक रोगको सम्बन्ध मन र मस्तिष्क दुवैतर्फ छ । मानसिक रोगको प्रमुख कारण अहिलेसम्म पत्ता लाग्न सकेको छैन । यो रोगको सिकार जोकोही हुन सक्ने हुँदा हामी पनि त्यसबाट पर छौँ भन्न मिल्दैन । मानसिक रोगका लागि उमेरको कुनै हदबन्दी छैन, भर्खरै जन्मिएको बच्चादेखि लिएर वृद्ध अवस्थासम्मका व्यक्तिलाई यसले असर गर्न सक्छ ।
शारीरिक स्वास्थ्य समस्यालाई जुन रूपमा लिइन्छ, त्यस रूपमा मानसिक स्वास्थ्य समस्यालाई लिएको पाइँदैन । मानिस शारीरिक रोगको उपचारका लागि जति पनि खर्च गर्न तयार हुन्छन्, तर मानसिक रोगको उपचारमा भने खर्च गर्न डराउँछन् । हाम्रो समाजमा प्रसिद्ध भनाइ नै छ– शरीरको रोग सबैले देख्छन्, तर मनको रोग कसैले देख्दैन । मानसिक रोग भन्नेबित्तिकै पागल वा बौलाहा हुनुका रूपमा लिने गलत बुझाइ जनमानसमा व्याप्त छ । जब कि, मानसिक रोगअन्तर्गत चिन्ता लिनेदेखि साइकोसिस हुनेसम्म पर्दछन् ।
मानसिक समस्याको उपचारका लागि पर्याप्त मात्रामा स्रोत–साधन र अस्पताल उपलब्ध छैनन् । कतिपय ठूला मानिएका अस्पतालमा पनि अझै साइक्याट्रिक ओपिडीबाट मात्रै सेवा दिने व्यवस्था छ । अर्थात्, मानसिक रोगीका लागि भर्ना गरेर उपचार गर्न वार्डहरू छैनन् ।
मनोचिकित्सहरू मानसिक रोगको मूल कारणका रूपमा मनोसमाजिक संघर्षलाई मान्ने गर्छन् । मानिसले सामाजिक एवम् नैतिक आचरणविरुद्धको चाहनालाई बलजफ्ती दबाउन खोज्दा मानसिक तनाव र असन्तुलित जीवन संर्घषबीच बाँच्नुपर्ने हुन्छ । मानसिक समस्याको उपचारका लागि पर्याप्त मात्रामा स्रोत–साधन र अस्पताल उपलब्ध छैनन् । कतिपय ठूला मानिएका अस्पतालमा पनि अझै साइक्याट्रिक ओपिडीबाट मात्रै सेवा दिने व्यवस्था छ । अर्थात्, मानसिक रोगीका लागि भर्ना गरेर उपचार गर्न वार्डहरू छैनन् ।
मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा सरकारले आवश्यक मात्रामा बजेट छुट्याएको पनि पाइँदैन भने प्रभावकारी जनचेतनामूलक कार्यक्रमसमेत आउन सकेका छैनन् । यद्यपि, भर्खरै मात्र मानसिक स्वास्थ्य सेवासम्बन्धी नयाँ विधेयक आएको छ । विधेयकले मानसिक रोगका कुनै पनि बिरामी उपचारबाट वञ्चित नहोऊन् भन्ने उद्देश्यले यस्ता बिरामीको उपचार गरेबापत प्रतिव्यक्ति, प्रतिदिनका हिसाबले केही रकम राज्यले सेवाप्रदायक संस्थालाई दिने व्यवस्था गरेको छ । कार्यक्रम राम्रो छ, तर कार्यान्वयन कत्तिको प्रभावकारी हुन्छ त्यो भने हेर्न बाँकी नै छ ।
समाजको हेर्ने दृष्टिकोण, रोगबारे ज्ञान र चेतनाको कमीलगायत विविध कारणले समाजमा अझै पनि धेरै मानसिक रोगी सार्वजनिक हुन सकेका छैनन् । यसले गर्दा मानसिक रोगीको यकिन तथ्यांकसमेत आउन नसक्दा कार्यक्रम ल्याउन र कार्यान्वयनमा समेत समस्या छ । मूलतः मानसिक रोगीलाई हेर्ने समाजको दृष्टिकोणमा खासै परिवर्तन आउन नसक्दा अझै पनि मानिस यसबारे खुलेर कुरा गर्न डराउँछन् । फलस्वरूप आफ्नै टोल–छिमेका वा घरपरिवारमै पनि मानसिक रोगका बिरामी कति छन् भनेर संख्या किटान गर्न नसकिरहेको अवस्था छ । यससँगै अझै पनि कतिपय मानिसलाई मानसिक रोगको उपचार सम्भव छ र कहाँ–कहाँ उपचार उपलब्ध छ भन्नेसम्म पनि थाहा छैन ।
मानसिक रोगका बिरामीलाई पनि अहिले सरकारले परिचयपत्र बनाएर अपांगता भत्ता दिने व्यवस्था गरेसँगै दर्ता हुने बिरामीको संख्यामा केही वृद्धि आएको छ । यसले केही हदसम्म राहत प्रदान गरे पनि पर्याप्त भने छैन ।
मानसिक समस्या भएका व्यक्तिहरूबाट समाजमा दिनानुदिन कति अप्रिय घटना घटिरहेका छन् भन्ने हामीले देख्दै आएका छौँ । त्यस्ता मानिसमा सही निर्णय लिन सक्ने क्षमतामा कमी हुनुका साथै कतिपय अवस्थामा मनमा आएका सोच–विचारलाई नियन्त्रण गर्न नसकेर त्यसैमा बग्दा दुःखद घटना निम्तिन पुग्छन् । यसले समाजमा आपराधिक घटनालाई समेत बढावा दिइरहेका छन् ।
विकसित देशहरूले मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिकतामा राखेर विभिन्न कार्यक्रम अगाडि बढाइरहेका छन् । तर, हाम्रो जस्तो दूरदराजका नागरिकका लागि सिटामोल उपलब्ध गराउनसमेत सरकार संघर्षरत रहेको देशमा मानसिक स्वास्थ्य निकै ओझेलमा परेको छ । स्वास्थ्योपचारका लागि अस्पताल आइपुगेका बिरामीलाई हेर्दा २०–३० वर्षको चढ्दो उमेरमै मानसिक समस्याले गाँजेको पाइन्छ । पढेर आफ्नो करिअर बनाउने उमेर समूहका युवा मानसिक रोगले ग्रस्त भएको देख्दा साँच्चै पीडा हुन्छ ।
मानसिक समस्या भएका व्यक्तिहरूबाट समाजमा दिनानुदिन कति अप्रिय घटना घटिरहेका छन् भन्ने हामीले देख्दै आएका छौँ । त्यस्ता मानिसमा सही निर्णय लिन सक्ने क्षमतामा कमी हुनुका साथै कतिपय अवस्थामा मनमा आएका सोच–विचारलाई नियन्त्रण गर्न नसकेर त्यसैमा बग्दा दुःखद घटना निम्तिन पुग्छन् । यसले समाजमा आपराधिक घटनालाई समेत बढावा दिइरहेका छन् ।
बदलिँदो खानपान, अस्वस्थकर तथा भागदौडपूर्ण जीवनशैली र बढ्दो तनावका कारण दिनप्रतिदिन व्यापक बन्दै गएको मानसिक समस्या न्यूनीकरण सरकारको मात्र मुख ताकेर सम्भव छैन । एक जिम्मेवार नागरिकको नाताले हामीले आफ्नो तहबाट पनि मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा सरकारलाई सहयोग गर्नुपर्छ । समयको चक्रसँगै हाम्रो माग पनि परिवर्तन हुनुपर्छ । सरकारले पनि अब मानसिक स्वास्थ्यलाई विशेष प्राथमिकता दिएर उपयोगी कार्यक्रम समुदायस्तरमा ल्याउनु जरुरी छ ।
मानसिक समस्याको उपचार औषधि सेवनमा मात्र सीमित छैन । यो समस्यामा बहुआयामिक उपचार पद्धति अवलम्बन गर्नुपर्ने हुन्छ । यसमा औषधीय उपायसँगसँगै बिरामीलाई आफ्नो जीवनमा आइपर्ने तनावको व्यवस्थापनका उपाय सिकाउने, आफ्नो व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउने, घर–परिवार र सिंगो समाजप्रतिको आफ्नो जिम्मेवारीबोध गराउनेलगायत पर्दछन् । आवश्यकताअनुसार व्यायाम, योग तथा ध्यानको विधिसमेत अपनाउनुपर्ने हुन्छ । कुनै व्यक्तिको मानसिक समस्या ऊ आफूसित मात्र नभई अन्य व्यक्ति, परिवार र समाजसितसमेत जोडिएको हुन सक्छ । तसर्थ, मानसिक स्वास्थ्य समस्यालाई कुनै एउटा व्यक्ति वा परिवारको समस्याका रूपमा मात्र नहेरेर सम्पूर्ण समाज र देशकै समस्याका रूपमा हर्नुपर्छ ।
(नर्सिङ अभ्यासमा लामो अनुभव बटुलेकी पौडेल हाल महाराजगन्ज नर्सिङ क्याम्पसमा साइक्याट्रिक नर्सिङ विषयमा स्नातकोत्तर तहको पढाइ गरिरहेकी छिन् ।)
उपचार खर्च कत्ति पनि नहुनेले समेत उपचारसेवा पाउने मुलुककै पुरानो र ठूलो केन्द्रीय अस्पताल वीर पछिल्लो समय भिआइपीको समेत आकर्षण बन्दै गएको छ । स्वयम्ले लामो समय चिकित्सकीय अभ्यास गरी अहिले समग्र देशकै स्वास्थ्य क्षेत्रको नेतृत्व गरिरहेका स्वास्थ्य तथा जनसंख्याराज्यमन्त्री डा. सुरेन्द्र यादव शुक्रबार उपचारका लागि वीरमा भर्ना भए ।
वीरमा हत्तपत्त प्रयोगमा नआउने भिआइपी र भिभिआइपी क्याबिनसमेत छ । वीर अस्पतालको दक्षिणतर्फको भवनको दोस्रो तलामा उक्लनेबित्तिकै ‘भिआइपी क्याबिन’ देख्न सकिन्छ । ढोकाबाट पस्नेबित्तिकै दायाँ र बायाँ दुवैतर्फ करिडोर छन् । दाहिनेतर्फ भिआइपीकक्ष छ, जहाँ सुविधायुक्त बेड, सोफा, एयरकन्डिसन, एटेज बाथरुम, राम्रा बत्ती तथा पर्दाहरू छन् ।
न्युरो सर्जरीसम्बन्धी उपचार गराउँदा निजी अस्पतालको तुलनामा वीरमा १५ गुनासम्म सस्तो पर्न आउँछ । अस्पतालका अनुसार न्युरोसम्बन्धी अप्रेसन गराएबापत वीरमा बिरामीले ७ हजारसम्म तिर्नुपर्ने हुन्छ । वार्डमा बस्दा प्रतिदिन सय रूपैयाँ र भेन्टिलेटर सेवा लिएबापत ७ सय रूपैयाँ तिर्नुपर्छ । तर, कत्ति पनि पैसा नहुनेका लागि सबैखाले शुल्क मिनाहा गरेर उपचार गराउने व्यवस्थासमेत अस्पतालले गरेको छ ।
वीरको ४ वार्षको तथ्यांकअनुसार न्युरो सर्जरीका सेवाग्राहीको संख्या बिस्तारै बढ्दै गएको छ । ०७१ मा वीरमा ६ हजार २ सय ५६ जनाले ओपिडीमा भर्ना भएर सेवा लिएका थिए । उक्त वर्षमा ६ सय २ जनाले न्युरो सर्जरी गराएका थिए ।
दुवाकोटमा वीर अस्पतालको शाखा विस्तार हुने–नहुनेमा आशंका पैदा भइरहँदा अस्पतालले बुधबारदेखि ओपिडी सेवा सुरु गरेको छ । १२ साउनमा वार्षिकोत्सवको अवसर पारेर अस्पताल प्रशासनले यही वर्षदेखि दुवाकोटमा ओपिडी सेवा सुरु गर्ने घोषणा गरेको थियो । सोहीअनुसार सेवा सुरु गरिएको हो । सरकारले यो वर्ष विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन (डिपिआर) तयार पार्नका लागि १५ करोड विनियोजना गरेको छ । अस्पतालले डिपिरआरको काम पनि तत्काल सुरु गर्ने जनाएको छ । सरकारले वीर अस्पतालको विस्तारका लागि भक्तपुरको दुवाकोटमा ५ सय ७० रोपनी जग्गा दिने निर्णय गरेको थियो ।
