दम तथा खोकीको समस्यालाई साधारण स्वास्थ्य समस्याका रूपमा लिने गरिएको छ । तर, यो पछि गएर घातक बन्न सक्नेतर्फ भने कमैको मात्र ध्यान गएको पाइन्छ । यसमा दुईथरी रोग हुने गर्छ । समान्य एलर्जी, धुवाँधुलोका कारणले खोकी वा श्वासप्रवासमा समस्या हुने गर्छ भने यसलाई हामी एलर्जीको संज्ञा दिएर उपचार सुरु गर्छौं । दोस्रोचाहिँ दम तथा खोकीको संक्रमण लामो समयदेखि रहिरहेको हुन्छ । यसमा बिरामीको उमेर बढी हुने तथा लामो समयदेखि सुर्तीजन्य पदार्थको सेवनका कारण श्वास–प्रश्वासमा समस्या हुने, बाक्लो खकार आउने हुन्छ । यस्तो अवस्थाको संक्रमणलाई दम तथा खोकीको संज्ञा दिइन्छ ।
नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा प्रदूषणको समस्या व्याप्त छ । विकास–निर्माणमा काम हुँदा वातावरणलाई प्रदूषित बनाई दम तथा खोकीका नयाँ बिरामी देखिने गरेका छन् । पछिल्लो समय लामो समयदेखि घ्यार–घ्यार हुने, खोकी लाग्ने, श्वास फर्न समस्या हुने लक्षण लिएर बिरामी अस्पताल आइरहेका छन् । यस्तो समस्या लिएर आएका बिरामीमा निमोनिया, इन्फेक्सन वा प्रदूषण के कारणले रोग लागेको हो भनेर छुट्याउनुपर्ने हुन्छ ।
आममानिसले बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने कुनै पनि किसिमको स्याँ–स्याँपन, घ्यार–घ्यार वा खोकी दुई हप्ताभन्दा बढी भएको अवस्थामा वेलैमा अस्पताल गएर चिकित्सकसँग परामर्श लिनुपर्छ । यसमा नराम्रो अवस्था भनेको क्यान्सर हो । यदि क्यान्सर नै भइसकेको छ भने पनि फोक्सोको श्वास–प्रश्वासको नलीसम्बन्धी क्यान्सर छ भने वेलैमा उपचार तथा परामर्श लिइएमा निको हुने सम्भवना बढी हुन्छ । दुई–तीन साताभन्दा लामो समयदेखि खोकी लागिरहेको छ र खकारमा रगत देखिएको छ भने त्यो क्षयरोग हुन सक्छ ।
समाजमा धूमपानको लत फैलिरहेको छ । यसको न्यूनीकरणका लागि सरकार तथा शिक्षणसंस्थाबाट विशेष कार्यक्रम आएको खण्डमा धेरै हदसम्म नियन्त्रणमा सफलता हासिल गर्न सकिन्छ । फोक्सो तथा श्वास–प्रश्वाससम्बन्धी रोगको नियन्त्रण गर्न वेलैमा आममानिसमा जनचेतना फैलाउनु जरुरी छ । स्कुल तथा कलेजमा गएर धूमपानले निम्त्याउने नकारात्मक असरबारे जनचेतना फैलाउन सकेको खण्डमा यसबाट हुने मानवीय क्षति कम गर्न सकिन्छ ।
धूमपान तथा अत्यधिक प्रदूषणले वास्तविक उमेरभन्दा फोक्सो दोब्बर बूढो
प्रदूषण तथा धूमपानका कारण श्वास–प्रश्वाससम्बन्धी समस्या निम्तिएको छ भने श्वासनली र फोक्सोमा समस्या हुन्छ । श्वास फेर्न गाह्रो हुने, लामो समयसम्म खोकी निको नहुनेजस्ता लक्षण देखिन्छन् । यसले व्यक्तिको उमेरभन्दा उसको फोक्सोलाई दोब्बर उमेरको बनाइदिन्छ । उदाहरणका लागि २० वर्षको कलेज जाने विद्यार्थीले लामो समयदेखि धूमपान गर्दै गरेको छ भने उसको फोक्सो ४० वर्षको बराबर भइसकेको हुन्छ । यसले फोक्सोको कीटाणुलाई पर राख्ने क्षमता कमजोर हुँदै जान्छ । यसले गर्दा भोलिका दिनमा दम तथा खोकीका लक्षण देखापर्छन् । कालान्तरमा गएर सबैभन्दा घातक असरका रूपमा फोक्सोसम्बन्धी क्यान्सर हुन्छ । धूमपान तथा अत्यधिक प्रदूषणले क्यान्सरको जग बसाउन मद्दत गर्छ ।
उपचार तथा रोकथाम
फोक्सोसम्बन्धी उपचारमा पछिल्लो एक दशकदेखि स्थानीय अस्पतालदेखि केन्द्रस्तरका अस्पतालमा राम्रो सेवा उपलब्ध छ । समान्यतया फोक्सोसम्बन्धी रोगमा छातीको एक्स–रे, सिटी स्क्यान, श्वास–प्रश्वाससम्बन्धी नलीको जाँच गर्ने गरिन्छ । त्यसैगरी, दम, एलर्जी, प्रदूषण, धुवाँधुलो वा धूमजन्य पदार्थको सेवनमध्ये कुन कारणले रोग लागेको हो भनेर परीक्षण गर्ने गरिएको छ । परीक्षणको रिपोर्टका आधारमा त्यसैअनुसारको सरसल्लाह दिँदै आइएको छ ।
समाजमा धूमपानको लत फैलिरहेको छ । यसको न्यूनीकरणका लागि सरकार तथा शिक्षणसंस्थाबाट विशेष कार्यक्रम आएको खण्डमा धेरै हदसम्म नियन्त्रणमा सफलता हासिल गर्न सकिन्छ । फोक्सो तथा श्वास–प्रश्वाससम्बन्धी रोगको नियन्त्रण गर्न वेलैमा आममानिसमा जनचेतना फैलाउनु जरुरी छ । स्कुल तथा कलेजमा गएर धूमपानले निम्त्याउने नकारात्मक असरबारे जनचेतना फैलाउन सकेको खण्डमा यसबाट हुने मानवीय क्षति कम गर्न सकिन्छ । यस्ता चेतनामूलक कार्यक्रमले धेरै हदसम्म रोगको असर कम गर्न सकिन्छ । श्वास–प्रश्वास, दम, खोकी, टिभी रोग रोकथाममा जनचेतना विस्तार नै उत्तम उपाय हो । सरकार र शिक्षणसंस्थाको नीति राम्रो भएमा आममानिसको सोच बदल्न सकिन्छ ।
पछिल्लो समय पूर्वाञ्चलमा पनि प्रदूषणसम्बन्धी समस्या मौलाउँदै गएको छ । अस्पताल आइपुगेका बिरामीमा यसका लक्षणहरू देखिँदै आएका छन् । प्रदूषणजन्य रोगमा श्वास–प्रश्वासमा समस्या हुने र घ्यार–घ्यार हुने हुन्छ । पहिला कुनै पनि रोग नभएका आममानिसलाई पनि अहिले यस्ता समस्या देखिन थालेका छन् । यो एक वातावरणीय समस्या हो । सरकारसँग सहकार्य गरेर कार्यक्रम चलाइएको खण्डमा यसलाई न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ ।
हामीले फोक्सोसम्बन्धी रोगको उपचार लंक्रोस्कोपीको माध्यमबाट पनि सुरु गरेका छौँ । यो भनेको श्वास–प्रश्वासको नलीसम्बन्धी इन्डोस्कोपी हो । यस प्रविधिमा क्यामेरा लगाइएको स्कोर्प हुन्छ, जसलाई नाक तथा मुखबाट पाइप हालेर भित्रको अवस्थाबारे परीक्षण गर्ने गरिन्छ । लामो समयदेखिको खोकीमा क्यान्सरसम्बन्धी शंका लागेको अवस्थामा समेत त्यसको निर्क्योल गर्न यो प्रविधि उपयोगी हुन्छ ।
पछिल्लो समय पूर्वाञ्चलमा पनि प्रदूषणसम्बन्धी समस्या मौलाउँदै गएको छ । अस्पताल आइपुगेका बिरामीमा यसका लक्षणहरू देखिँदै आएका छन् । प्रदूषणजन्य रोगमा श्वास–प्रश्वासमा समस्या हुने र घ्यार–घ्यार हुने हुन्छ । पहिला कुनै पनि रोग नभएका आममानिसलाई पनि अहिले यस्ता समस्या देखिन थालेका छन् । यो एक वातावरणीय समस्या हो । सरकारसँग सहकार्य गरेर कार्यक्रम चलाइएको खण्डमा यसलाई न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । वातावरणीय समस्या हामी सबैले झेलिरहेका हुन्छौँ । यसको रोकथमका लागि माक्स लगाएर हिँड्नुपर्ने हुन्छ । माक्स पनि रोगअनुसार फरक हुन्छन् । उदाहरणका लागि डाक्टरले अप्रेसन गर्दा सर्जिकल माक्स लगाउने गर्छन् । वातावरणीय प्रदूषणबाट बच्न एन–नाइटिनाइन माक्स प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ, जसले हाम्रो स्वास्थ्यमा फाइदा पुर्याउँछ ।
धूमपान छुटाउन काउन्सिलिङ तथा औषधिको प्रयोग
विराट मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पतालमा ओपिडी सेवाका लागि आउने बिरामीलाई लामो समयदेखि खोकी लागिरहेको छ र बिरामीले धूमपान गरिरहेको अवस्था छ भने त्यस्ता बिरामीका लागि हामी छुट्टै क्लिनिक बनाएर न्यूनतम १० मिनेट धूमपान छोड्ने उपायबारे काउन्सिलिङ गर्ने गरेका छौँ । निकोटिनको कुलतमा फसेको मानिसमा औषधिको प्रयोग वा काउन्सिलिङबाट पनि धूमपान छुटाउन सकिन्छ । कुलतमा फसेका ९० प्रतिशत मानिसले सल्लाहबाट नै धूमपान छोड्न सक्छन् । यसरी नै कार्यक्रम अगाडि बढाउँदै लग्यौँ भने श्वास–प्रश्वाससम्बन्धी समस्यामाथि नियन्त्रण पाउन सकिन्छ ।
(हेल्थपपोस्टकर्मी पुष्पराज चौलागाईंसितको कुराकानीमा आधारित)
प्रत्येक वर्ष अक्टोबर महिनालाई विश्वभर स्तनक्यान्सरविरुद्धको जनचेतना महिनाका रूपमा मनाइँदै आएको छ । यसै सन्दर्भमा विराट मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पतालले प्रदेश १ का मोरङ र सुनसरी जिल्लाका महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकालाई एकदिने निःशुल्क स्तनक्यान्सर परीक्षण तथा सीपअभिवृद्धि तालिम दिएको छ ।