जलवायु परिवर्तनको असर दिनप्रतिदिन बढ्दो छ । पछिल्लो समय मानव स्वास्थ्यले जलवायु परिवर्तनको प्रत्यक्ष असर खेपिरहेको छ । जलवायु परिवर्तनकै असरस्वरूप नेपालसँगै विश्वभर नै उन्मूलनको अवस्थामा पुगेका रोगहरूले पुनः महामारीको रूप धारण गर्न थालेका छन् । जलवायु परिवर्तनकै कारण नेपालमा निमूलन घोषणा गर्न लागिएका रोगहरू बढ्दै गई पुनः प्रकोपको रूप धारण गर्न थालेको स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले जनाएको छ ।

पहिले–पहिले खासगरी तराईका क्षेत्रमा देखिने लामखुट्टेको वासस्थान बढ्दै गई मुलुकभर नै फैलिएको अवस्था छ । यसका कारण अहिले डेंगुरोगले अनियन्त्रित रूपमा देशका सम्पूर्ण भागमा महामारीको स्वरूप लिन पुगेको छ । डेंगु नियन्त्रणका निमित्त चालिएका सम्पूर्ण कदम प्रभावहीनसिद्ध भइरहेका छन् भने अधिकांश जिल्लामा रोग फैलिसकेको अवस्था छ । बिहीबार स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय र विश्व स्वास्थ्य संगठनको सहकार्यमा आयोजित कार्यक्रममा जलवायु परिवर्तनले गर्दा विभिन्न रोगको प्रकोप फैलिँदै गएको र यसलाई नियन्त्रण गर्न नसकिएको खण्डमा स्वास्थ्य क्षेत्रमा विकराल अवस्था निम्तिने खतरा विज्ञहरूले औँलाएका छन् ।

जलवायु परिवर्तनले निर्मूलन घोषणा गर्न लागिएका रोगले थप चुनौती दिँदै
नेपालमा कालाजार, औलो, मलेरियाजस्ता कीटजन्य रोग निर्मूलनको अवस्थामा पुगेकोमा देशका कुनाकाप्चामा पुनः देखिन थालेका छन् । पहिलोपटक सन् २००४ मा चितवनमा देखिएको डेंगुले सन् २०१० मा चितवनमा महामारी रूप लिएको थियो । तर, हाल आएर देशैभर डेंगुको फैलावट अनियन्त्रित बन्दै गएको छ । झन्डै साढे ३ महिनादेखि निरन्तर नियन्त्रणका प्रयास गरिँदै आए पनि हाल ४२ वटा जिल्लालाई डेंगुले नराम्ररी प्रभावित बनाइसकेको स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयका प्रवक्ता महेन्द्रप्रसाद श्रेष्ठले जानकारी दिए ।

‘कालाजार निर्मूलन गर्ने पहिलो देश बन्ने लक्ष्यका साथ घोषणा प्रक्रियामा थियौँ, तर मुगु, प्युठान जिल्लामा पुनः कालाजार देखियो,’ प्रवक्ता श्रेष्ठले भने, ‘मौसम परिर्वतनका कारण हिजो नभएका रोगहरू आज फैलिँदै गएको छन् ।’

सिंगापुरमा कुनै समय उन्मूलनको अवस्थामा पुगेको डेंगुले अहिले महामारीको रूप दिँदै छ । त्यस्तै, थाइल्यान्डमा यसले महामारीको रूप लिइसकेको छ भने त्यहाँको सरकारले आपत्काल घोषणा गरिसकेको छ । दक्षिण अमेरिकाका होन्डुरसलगायत तीन देशमा पनि आपत्कालको घोषणा गरिएको छ भने फिलिन्सको अवस्था पनि त्यस्तै छ ।

विश्वभर नै ब्युँतिँदैछन् निर्मूल गरिएका रोग
सिंगापुरमा कुनै समय उन्मूलनको अवस्थामा पुगेको डेंगुले अहिले महामारीको रूप दिँदै छ । त्यस्तै, थाइल्यान्डमा महामारीको रूप लिइसकेको छ भने त्यहाँको सरकारले संकटको घोषणा गरिसकेको छ । दक्षिण अमेरिकाका होन्डुरसलगायत तीन देशमा पनि आपत्कालको घोषणा गरिएको छ भने फिलिन्सको अवस्था त्यस्तै छ ।

पछिल्ला २ दशकमा विश्वमा २१ भन्दा बढी नयाँ रोग
सन् २००० पछि हेर्ने हो भने संसारमा २१ वटाभन्दा बढी नयाँ रोग थपिएका छन् । सन् १८०० मा संसारको जनसंख्या १ अर्ब थियो, हाल ७ अर्ब ६० करोडको हाराहारीमा छ । यरी हेर्दा हाल संसारभर प्रतिवर्ष १० देखि १२ करोड मानिस थपिँदै छन् । मानिसले धेरै प्राकृतिक दोहन गरेका कारण जलवायुमा परिवर्तन आएसँगै विभिन्न रोगहरू फैलिँदै गएको श्रेष्ठ बताउँछन् ।

जलवायु परिवर्तन अथवा विषमताका कारण स्वास्थ्य क्षेत्रमा दूषित पानी र खाना, वायु प्रदूषण र पोषणको कमीबाट हुने रोग, चोटपटक तथा मनोरोगलगायत समस्या बढिरहेका छन् । फोहोर पानीको निरन्तर सम्पर्कका कारण हुने छालाका रोगहरूमा वृद्धि हुँदै वर्षाको प्रवृत्ति वा परिमाणमा हुने परिवर्तनले जलाधार क्षेत्रमा पानीको स्रोतको उपलब्धता कम हुन थालेको छ भने बाह्य प्रदूषणले यसको गुणस्तरमा असर पर्दै गएको छ । जलवायु परिवर्तनबाट सिर्जित विपद्बाट भौतिक संरचनामा क्षति पुगी स्वच्छ पानीको वितरणमा अवरोध उत्पन्न गरेको विज्ञ बताउँछन् । हानिकारक भाइरस र ब्याक्टेरियाद्वारा संक्रमित मानव तथा जनावरको दिसा–पिसाब पानीमा मिसिन गई प्रदूषित बनेको पानीद्वारा सिर्जित रोगहरूको अतिक्रमण बढ्दै गएको छ ।

जलवायु परिवर्तनका कारण विश्वभर नै नसर्ने रोगहरू बढ्दै गएको अनुसन्धानले देखाएको छ । नेपालमा पर्याप्त मात्रामा अनुसन्धान नभए पनि अन्य देशको अनुसन्धानलाई हेर्दा मौसम परिवर्तनका कारण नसर्ने रोगको भार बढ्दै विज्ञको भनाइ छ ।

जलवायु परिवर्तनले निम्त्याउने समस्या कम गर्न नेपाललाई १ मिलियन डलर, राम्रो गर्न सके थपिने
स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले विश्व स्वास्थ्य संगठनसँग समन्वय गरी ग्लोबल इन्भारमेन्ट फ्यासिलिटी प्रोजेक्ट ल्याएको छ । यसअन्तर्गत नेपाललाई ग्लोबल इभारमेन्ट फ्यासिलिटी र युएनडिपीबाट १ मिलियन डलर प्राप्त हुनेछ । यस्तो प्रोजेक्ट बंगलादेश, कम्बोडिया, म्यानमारजस्ता ६ देशले पाएका छन् । नेपालले राम्रो काम गरेर देखाएको खण्डमा अझै रकम बढ्ने अपेक्षा राखिएको छ । मौसम परिवर्तनले गर्दा नेपालमा नसर्ने रोगको भार कति रहेको छ, त्यसको अनुसन्धान गर्ने, स्वास्थ्यकर्मीमा जनचेतना विस्तार गर्नेदेखि लिएर अन्य महत्त्वपूर्ण काम गर्ने मन्त्रालयले जनाएको छ ।

अल्जाइमर स्मृतिक्षय हुने रोग हो । विस्तारपूर्वक भन्ने हो भने अल्जाइमर मस्तिष्कका विकृतिहरूको समूहगत रोग हो, जसले सोच, स्मृति, बोली, निर्णय क्षमता, छनोट तथा व्यक्तित्वलाई दुष्प्रभावित गर्छ । यो रोगले व्यक्तिको व्यवहार तथा व्यक्तित्व परिवर्तन गर्ने, बिसर्ने, संशय पैदा गराउने, नयाँ कुरा सिक्न नसक्ने, हिँडडुल गर्न नसक्ने बनाउँछ ।

यो रोग बिस्तारै बढ्दै जाने भएकाले सुरुमा यसको निदान हुँदैन, जसका कारण सुरुको अवस्थामा अधिकांश बिरामीले परीक्षण तथा उपचारको आवश्यकता महसुस गर्दैनन् । बुद्धि ह्रास हुँदै जाने भएकाले बिरामीले खाना बनाउने, टेलिफोन उठाउने, उपयुक्त कपडा लगाउनेजस्ता दैनिक कामकाज गर्न सक्दैन । अन्ततः आफ्नै छोराछोरीसमेत नचिन्ने अवस्था हुन्छ । उमेर बढेसँगै बढी देखिने यो रोग यति व्यापक हँुदै गएको छ कि, सन् २०५० सम्ममा विश्वका १ प्रतिशतभन्दा बढी (प्रत्येक ८५ मा एकजना) मानिस यसबाट पीडित हुने अनुमान गरिएको छ ।
जोखिमका कारण

बढ्दो उमेर
६५ वर्षमुनिका व्यक्तिमा यो रोग बिरलै पाइएको छ ।
पारिवारिक इतिहास :
यदि नजिकका नातामा अल्जाइमर लागेको छ भने आफूलाई पनि हुने सम्भावना अधिक हुन्छ ।

लिंग
पुरुषको तुलनामा महिला बढी बाँच्ने भएकाले तिनलाई अल्जाइमर हुने बढी सम्भावना हुन्छ । टाउकोमा लागेको चोटपटक तथा संज्ञानात्मक बधिरता (चेतनामा हानि), मुटुरोगसँग सम्बन्धित जोखिमका कारणहरू (उच्च रक्तचाप, मधुमेह, मोटोपन, उच्च लिपिडेमिया)ले पनि अल्जाइमर रोग बढाउनमा भूमिका खेलेका हुन्छन् ।

लक्षण
स्मरणशक्तिमा ह्रास आउन थाल्नु नै अल्जाइमर रोगको संकेत हो । अल्जाइमर रोगीले आफूलाई अल्जाइमर भएको थाहा नपाउन सक्छ, तर परिवारका अन्य सदस्यले उसका व्यवहार हेरेर लख काट्न सक्छन् । अल्जाइमर रोग लागेपछि देखिने स्मरणशक्तिसँग सम्बन्धित केही उदाहरण यसप्रकार छन् :
महत्वपूर्ण तिथिमिति बिर्सनु,
एउटै प्रश्न बारम्बार सोध्नु,
सम्झाउने कुराहरू वा सहयोगी चाहिनु,
आफ्ना दैनिक काम पूरा गर्न नसक्नु,
ठाउँ, मिति र समयबारे भ्रम उत्पन्न हुनु,
असामान्य ठाउँमा सामान राख्नु, आफूले राखेको ठाउँ बिर्सेर फेला पार्न नसक्नु,
राम्रो निर्णय गर्न नसक्नु, जस्तै : जोपायो उसलाई ठूलो रकम दिएर पठाउनु,
सामाजिक क्रियाकलापबाट हात झिक्नु,
आफूलाई मनपरेका कुराहरू पनि नगर्नु,
व्यक्तित्व र मुडमा परिवर्तन आउनु, जस्तै : स–साना कुरामा डराउनु, दिग्भ्रमित हुनु, शंकालु हुनु,
कुनै कुरालाई राम्रोसँग मिलाएर राख्न नसक्ने हुनु, जस्तै :कुर्सी, टेबुल मिलाउन नजान्नु, आदि ।

उपचार
अल्जाइमर रोगको कुनै निश्चित उपचार छैन, खाली चिकित्सकले स्मरण क्षमतामा आएको कमी तथा मस्तिष्कका अन्य क्रियाकलापलाई कसरी व्यवस्थित गर्ने भन्ने सिकाउनेछन् । नियमित शारीरिक व्यायाम, सामाजिक तथा बौद्धिक क्रियाकलापमा सक्रियतालगायतले यो रोग बढ्ने गतिलाई मत्थर पार्छन् ।

रोकथाम
जीवनशैलीका केही तरिकाले अल्जाइमर रोग हुने सम्भावना घटाउन सक्छन् । सामाजिक क्रियाकलापमा बढी सक्रिय हुनु तथा बौद्धिक व्यायाम हुनेखालका काममा लाग्नुले तपाईंको मस्तिष्कको कार्यक्षमतालाई जोगाउन सक्छ । सँगसँगै रक्तसञ्चार प्रणालीलाई चुस्त–दुरुस्त राख्नेखालका नियमित शारीरिक व्यायामले पनि मस्तिष्कलाई ओरालो लाग्नबाट जोगाउने क्षमता राख्दछ । चिल्लोपदार्थ कम भएको खानेकुरा, सागसब्जी र फलफूलको नियमित सेवन पनि अल्जाइमर रोगको सम्भावनालाई न्यून गर्ने उपाय हो । भेजिटेरियानलाई अल्जाइमर हुने संभावना कम हुन्छ ।