भनिन्छ, एउटा टेबल मजबुत रूपमा अडिनका लागि यसका चारवटै खुट्टा समान हुनुपर्छ । कुनै एक खुट्टा कमजोर वा असमान भएमा टेबल मजबुत रूपमा खडा हुन सक्दैन । त्यस्तै, अस्पताललाई मजबुद बनाउनका लागि अर्थात् अस्पतालले बिरामीलाई गुणस्तरीय स्वास्थ्यसेवा प्रवाह गर्नका लागि चिकित्सक, नर्स, उपकरण, ल्याब, व्यवस्थापनलगायत पक्षहरू एकअर्कामा अन्तर्निहित हुन्छन् । नेपालमा नर्सिङ बेरोजगारी दिनप्रतिदिन चुलिँदै गई चुनौतीकै रूपमा रहेका समाचारहरू आइरहँदा देशका प्रमुख अस्पतालमा बिरामीको अनुपातमा नर्सको उपलब्धता भने ज्यादै कमजोर अवस्थामा देखिएको छ । देशका ठूला सरकारी अस्पतालहरूले नै आवश्यकता र मापदण्डअनुरूप नर्सको व्यवस्था नगर्दा एकातिर बिरामी गुणस्तरीय स्वास्थ्यसेवाबाट वञ्चित भइरहेका छन् भने अर्कोतर्फ नर्सिङ बेरोजगारी बढिरहेको छ ।
नेपालमा ०५० सालदेखि नर्सको दरबन्दी थपिएको छैन । २६ वर्षमा देशको जनसंख्या र बिरामीको चाप अत्यधिक भइसक्दा पनि बिरामीको सेवामा खटिने नर्सिङ जनशक्ति भने पुरानै कायम रहँदा स्वास्थ्यसेवाको गुणस्तरमा प्रत्यक्ष असर पुगेको छ । बिरामीसंख्या मात्र नभई स्वास्थ्य समस्या, स्वास्थ्यसंस्थाका बेडसंख्यालगायत थपिए पनि नर्सिङ जनशक्ति पुरानै हुँदा एक नर्सले मापदण्डको कैयौँ गुना बढी बिरामीको रेखदेखमा खटिनुपर्ने बाध्यता छ । यस्तोमा नर्सले आवश्यकताअनुसार बिरामीको हेरचाह गर्न सकिरहेका छैनन् भने कतिपय अवस्थामा बिरामी र नर्सबीच मनमुटावको समेत अवस्था सिर्जना हुने गरेको छ ।
नेपाल सरकारको स्वास्थ्यसंस्था सञ्चालन तथा स्तरोन्नति मापदण्ड निर्देशिकामा स्पष्ट रूपमा बिरामीको अवस्थाअनुसार नर्स–बिरामी अनुपात तोकिएको छ, जसमा जनरल वार्डमा ५ देखि ६ बिरामीबराबर एक नर्स हुनुपर्ने प्रावधान छ । त्यसैगरी, हाइडिपेन्टिक वार्डमा २ बिरामीबराबर एक नर्स र क्रिटिकल केयरमा एक बिरामीबराबर एक नर्स हुनुपर्छ । त्यस्तै, डेलिभरी गराउने ठाउँमा एक बिरामीबराबर २ जना नर्स र अप्रेसनमा एक बिरामीबराबर ३ जना नर्स हुनुपर्ने मापदण्ड छ ।
तर विडम्बना, नेपालका ठूला सरकारी अस्पतालमै यो मापदण्डअनुसार नर्सिङ जनशक्ति उपलब्ध छैन । सरकारी अस्पतालहरूमा एक नर्सले ५० जनासम्म बिरामीको हेरचाहको जिम्मा लिनुपर्ने अवस्थाबाट नेपालको स्वास्थ्यक्षेत्र गुज्रिरहेको छ । यसले गर्दा नर्समा घेरै कामको बोझ पर्न गइरहेको छ । ‘एक नर्सले ५० जनाभन्दा बढी बिरामी हेर्नुपर्दा कसरी गुणस्तरीय सेवा प्रदान गर्न सकिन्छ ?’ स्वास्थ्यसेवा विभागअन्तर्गतको नर्सिङ महाशाखाप्रमुख रोशनी तुइतुई प्रश्न गर्छिन् ।
‘कुनै पनि बिरामीको अप्रेसन गर्नु मात्र ठूलो कुरा होइन, बिरामी कति छिटो निको हुने भन्ने कुरा अप्रेसनपछिको निरन्तर हेरचाहले निर्भर गर्छ,’ तुइतुई भन्छिन्, ‘नर्सले प्रत्येक पल बिरामीलाई बचाएका हुन्छन् । डाक्टरले अप्रेसन गरेर रोग निकालेको हुन्छ, तर त्यसपछिको हेरचाहको जिम्मेवारी नर्सको हुन्छ ।’
सरकारी स्वास्थ्यसंस्थामा समय–समयमा चिकित्सकलगायत अन्य जनशक्ति थपिँदै आए पनि नर्सिङ जनशक्ति भने नथपिएको तुइतुईको भनाइ छ । ‘वीर अस्पतालकै उदाहरण लिने हो भने केही समयअघि ओएएम सर्भे भएर जनशक्ति बढ्यो, जसअन्तर्गत २७ जना कन्सल्ट्यान्ट चिकित्सक दरबन्दी थपियो । तर, त्यो जनशक्तिलाई सपोर्ट गर्न आवश्यक नर्सिङ दरबन्दी भने एउटा पनि थपिएन,’ तुइतुई भन्छिन्, ‘अस्पतालको स्तरोन्नति गर्ने भनेर स्वास्थ्य मन्त्रालयबाट प्रस्ताव लगेर मन्त्रिपरिषद्बाट पास हुन्छ । स्तरोन्नति पनि हुन्छ, बेडसंख्या बढ्छ, उपकरण बढ्छन्, तर नर्सिङ जनशक्ति बढ्दैन । यस्तोमा कसरी गुणस्तरीय सेवा प्रदान हुन्छ ?’
गुणस्तरीय नर्सिङ सेवाका लागि नर्सले मात्र काम गरेर नपुग्ने तुइतुईको भनाइ छ । ‘नर्सले दिन–रात नभनी काम गरिहेकै हुन्छन्,’ उनी भन्छिन्, ‘स्वास्थ्यसामग्री तथा उपकरणको राम्रो व्यवस्था, उपकरण मर्मतको व्यवस्थ, सेवाको स्तरोन्नतिसँगै त्यसलाई सपोर्टका रूपमा दक्ष जनशक्ति पनि समानान्तर रूपमा थपिनुपर्छ ।’
२६ वर्षसम्म पनि बढेन नर्सको दरबन्दी
सरकारले ०५० सालमा निर्धारण गरेको दरबन्दीसंख्यामा २६ वर्षपछि आजसम्म पनि वृद्धि गरिएको छैन । नर्सिङ महाशाखाप्रमुख तुइतुई भन्छिन्, ‘सरकारले २६ वर्षसम्म पनि नर्सको दरबन्दी बढाएको छैन, यस्तो अवस्थामा स्वास्थ्यसेवाको पहुँच र गुणस्तरको कल्पना कल्पना मात्र हुन जान्छ ।’
महाशाखाको तथ्यांकअनुसार नर्सको दरबन्दीसंख्याको विश्लेषण गर्दा अनमीको दरबन्दीसंख्या ८ हजार ५ सयको हाराहारीमा छ । त्यसैगरी, स्टाफ नर्सको १ हजार ६ सय, नर्सिङ अधिकृतको १ सय ९, सामुदायिक नर्सिङ अधिकृतको २८, नर्सिङ प्रशासकको २७, प्रमुख नर्सिङ प्रशासकको ५ दरबन्दी रहेको तथ्यांक छ ।
२६ वर्षदेखिको नर्सको दरबन्दीसंख्या
नर्सको पद संख्या
प्रमुख नर्सिङ प्रशासक (११औँ तह ) ५
नर्सिङ प्रशासक (९–१०औँ तह) २७
सामुदायिक नर्सिङ अधिकृत २८
नर्सिङ अधिकृत १०९
स्टाफ नर्स (७:८:९)औँ तह १६ सय
अनमी ८ हजार ५ सय
नर्सिङमा थप ३४ हजार सरकारी दरबन्दी आवश्यक, जनशक्ति उत्पादन दिनहुँ बढ्दै
काउन्सिलको तथ्यांकअनुसार हाल देशमा पिसिएल पास गरेका नर्सिङ जनशक्ति ५३ हजार २ सय ७८ बजारमा उपलब्ध छ । त्यसैगरी, अनमीको संख्या ३१ हजार ८ सय ६१ छ भने विदेशमा अध्ययन गरेर आएका नर्सको संख्या ८ सय ४२ छ । यसरी हेर्दा देशमा कुल ८५ हजार ९ सय ८१ नर्सिङ जनशक्ति काउन्सिलमा दर्ता भएका छन् । यति ठूलो संख्यामा नर्सिङ जनशक्ति उपलब्ध हुँदाहुँदै पनि सरकारी दरबन्दीमा भने आवश्यक संख्याको न्यून संख्यामा मात्र जनशक्ति कार्यरत छन् ।
सरकारी मापदण्डअनुरूप सरकारी स्वास्थ्यसंस्थाहरूमा नर्सिङ जनशक्ति उपलब्ध गराउने हो भने थप ३० देखि ३४ हजार नर्स आवश्यक रहेको तुइतुईको भनाइ छ । बिरामीको अनुपातमा नर्स पुर्याउन सकियो भने मात्र गुणस्तरीय सेवा दिन सकिने तुइतुई बताउँछिन् ।
‘कुनै पनि बिरामीको अप्रेसन गर्नु मात्र ठूलो कुरा होइन, बिरामी कति छिटो निको हुने भन्ने कुरा अप्रेसनपछिको निरन्तर हेरचाहले निर्भर गर्छ,’ तुइतुई भन्छिन्, ‘नर्सले प्रत्येक पल बिरामीलाई बचाएका हुन्छन् । डाक्टरले अप्रेसन गरेर रोग निकालेको हुन्छ, तर त्यसपछिको हेरचाहको जिम्मेवारी नर्सको हुन्छ ।’
केन्द्रमातहतका प्रमुख सरकारी अस्पतालमा नर्सिङ दरबन्दीको अवस्था
केन्द्र सरकारमातहात राखिएका प्रमुख सरकारी अस्पतालमा नर्स र बेडसंख्याको तुलना गर्ने हो भने एक नर्सले करिब ५० जनासम्म बिरामी हेर्नुपर्ने अवस्था छ । केन्द्र सरकारमातहातका उपत्यकामा रहेका प्रमुख अस्पतालमा नर्सको विद्यमान दरबन्दीबारे गरिएको अध्ययनमा यस्तो नतिजा प्राप्त भएको छ–
वीर अस्पताल
देशको सबैभन्दा पुरानो र ठूलो अस्पताल वीरमा हाल ३ सय ८० बेड सञ्चालनमा छन्, जसका लागि स्टाफ नर्स र अनमी गरी जम्मा १ सय ५५ जनाको मात्र दरबन्दी छ । वीरमा बिरामीको अनुपातमा गुणस्तरीय नर्सिङसेवा उपलब्ध गराउन ६ सयकोहाराहारीमा नर्सको आवश्यकता पर्ने देखिन्छ । वीरमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक (११औँ तह)को दरबन्दी १ र नर्सिङ प्रशासक (९:१० औँ तह)को दरबन्दी २ छन् । त्यसैगरी, नर्सिङ अधिकृत १८ दरबन्दीमध्ये २ वटा रिक्त छन् ।
शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पताल, टेकु
टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालमा हाल सय बेड सञ्चालनमा छन् । अस्पतालमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक (११औँ तह)को १ र नसिङ प्रशासको १ दरबन्दी छन् । त्यस्तै, नर्सिङ अधिकृतको २ दरबन्दीमा १ जना मात्र कार्यरत छन् । त्यसैगरी, स्टाफ नर्स र अनमी गरेर ४७ जनाको दरबन्दी छ ।
कान्ति बाल अस्पताल
सरकारीस्तरमा सञ्चालित मुलुकको एक मात्र बाल अस्पताल कान्तिमा हाल ३ सय १ बेड सञ्चालनमा छन् । अस्पतालले ३ सय ६५ बेडसम्म सञ्चालन गरेकोमा जनशक्ति अभावका कारण बेडसंख्या घटाउँदै लगेको छ भने बिरामीको चाप भने बढ्दोक्रममा छ ।
अस्पतालमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक र नर्सिङ प्रशासकका एक–एक दरबन्दी छन् । त्यसैगरी, नर्सिङ अधिकृतको ५ वटा दरबन्दी छन् । स्टाफ नर्सको १ सय ८४ दरबन्दी रहेकोमा १० वटा रिक्त छन् । अस्पतालमा ४ जना अनमी दरबन्दीमा कार्यरत छन् ।
मानसिक अस्पताल, पाटन
सरकारीस्तरमा सञ्चालित मुलुकको एक मात्र मानसिक अस्पतालमा हाल ५० बेड सञ्चालनमा छन् । बिरामीको चापलाई हेर्दा २ सयभन्दा बढी बेड आवश्यक रहेको अस्पतालले जनाउँदै आएको छ । पटक–पटक स्वास्थ्य मन्त्रालयसँग बेडसंख्या बढाउन माग गर्दा पनि वास्ता नगरेको अस्पतालले जनाएको छ । अस्पतालमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक (११औँ तह)को १ दरबन्दी रहेकोमा रिक्त छ । नर्सिङ प्रशासकको दरबन्दीमा एकजना कार्यरत छन् भने नर्सिङ अधिकृतको २ दरबन्दीमध्ये एउटा रिक्त छ । त्यसैगरी, स्टाफ नर्समा ६ जनाको दरबन्दी रहेकोमा १ दरबन्दी रिक्त छ । अस्पतालमा ६ जना अनमी दरबन्दीमा कार्यरत छन् ।
परोपकार प्रसूतिगृह, थापाथली
परोपकार प्रसूतिगृहले हाल ३ सय ८५ बेडमार्फत बिरामीलाई सेवा दिँदै आएको छ । अस्पतालमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक र नर्सिङ प्रशासकका एक–एक दरबन्दी छन्, जुन दुवै रिक्त छन् । त्यसैगरी, एकजना नर्सिङ अधिकृत दरबन्दीमा कार्यरत छन् । स्टाफ नर्सका २२ दरबन्दीमध्ये २ वटा रिक्त छन् । अनमीतर्फ भने ५ जना दरबन्दीमा कार्यरत छन् ।
नरदेवी आयुर्वेद चिकित्सालय
मुलको आयुर्वेदिक उपचारको केन्द्रका रूपमा रहेको नरदेवी आयुर्वेद चिकित्सालयमा २ सयको हाराहारीमा बेड सञ्चालनमा छन् । अस्पतालमा नर्सिङ अधिकृत (७:८औँ तह )को दरबन्दीमा एकजना कार्यरत छन् । त्यसैगरी, स्टाफ नर्सतर्फका १६ दरबन्दीमध्ये २ वटा रिक्त छन् ।
राष्ट्रिय ट्रमा सेन्टर
देशको एक मात्र ट्र«मा सेन्टर राष्ट्रिय ट्रमा सेन्टरमा २ सय बेड सञ्चालनमा छन् । सेन्टरमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक (११औँ तह)को दरबन्दी छैन । नर्सिङ प्रशासकको १ दरबन्दी छ भने नर्सिङ अधिकृततर्फ ६ जना दरबन्दी रहेकोमा ४ जना मात्र कार्यरत छन् । त्यस्तै, सेन्टरमा १ सय ३० स्टाफ नर्सले दरबन्दीमा रही सेवा दिइरहेका छन् ।
