भाइकुमारी गुरुङ उमेरले ५ दशक नाघिसकिन् । उनलाई पैसा कमाउने कुनै लालसा छैन, बिरामीको सेवा गरेबापत धर्म कमाइन्छ भन्ने हेतुले उनी रातदिन खटिरहेकी छिन् । बिरामीको सेवा गर्दा उनीहरुको हाँसोले गुरुङलाई सन्तुष्टि दिने गरेको छ । एक दशकभन्दा बढी समय विदेशमा बिताएर पनि बुढेसकालमा आफ्नै चाहनाले पुनः स्वदेशमै नर्सिङ पेसा अँगालेर बिरामीको सेवामा खटिरहेकी छिन् उनी । नर्सिङ पेसा अँगालिरहँदा आफ्नो जीवनकालमा भोगेका घटना र अनुभूति गुरुङ यसरी सुनाउँछिन् ।

मेरो जन्म वि.सं. २०२० सालमा पोखरामा भएको हो । हाम्रो परिवार मधेस जाँदा २ वर्षको थिएँ । शिवनगरबाट मैले ०३८ मा एसएलसी गरेँ । त्यसपछि अध्ययनका लागि काठमाडौं प्रवेश गरेँ । आफन्तको सल्लाह–सुझाबमा मैले नर्सिङ क्षेत्रमा प्रवेश गर्ने निधो गरेँ । वीर अस्पतालमा ०३८ मा स्टाफ नर्सको अध्ययन सुरु गरेँ । त्यतिवेला अस्पतालमा खाना निःशुल्क थियो भने मासिक २ सय ५० रुपैयाँ पनि आउँथ्यो । अस्पतालबाट आएको पैसा पनि बचाउने गर्थें । त्यो पैसाले ममीका लागि पूजाकोठमा चाहिने सामान किनेर लगिदिन्थेँ ।

हामी सबै नेपाली निरोगी होऔँ । अस्पतालमा धेरै बिरामी आऊन् भन्ने चाहना मेरो कहिल्यै हुँदैन । मैले जानेको कुरा उहाँहरुसँग समय बिताइरहँदा भन्ने गरेकी छु, नर्स पेसा भनेको धर्म गर्ने मौका हो । म किन अस्पताल छोड्न चाहन्न भने यदि छोडेँ भने धर्म गर्ने ठाउँ गुमाउँछु । सेवा र परोपकारका लागि यो उत्तम अवसर हो ।

स्टाफ नर्स पास भएपछि बिहेको कुरा आयो । घरपरिवारले मेरो विवाह गराइदिनुभयो । त्यसपछि श्रीमान् सिंगापुरमा काम गर्ने भएका कारण म पनि उहाँकै साथमा गएँ । त्यहाँ मैले मदरटंग पढाउने मौका पाएँ । जो अंग्रेजी पढेको हुन्छ, उनीहरुलाई नेपाली पढाउने गर्थें । मेरो लगनशीलता देखेर त्यहाँका प्रधानाध्यापकले मलाई इन्चार्जको भूमिका दिनुभएको थियो । काममा लगनशीलता, इमानदारी, अनुशासन कायम गरेमा हामीले जहाँ गए पनि सफलता हासिल गर्छौं । आफूभन्दा सिनियरलाई मान्नुपर्छ, यो मेरो अनुसन्धान हो । तर, सिनियरले नराम्रो काम गरेको अवस्थामा त्यसको प्रतिवाद पनि गर्न सक्नुपर्छ ।

सिंगापुरमा मेरो बसाइ झन्डै १८ वर्ष रह्यो । मेरा दुई छोरी र एक छोराको जन्म सिंगापुरमै भयो । श्रीमान् सन् २००४ मा रिटायर्ड भएर नेपाल आएपछि दुई वर्ष धुमफिरमै बिताएँ । आफ्नो रुचिको क्षेत्रमा काम गर्ने जागरुकता बढ्यो र बिपी स्मृति अस्पतालमा ०६४ मा जोडिन पुगेँ । त्यसपछिका दिन बिरामीका लागि नै दिइरहेकी छु । बिहान ८ बजेदेखि बेलुकी ७ बजेसम्म अस्पतालमा बिरामीसितै हुन्छु ।

हामी सबै नेपाली निरोगी होऔँ । अस्पतालमा धेरै बिरामी आऊन् भन्ने चाहना मेरो कहिल्यै हुँदैन । मैले जानेको कुरा उहाँहरुसँग समय बिताइरहँदा भन्ने गरेकी छु, नर्स पेसा भनेको धर्म गर्ने मौका हो । म किन अस्पताल छोड्न चाहन्न भने यदि छोडेँ भने धर्म गर्ने ठाउँ गुमाउँछु । सेवा र परोपकारका लागि यो उत्तम अवसर हो ।

नर्सिङ पेसामा आबद्ध युवावर्गको काम राम्रो छ । तर, अझै धेरै कुरा बुझ्न बाँकी छ । नर्सहरु छिटो रिसाउने गरेको पाउँछु । मैले आफूभन्दा जुनियर बहिनीहरुलाई यस्तो नगर्न आग्रह गर्दै आएकी पनि छु । बिरामी अस्पतालबाट घर फर्किएपछि मेरो बारेमा सोध्ने गरेको अन्य डाक्टरबाट थाहा पाउने गरेको छु, जुन कुराले मलाई सन्तुष्टि दिने गरेको छ ।

श्रीमान् सिंगापुरमा काम गर्ने भएका कारण म पनि उहाँकै साथमा गएँ । त्यहाँ मैले मदरटंग पढाउने मौका पाएँ । जो अंग्रेजी पढेको हुन्छ, उनीहरुलाई नेपाली पढाउने गर्थें । मेरो लगनशीलता देखेर त्यहाँका प्रधानाध्यापकले मलाई इन्चार्जको भूमिका दिनुभएको थियो । काममा लगनशीलता, इमानदारी, अनुशासन कायम गरेमा हामीले जहाँ गए पनि सफलता हासिल गर्छौं ।

नयाँ पुस्ताका नर्समा लगनशीलता पर्याप्त छ । तर, दुःख गरेअनुसारको सेवा–सुविधा पाइरहेका छैनन् । अहिलेको जमानामा एक छाक मिठो खानेकुरा खानका लागि पनि ५ सय पर्ने गरेको छ । तर, नर्सलाई दैनिक ५ सय कमाउन पनि धौ–धौ छ । समग्रमा नर्सको राम्रो तलब होस् र उनीहरुबाट पनि गुणस्तरीय सेवा पाइयोस् भन्ने नै हो । गुणस्तरीय सेवा दिनका लागि पहिले त सिनियर नर्स नै असल बन्नुपर्छ । अनि जुनियरलाई राम्रोसँग सिकाउनुपर्छ । जुनियर नर्स सिनिएरबाट सिक्न चाहिरहेका हुन्छन् । राम्रो व्यवहार, समुचित तलबको व्यवस्था र सिनियरबाट माया पाउने हो भने पक्कै पनि नर्सिङ क्षेत्रको नयाँ पुस्ता बाहिरिनुपर्दैनथ्यो । धेरै दुःख गरेर पढेका छन्, तर नेपालमा राम्रो अवसर नदेखेका कारण नयाँ पुस्ता बिदेसिन बाध्य भइरहेको छ ।

(बिपी स्मृति अस्पताल बसुन्धारा)

नेपाल नर्सिङ काउन्सिलको बोर्ड सदस्यका लागि ८ जना नर्सले उम्मेदवारी दर्ता गराएका छन् । यद्यपि, मंगलबार (आज) बेलुकी ५ बजेसम्म उम्मेदवारी फिर्ता लिने समय बाँकी नै भएकाले अन्तिम उम्मेदवारको सूची भने तय भइसकेको छैन । निर्वाचन समितिले आइतबार ५ बजेसम्मका लागि उम्मेदवारी दार्ता गराउन समय दिएको र तोकिएको समयभित्र ८ जना नर्सले रीतपूर्वक उम्मेदवारी दिएको नर्सिङ संघकी अध्यक्ष तारा पोख्रेलले जानकारी दिइन् ।

उम्मेदवारी दिनेमा डा. तारा शाह, कृष्णकुमारी पौडेल, तुलसादेवी अधिकारी, सीता कार्की र रीना श्रेष्ठ, सरला केसी, जिता बराल र मित्रकुमारी देवकोटा छन् । तीमध्ये ५ जना प्रगतिशील पक्षधर र बाँकी ३ जना स्वतन्त्र उम्मेदवार रहेको बताइएको छ । उम्मेदवारी दिनेमध्ये जिता बराल गत जेठमा नर्सिङ बेथितिको अन्तका लागि आमरण अनशन बसेर चर्चामा आएकी थिइन् । काउन्सिलको सदस्यका लागि उम्मेदवारी दिन नर्सिङ संघको सदस्यता लिएको ५ वर्ष पूरा भएको हुनुपर्ने प्रावधान छ ।

काउिन्सलको निर्वाचन २८ भदौका लागि तय भएको छ । निर्वाचनमा नर्सिङ संघमा आबद्ध नर्सले मात्र मतदान गर्न पाउने व्यवस्था छ । हाल करिब १२ हजार नर्स नर्सिङ संघका सदस्य छन् । उनीहरूले ठिक एक महिनापछि हुने निर्वाचनमार्फत उम्मेदवारमध्येबाट काउन्सिलको सदस्यका लागि ३ जना चयन गर्नेछन् ।

१५ सदस्यीय नेपाल नर्सिङ काउन्सिलमा हाल ८ जना मात्र पदाधिकरी छन् । ८ महिनादेखि रिक्त रहेको ३ सदस्य पदका लागि अहिले निर्वाचन हुन लागेको हो । अन्य रिक्त सदस्य पद विभिन्न निकायबाट नियुक्त हुनुपर्नेमा हुन सकिरहेको छैन ।

मेरो मनभित्र सानै उमेरदेखि नर्स बन्ने ठूलो सपना थियो । साथीभाइसँग खेल्दा पनि नर्स बनेर खेल्ने गर्थें । एसएलसी उत्तीर्ण भएपछि घरपरिवारमा मैले नर्स पढ्ने प्रस्ताव राखेँ । भक्तपुर स्थायी घर भए पनि परिवारको आर्थिक अवस्था कमजोर छ । बुबा बिहान उठेर ज्यालादारी काममा जानुहुन्छ, बेलुका मात्र घर फर्किनुहुन्छ । घर–परिवारको दुःख सम्झेर पनि सुख दिने आशामा छिटो कमाइ हुने बाटोका रुपमा नर्सिङ पेसा अँगाल्ने सोच बनाएकी थिएँ । तर, मलाई पढाउन सक्ने अवस्थामा समेत थिएन, मेरो परिवार । तैपनि मैले नर्स बन्ने ठूलो इच्छा जाहेर गरेपछि आमाले पढाउने आश्वासन दिनुभएको थियो ।

बहिनी मेरो उमेर केही वर्ष फरक भए पनि हाम्रो पढाइ भने सँगै थियो । बहिनीले एयरहोस्टेज पढ्ने इच्छा राखेकी थिई । आर्थिक अभावकै कारण आमाले आफूसँग भएको सुन बेचेर र केही पैसा ऋण गरेर दिदी–बहिनीलाई नै नर्सिङ पढाउने निधो गर्नुभयो ।  आमा बी एन्ड बी अस्पतालमा सरसफाइको काम गर्नुुहुन्थ्यो । हामी दुवै दिदी–बहिनीले बी एन्ड बी कलेजबाटै नर्सिङको पढाइ गर्यौँ । ब्याचलर पास भएपछि आमालाई कामको बोझ धेरै भएका कारण जागिर छोडिदिन आग्रह गर्यौँ । उहाँलाई छालाको समस्या भएका कारण दिदी–बहिनीले जागिर खाएर घर चलाउने आशामा जागिर छोडिदिनुभयो ।

कामबाट निकालिँदाको त्यो क्षण, रुँदै–रुँदै घर आयौँ
हामी दिदी–बहिनी ०७१ सालमा ब्याच्लर पासआउट भयौँ । ०७२ मा बी एन्ड बी मेडिकल इन्स्टिच्युटमा काम गर्ने अवसर मिल्यो । काममा जान थालेको करिब एक साताजति मात्र भएको थियो, एकदिन प्रशासनबाट फोन आयो । फोनमा ‘हाललाई काममा नआउनू, एक सातापछि बोलाउँछौँ’ भन्ने सन्देश आयो ।

आश्वासनको म्याद सकिएलगत्तै एक सातापछि बुझ्न जाँदा १५ दिनमा बोलाउँछौँ भने । १५ दिनपछि जाँदा फेरि अर्को म्याद दिए । यसैगरी, लँगार्दै–लँगार्दै ५ महिना बित्यो, न जागिर नै दिए, न आश्वासन दिन नै छोडे । यसैगरी लँगार्दै करिब ५ महिनाजति सपना देखाएरै टारे ।  म सधैँ बुझ्नका लागि इन्स्टिच्युट जान्थेँ । तर, काममा नबोलाएपछि बसमा रुँदै फर्किन्थेँ । दिदी–बहिनीले नै नर्सिङको पढाइ व्यर्थै गरेछौँ, परिवारलाई व्यर्थमा ऋणको भारी बोकाएछौँ भनेर दिदी–बहिनी गाडीको पछाडि सिटमा बसेर रुँदै फर्कन्थ्यौँ ।

अस्पतालजस्तो संवेदनशील ठाउँमा आफूभन्दा सिनियर कर्मचारीमाथि हात हालिएपछि हामी आक्रोशित भयौँ । अस्पताल प्रशासनले छानबिन गरेर न्याय दिने प्रतिबद्धता जनायो । तर, दिदी, मलगायत केही साथीलाई उल्टै सस्पेन्ड लेटर पो दिइयो । सस्पेन्डमा राखेको एक महिनापछि छानबिन समिति बनाइयो, तर त्यसले पनि हामीलाई तल पारेर निर्णय गरेछ ।

‘आमाले यस्तो दुःख गरेर पढाएका बच्चालाई यस्तो व्यवहार गरे, यिनीहरुलाई पाप लाग्छ,’ अस्पतालका कर्मचारी नै भन्ने गर्थे । हामीलाई यसरी निकालेको कुरा अस्पतालका ठूला डाक्टरलाई थाहा रहेनछ । पछि यसरी निकालियो भनेर हल्लाखल्ला भएपछि डाक्टरहरुले पनि थाहा पाए । त्यसपछि मलाई बोलाइयो । तर, यस्तो व्यवहार गरिसकेपछि अब त्यही ठाउँमा काममा नजाने, बरु अरू नै काम गर्ने, नर्सिङ पेसा नै अँगाल्नुपर्छ भन्ने छैन भन्ने लागेको थियो । यसबीचमा एकजना बाजेले ब्लु क्रसमा भोलेन्टियरमा काम मिलाइदिनुभएको थियो । तर, बी एन्ड बीका डाक्टरहरुले अनुरोध गरेपछि त्यहीँ काम गर्न थालेँ । तर, मलाई पहिलाको व्यवहारले धेरै नै चित्त दुखेको थियो । काममा धेरै मन गएको थिएन, कसैले पिँजडामा राखेजस्तो अनुभूति हुन्थ्यो ।

लिखितमा नाम निकाले पनि अन्तर्वार्तामा फालिएँ
बी एन्ड बीमा काम गर्दा रातिको समयमा गाडी नपाउने, पाए पनि झुन्डिएर जानुपर्नेजस्ता समस्या भएपछि मैले मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्रमा भोलेन्टियरका लागि सर्टिफिकेट पेस गरेँ । मभन्दा पहिले नै बहिनी केन्द्रमा भोलेन्टियर काम गर्दै आएकी थिइन् । मैले अन्य अस्पतालमा काम गरेको अनुभव पनि थियो । ६ महिनासम्म भोलेन्टियरका रुपमा काम गरेँ । बहिनीले करिब १८ महिना काम गरिसकेकी थिइन् । त्यसपछि सेक्सन बेसिसमा लाने भन्ने कुराकानी भएको थियो । त्यसका लागि परीक्षा पनि दिएका थियौँ ।

मसँग डायलाइसिससम्बन्धी अनुभव भएका कारण सेक्सन बेसिसमा अस्पतालले लगेको थियो । यसमा ७ दिन काम गरेबापत ४ दिनको पैसा पाउने हुन्छ । त्यसमा पनि १५ प्रतिशत कर काटेर अस्पतालले हामीलाई दिने गथ्र्यो । महिनामा करिब ११ हजार हुन्थ्यो । रातिको काम गरेबापत केही पनि सेवा–सुविधा दिने व्यवस्था थिएन । पछि करार स्टाफका लागि आवेदन खुल्यो । फर्म भरेर जाँच दिएँ, लिखितमा नाम पनि निस्कियो । अस्पतालभित्रैबाट भोलेन्टियरमा सेवा गरेकामध्ये मेरो पहिलो नम्बरमै नाम निस्केको पछि थाहा भयो, तर अन्तर्वार्तामा फालिएँ ।

सस्पेन्डमा राखेका वेला नर्सिङ पेसा व्यर्थै अँगालेछु जस्तो लाग्यो
मभन्दा सिनियर दिदी खाजा खाएर क्यान्टिनबाट तल झर्दै हुनुहुन्थ्यो । मेरा साथीहरु पनि प्रशासनबाट आउँदै हुनुहुन्थ्यो । उनीहरुको अचानक भेट भयो । ‘हामीलाई जबर्जस्ती प्रशासनबाट सही गर्न लगाइयो,’ एकजना साथीले दुखेसो पोख्नुभयो ।

‘तिमीहरु पढ्न, लेख्न जान्ने भएका छौ, कुन सही हो कुन गलत हो दिदीले भन्नुभएको थियो । दिदीको कुरा सुनेपछि केही साथीले आफ्नो सही काट्नुभयो, तर प्रशासननिकटका केही साथीले भने सही काट्न मान्नुभएन । तर, प्रशासनका एक कर्मचारीले सच्याइएको पत्र खोसेर सच्याउने अधिकार कसैलाई नभएको भन्दै दिदीको गालामा थप्पड हान्नुभयो । हामी सबै अचम्मित भयौँ ।

पछि करार स्टाफका लागि आवेदन खुल्यो । फर्म भरेर जाँच दिएँ, लिखितमा नाम पनि निस्कियो । अस्पतालभित्रैबाट भोलेन्टियरमा सेवा गरेकामध्ये मेरो पहिलो नम्बरमै नाम निस्केको पछि थाहा भयो, तर अन्तर्वार्तामा फालिएँ ।

अस्पतालजस्तो संवेदनशील ठाउँमा आफूभन्दा सिनियर कर्मचारीमाथि हात हालिएपछि हामी आक्रोशित भयौँ । अस्पताल प्रशासनले छानबिन गरेर न्याय दिने प्रतिबद्धता जनायो । तर, दिदी, मलगायत केही साथीलाई उल्टै सस्पेन्ड लेटर पो दिइयो । सस्पेन्डमा राखेको एक महिनापछि छानबिन समिति बनाइयो, तर त्यसले पनि हामीलाई तल पारेर निर्णय गरेछ ।

आफ्नै रुचिमा अति दुःखले पढेँ, तर अहिले वितृष्णा लाग्छ

नर्सिङको पढाइ गरेर पहिलेदेखि नै निराश हुँदै आएको हुँ । त्यस्तो दुःख गरेर पढेर पनि मलाई व्यर्थै नर्सिङ पढेछु जस्तो लाग्छ । किनभने, राज्यले नर्सका विषयमा अलिकति पनि ध्यान दिएको छैन । विदेशमा नर्सको कति धेरै महत्त्व छ, तर नेपालमा नर्स अत्यन्त न्यून पारिश्रमिकमा श्रम बेच्न बाध्य छन् । त्यही न्यून पारिश्रमिकमा पनि कतिपयले काम नपाइरहेको अवस्था छ । आफ्नै इच्छाले पढे पनि नर्सिङप्रति कहिलेकाहीँ वितृष्णा जाग्छ ।

(हेल्थपोस्टकर्मी पुष्पराज चौलागाईंसितको कुराकानीमा आधारित । यो सामग्री गत जेठमा मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्रमा कार्यरत नर्सहरुको आमरण अनशनलगायत आन्दोलनका कार्यक्रमहरु उत्कर्षमा पुगेका वेला देउलाले दिएको अभिव्यक्तिका आधारमा तयार गरिएको हो ।)

आफ्नै सहकर्मीलाई गालीगलौज गर्ने ५ जना नर्सविरुद्ध जातीय भेदभाव तथा छुवाछुतसम्बन्धी कसुरमा मुद्दा दर्ता भएको छ । पोखराको फेवा सिटी अस्पतालकी शान्ति परियारलाई अश्लील शब्द प्रयोग गर्दै गाली गर्ने ५ नर्सलाई प्रहरीले २२ असारमा प्रक्राउ गरेको थियो ।

नर्स परियारलाई फेसबुकमार्फत ग्रुप बनाई अश्लील शब्द प्रयोग गरेर गाली गरेको तथा जातीय विभेद गरेको आरोपमा उनीहरु पक्राउ परेका हुन् । प्रक्राउ परेका ५ नर्सविरुद्ध सोमबारसम्मको म्याद थप गरेर अनुसन्धान चलाइएको जिल्ला प्रहरी कार्यालय कास्कीका डिसपपी राजकुमार केसीले बताए ।
‘फेसबुकमा ग्रुप च्याटमा जातीय भेदभावको कुरा उठान गरी गालीगलौज गरेको उजुरीका आधारमा ५ जना नर्स प्रक्राउ परेका छन् भने एकजना फरार छन्,’ उनले भने, ‘थप अनुसन्धानका लागि सोमबारसम्मको म्याद थप गरिएको छ ।’

आरोपीलाई दोस्रोपटक म्याद थप गरी प्रहरी हिरासतमा राखेर अनुसन्धान गरिरहेको केसीले बताए । फेवा सिटी अस्पतालमा कार्यरत नर्स सुष्मा थापा, सुस्मिता कुँवर, सिमाना मल्ल, सुष्मा गुरुङ र निर्मला थापा पक्राउ परेका हुन् । अश्लील गाली र जातीय विभेद गरेको अभियोग लागेकी नर्स ईशा पुन भने फरार छिन् ।

‘फेसबुकमा ग्रुप च्याटमा जातीय भेदभावको कुरा उठान गरी गालीगलौज गरेको उजुरीका आधारमा ५ जना नर्स प्रक्राउ परेका छन् भने एकजना फरार छन्,’ उनले भने, ‘थप अनुसन्धानका लागि सोमबारसम्मको म्याद थप गरिएको छ ।’

फेसबुकमा गुप्र बनाएर आफूलाई गाली गरी आफूमाथि जातीय विभेद भएको घटनाबारे आफूले अस्पताल प्रशासनलाई बताएको तर कारबाही नभएपछि प्रहरीमा उजुरी गरेको पीडित परियारले बताएकी छन् । अस्पतालमा गुटबन्दी गरेर आफूविरुद्ध अश्लील गालीगलौज गरेको भेटिएपछि उजुरी दिनुपरेको उनको तर्क छ । उनलाई संयुक्त दलित संघर्ष समितिले समेत साथ दिएको छ ।

दोषी ठहर भए कारबाही हुनुपर्छ : नेपाल नर्सिङ संघ
जातीय विषय उठान गरी गालीगलौज तथा होच्याउने काम भएको भए दोषीलाई कानुनबामोजिम कारबाही हुनुपर्ने नेपाल नर्सिङ संघकी अध्यक्ष तारा पोखरेल बताउँछिन् । ‘अस्पतालमा जुन जातको पनि बिरामी आउने गर्छन्, नर्सले सबैलाई सेवा दिनुपर्छ । जातीय सवाल उठाएर कसैलाई पनि हेप्न पाइँदैन,’ पोखरेल भन्छिन्, ‘डाक्टर, नर्स वा स्वास्थ्यकर्मीजस्ता पढेलेखेका मान्छेले जातीयताको कुरा गर्नु ठूलो गल्ती हो ।’

‘कार्यस्थलमा काम गर्दागर्दै नर्सिङ पेसामा कुनै बाहिरका मानिसले अन्याय, अत्याचार गरेमा संघले बोल्ने गर्छौं । तर, आफ्नै सहकर्मीलाई गालीगलौज गरेर हेप्ने गर्छन्,’ उनले भनिन्, ‘त्यस्ता मानिसलाई दोषी ठहर भएको अवस्थामा कानुनअनुसार कारबाही हुनुपपर्छ ।’

नेपाल नर्सिङ संघमा भने यस घटनाको उजुरी नआएको उनले बताइन् । पोखरेल भन्छिन्, ‘मैले पनि यो घटना सामाजिक सञ्जालबाट थाहा पाएँ, यसबारे बुझ्न पोखराको शाखालाई निर्देशन दिएको छु, भोलिसम्म केही जानकारी आउला ।’

कनुनविपरीत प्रस्तुत हुने जोकोहीले सजाय पाउनुपर्ने पोखरेलको भनाइ छ । ‘कार्यस्थलमा काम गर्दागर्दै नर्सिङ पेसामा कुनै बाहिरका मानिसले अन्याय, अत्याचार गरेमा संघले बोल्ने गर्छौं । तर, आफ्नै सहकर्मीलाई गालीगलौज गरेर हेप्ने गर्छन्,’ उनले भनिन्, ‘त्यस्ता मानिसलाई दोषी ठहर भएको अवस्थामा कानुनअनुसार कारबाही हुनुपपर्छ ।’

दोषी ठहर भएको अवस्थामा के हुन्छ कानुनी कारबाही ?
पक्राउ परेका नर्स अदालतबाट दोषी ठहर भएको अवस्थामा २ वर्षसम्म कैद र १ लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना हुन सक्ने कानुनी प्रावधान छ । अस्पतालजस्तो सार्वजनिक क्षेत्रमा काम गर्ने व्यक्तिलाई भने ५० प्रतिशत थप सजाय हुन सक्ने कानुनी व्यवस्था छ ।  यसका साथै, शारीरिक हानि–नोक्सानी पुर्याएमा उपचार खर्च तथा पीडितलाई मनासिब रकम भराउन अदालतले आदेश दिन सक्छ ।

बिपी स्मृति अस्पतालको तेस्रो तलामा बेड नं ३२६ मा एक नर्स भोकभोकै सुतिरहेकी छिन् । बेडको माथि लेखिएको छ– आमरण अनशनको १२ औँ दिन ।
नर्समाथि भएको श्रमशोषणको मुद्दालाई लिएर पोखराकी नर्स जिता बराल आमरण अनशनमा छिन् । उता भक्तपुरस्थित सहिद धर्मभक्त मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्रमा लामो समयदेखि करारमा कार्यरत डिकी शेर्पा आफ्नो पेसागत स्थायित्वको माग राखी अनशनरत रहँदा जिता भने भइरहेको जागिर राजीनामा दिएर समग्र नर्सिङ क्षेत्रको सुधारका लागि अनशनमा होमिएकी हुन् ।

हाल नेपालमा ८७ हजारको हाराहारीमा नर्सिङ जनशक्ति उपलब्ध भएको नर्सिङ काउन्सिलको तथ्यांक छ । तर, उपलब्ध जनशक्तिमध्ये आधाजसो बेरोजगार छन् । नर्समाथि अस्पतालहरूले चरम शोषण गर्ने गरेका छन् । आमरण अनशनमा रहेकी बराल भन्छिन्, ‘सरकारी अस्पतालमा पनि श्रमको उचित पारिश्रमिक दिइएको छैन भने निजीमा त झन् नर्सको अत्यन्तै दयनीय अवस्था छ ।’
नर्सको हितका लागि सरकारले भएको नीतिलाई पनि कार्यान्वयन नगरिरहेको अवस्था छ । यसका कारण नर्सले गुणस्तरीय सेवा दिन नसकेको हामीसामु स्पष्ट छ । यसको प्रत्यक्ष असर बिरामीको स्वास्थ्यमा परिरहेको छ ।

किन आयो अनशन बस्नुपर्ने अवस्था ?
सुरुमा जिताले नर्सहरूको समस्यालाई लिएर संगठित आवाजका खातिर नर्सको हकहितका लागि स्थापित पेसागत संगठन नर्सिङ संघ, नेपालमा पहल गरिन्, गर उनको सुनुवाइ भएन । ‘नर्सहरूको समस्यालाई लिएर १७ दिनसम्म नर्सिङ संघ, नेपालमा आवाज उठाउँदा पनि यो विषयलाई ओझेलमा राखेर अन्तर्राष्ट्रिय नर्सिङ दिवस मनाउनतिर मात्र संघको ध्यान केन्द्रित भयो,’ उनी भन्छिन्, ‘पछि मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्रका नर्सहरूले पनि श्रमशोषणमा परेको भन्दै संघमा गुनासो पोख्दा उनीहरूको केही सुनुवाइ भएन ।’

नर्समाथिको श्रमशोषणविरुद्ध आवाज उठाउनु नै उनको अनशनको प्रमुख उद्देश्य हो । ‘नर्सलाई अस्पतालमा मासिक ५ हजार दिएर काममा लाइराखिएको अवस्था छ,’ उनी भन्छिन्, ‘एकातिर आर्थिक शोषण भइरहेको छ भने अर्कोतिर जुन संख्यामा नर्स उत्पादन भइरहेका छन्, तिनमा आवश्यक गुणस्तरीयता छैन, न त उत्पादित जनशक्तिको व्यवस्थापन नै छ ।’

पेसागत हित र अधिकारका लागि स्थापित संगठनले नै आफ्ना सदस्यहरूको पीडा नबुझेपछि व्यक्तिगत रूपमै भए पनि लड्नुको विकल्प नभएको जिता बताउँछिन् । ‘नर्सिङ संघले सबै नर्सको आवाज बोक्नुपर्ने हो, तर उल्टै नर्सहरूका मागलाई नाजायज भनेर दमन गर्ने काम गर्यो,’ उनी भन्छिन्, ‘संघले नै यस्तो अवस्था सिर्जना गरेपछि हामी नर्सले कसको सहारा खोज्ने ?’
संघले नर्सको आवाज उठाउनुको साटो उल्टै आवाज दबाउने, प्रहरी दमन गर्ने, नर्सलाई गाली–गलौज गर्ने अवस्था आएपछि अनशन बस्नुपरेको बरालको भनाइ छ ।

नर्सिङ क्षेत्रको बेथिति विसंगतिको चिरफारका लागि अनशन

जिताले २७ वैशाख, दिउँसो २ बजेबाट नर्सिङ संघ नेपालको प्रांगणमा आमरण अनशन सुरु गरिन् । तर, खुला ठाउँमा बसेका कारण छातीमा संक्रमण भएपछि उनी अस्पताल भर्ना हुनुपर्यो ।
नर्समाथिको श्रमशोषणविरुद्ध आवाज उठाउनु नै उनको अनशनको प्रमुख उद्देश्य हो । ‘नर्सलाई अस्पतालमा मासिक ५ हजार दिएर काममा लाइराखिएको अवस्था छ,’ उनी भन्छिन्, ‘एकातिर आर्थिक शोषण भइरहेको छ भने अर्कोतिर जुन संख्यामा नर्स उत्पादन भइरहेका छन्, तिनमा आवश्यक गुणस्तरीयता छैन, न त उत्पादित जनशक्तिको व्यवस्थापन नै छ ।’
विश्व स्वास्थ्य संगठनले एक नर्सले जनरल वार्डमा अधिकतम ६ जनासम्म बिरामी हेर्न सक्ने मापदण्ड निर्धारण गरेको छ । यही नीतिअनुसार नेपाल सरकारले पनि मापदण्ड तय गरेको छ । तर, व्यवाहरमा भने सरकारले नै लागू गरेको छैन । नेपालमा ठूला सरकारी अस्पतालमै एक नर्सले २० देखि ३० जनासम्म बिरामी हेर्नुपर्ने बाध्यताका कारण नर्सले कामको अत्यधिक बोझ खेप्नुपरिरहेको छ । यसका कारण नर्सले बिरामीलाई दिनुपर्ने सेवा पनि खस्किएको अवस्था छ ।

प्रत्यारोपण केन्द्रका नर्समाथि पनि विभेद भइरहेको बराल बताउँछिन् । उनका अनुसार करारमा ७–८ वर्षसम्म काम गरेका नर्सलाई सञ्चालन गर्ने नर्सिङ निर्देशक तथा इन्चार्जका लागि लोकसेवाको आवश्यकता छ । तर, उनीहरूका लागि लोकसेवा नखुलाइए बताउँदै उनले एउटा संस्था सञ्चालनका लागि आवश्यक सम्पूर्ण जनशक्ति लोकसेवाको प्रक्रियाबाट चयन गर्नुपर्ने जनाइन् । ‘किन ७ वर्षसम्म लोकसेवा खुलाइएन ?’ उनी प्रश्न गर्छिन्, ‘जब कि, करारमा ६ महिनाभन्दा बढी राख्न नपाउने व्यवस्था छ ।’

सरकारकै मापदण्डअनुरूप स्वास्थ्यसंस्थामा नर्सिङ जनशक्ति उपलब्ध गराउने हो भने भन्डै ३४ हजार नर्स सरकारी स्वास्थ्यसंस्थामा मात्रै तत्काल आवश्यक देखिन्छ । तर विडम्बना, एकातिर जनशक्ति अभावमा जनता गुणस्तरीय स्वास्थ्यसेवाबाट वञ्चित छन् भने अर्कातर्फ आधा लाखको हाराहारीमा नर्सिङ जनशक्ति बेरोजगारीको पीडा खेपिरहेको छ ।

प्रत्यारोपण केन्द्रका निर्देशक कुशल प्रशासक बन्न नसक्दा त्यहाँ कार्यरत कर्मचारी अन्यायमा परेको उनको बुझाइ छ । ‘प्रत्यारोपण केन्द्रका निर्देशक पनि चिकित्सक त हुनुभयो, तर कुशल प्रशासक बन्न सक्नुभएन,’ बराल भन्छिन्, ‘दुई सयभन्दा बढी कर्मचारी करारमा छन्, जसको जिन्दगीमा ठूलो खेलबाड गरिएको छ । कतिपयको लोकसेवा दिन पाउने उमेर कटिसकेको छ । यत्रो वर्षसम्म संस्थाको हितमा काम गर्ने कर्मचारीलाई खाली हात फर्काउन मिल्छ ? उनीहरूमाथि अन्याय भएन ?’

को हुन् बराल ?
स्याङ्जा स्थायी घर भएकी बराल दुई दशकदेखि नर्सिङ पेसामा आबद्ध छिन् । उनले बिपी स्वास्थ्यविज्ञान प्रतिष्ठानमा क्लिनिकल नर्सका रूपमा पेसा सुरु गरेकी थिइन् । उनले पोखरा मणिपाल अस्पतालमा केही समय पेसालाई निरन्तरता दिँदै स्नातक तहको अध्ययन पूरा गरेर पछि नर्सिङ कलेजमा पढाउन थालिन् ।

हाल फिस्टेल नर्सिङ क्याम्पसकी प्राध्यापक हुन् बराल । ११ वर्षसम्म निरन्तर नर्सिङ क्याम्पसमा काम गरेकी बराल हाल नर्सिङ क्षेत्रमा व्याप्त बेथिति, विसंगतिविरुद्ध सुधारको अभियान चलाउन जागिर राजीनामा दिएर लागिपरेकी छिन् । गत मंसिरदेखि धेरै अस्पतालमा पुगेर आफूले नर्सका समस्याबारे आवाज उठाएको बराल बताउँछिन् । ‘ठेक्कापट्टामार्फत समेत नर्स राख्ने चलन सुरु भएको छ । किस्ट मेडिकल कलेज र चितवन मेडिकल कलेज (सिएमसी)ले नर्सलाई ठेक्कापट्टाद्वारा राखेका थिए,’ बराल भन्छिन्, ‘जहाँ ५ हजारमा नर्सहरू आफ्नो श्रम बेचिरहेका थिए । त्यसविरुद्ध हामीले १५ दिन अस्पताल प्रशासनसँग संघर्ष गर्यौँ, १६औँ दिनमा १७ हजारको नियुक्तिपत्र दिलाउन सफल भयौँ ।’

यस्ता घटना ठूला अस्पतालमा अझै पनि विद्यमान राहेको र झन् मौलाउँदै गएको उनको ठम्याइ छ । नेपालमा ८७ हजारको हाराहारीमा नर्सको उत्पादन भए पनि एकतिहाइले पनि सरकारी अस्पतालमा सेवाको अवसर पाएका छैनन् । यद्यपि, सरकारकै मापदण्डअनुरूप स्वास्थ्यसंस्थामा नर्सिङ जनशक्ति उपलब्ध गराउने हो भने भन्डै ३४ हजार नर्स सरकारी स्वास्थ्यसंस्थामा मात्रै तत्काल आवश्यक देखिन्छ । तर विडम्बना, एकातिर जनशक्ति अभावमा जनता गुणस्तरीय स्वास्थ्यसेवाबाट वञ्चित छन् भने अर्कातर्फ आधा लाखको हाराहारीमा नर्सिङ जनशक्ति बेरोजगारीको पीडा खेपिरहेको छ ।

यस्ता छन् बरालका ५ बुँदे माग
१. नेपालमा ८५ हजार नर्सिङ जनशक्ति उत्पादन गरी अव्यवस्थित नर्सिङ सेवालाई विश्व स्वास्थ्य संगठनको नीतिअनुसार नेपाल सरकारले अविलम्ब लागू गर्नुपर्ने ।
२. नेपालमा नर्सहरूलाई उत्पादन गर्ने, उच्च शिक्षासमेतमा भएको हक विभेदलाई हटाई अरु जनशक्तिसरहको शैक्षिक सुविधा, अवसर, तालिम प्रादन गर्नुपर्ने ।
३. नर्सलाई भोकोपेट काम गराई मानसिक, सामाजिक र संवेगात्मक शोषणसहित चरम आर्थिक शोषणको अन्य गरिनुपर्ने ।
४. नर्सको उत्पादनको योजना र उत्पादित जनशक्तिलाई उचित व्यवस्थापन गरी सम्मानजनक सेवा गर्ने सुरक्षासहितको वातावरण सिर्जना गराउने ।
५. शैक्षिक कार्यक्रम र नर्सिङ सेवाको गुणस्तरीयतामा कुनै पनि सम्झौता नगर्ने ।

स्वतः स्थायीलगायतका माग राखेर १० दिनदेखि अनशनरतलगायतका आन्दोलन गरिहेका सहिद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रका नर्स र अस्पताल प्रशासनबीच सहमति भएको छ । नर्सिङ संघकी अध्यक्ष तारा पोखरेल, भक्तपुरका सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी दिलिप लामिछानेलगायतको रोहभरमा साँझ सहमति भएको हो । सहमति पत्रमा प्रत्यारोपण केन्द्रका कार्यकारी निर्देशक डा. पुकारचन्द्र श्रेष्ठ र आन्दोलनरत नर्सका तर्फबाट रविता सितिखु, प्रविना कार्की र सजना देउलाले सहमति गरेका छन् ।

जिल्ला प्रशासन कार्यालय भक्तपुरमा १० बुँदे सहमतिपछि अस्पतालमा अनशनरत नर्स दिक्की शेर्पाले अनशन समेत तोडेकी छिन् । बिपी स्मृति अस्पतालमा अनशन र उपचाररत अर्की नर्स गीता बराल भने अनशन तोड्न वाँकी छ । बरालले आफ्ना सबै माग नसमेटिएको भन्दै अनशन तोड्न मानिरहेकी छैनन् ।

सहमति लगतै अस्पताल प्रशासनले विज्ञाप्ति जारीगरी शेर्पाले अनशन तोडेको भन्दै अन्य सम्पूर्ण आन्दोलनरत पक्षलाई काममा फर्किन आग्रह गरेको छ ।
दुई पक्षबीच केन्द्रमा करारमा रहेका स्वास्थ्यकर्मी तथा कर्मचारीलाई स्थायी गर्न स्वास्थ्य मन्त्रालयबाट प्राप्त नियमावलीको आधारमा सुरुमा प्राविधिक तर्फका पदहरुको विज्ञापन गरी परीक्षा सञ्चालन गर्ने सहमित भएको छ । त्यसका लागि अस्पताल प्रशासन तर्फको विज्ञापन तथा परीक्षाको लागि सम्बन्धित नियकालाई अनुरोध गर्ने सहमति भएको छ ।

केन्द्रमा नर्सको दरबन्दी बढाउँन केन्द्रका लागि आवश्यक विभागहरु आइसियु तथा युरोलोजीमा लोक सेवा आयोगको परीक्षा सञ्चालन हुनु अगावै स्थापना गरी सेवा विस्तार गर्न दुबै पक्ष सहमत भएका छन् ।

प्राविधिक तथा प्रशासनिक तर्फको परीक्षामा उमेर लगायत अन्य कुनै कारणले करारमा रहेका स्वास्थ्यकर्मी तथा कर्मचारीले नियुक्ती नपाएमा विस्तारित विभागहरुमा खाईपाई आएको करार नियुक्तीलाई निरन्तरता दिने लगायतका सहमति भएको छ।

शान्तिपूर्ण धर्नाको तयारीमा रहेका सहिद धर्मभक्त मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्रका १० नर्सलाई प्रहरीले पक्राउ गरेको छ । ११ वैशाखदेखि विभिन्न माग राखेर चरणबद्ध आन्दोलनरत नर्सलाई शुक्रबार बिहानै भक्तपुर प्रहरीले पक्राउ गरेको हो ।

लामो समयदेखि धर्नालाई निरन्तरता दिइरहेका नर्सहरू शुक्रबारको धर्नाबारे छलफलमा जुटिरहँदा प्रहरीले पक्राउ गरेको हो । पक्राउ परेका मध्ये सिर्जना दली, संगीता मास्के, सजना दौलालाई जगाती प्रहरी वृत्तमा राखिएको छ । अन्य सातजना विना खर्बुजा, अनु शाही, कान्ति कुमार, सविना मानन्धर, रविना कुशुना बजु, मीना श्रेष्ठ, रमिता लामालाई भक्तपुर प्रहरी प्रभागमा राखिएको छ ।

अस्पतालमा ५ वर्षभन्दा बढी काम गरेका नर्सलाई स्वतः स्थायी गर्नुपर्ने, अनियमितताको छानबिन गरिनुपर्नेलगायत माग राखेर नर्सहरू पछिल्लोपटक तीन साताभन्दा अघिदेखि आन्दोलनमा छन् ।

अस्पताल प्रशासनको दबाब र प्रभावमा प्रहरीले शान्तिपूर्ण धर्ना बिथोल्न आफूहरूलाई पक्राउ गरिएको आरोप आन्दोलनरत नर्सको छ । उनीहरूले अस्पताल प्रशासन वार्ता र इमानदार पहलबाट समस्या समाधान गर्नभन्दा राज्यशक्तिको दुरूपयोग गरेर आन्दोलन दबाउन लागेको नर्सहरूको आरोप छ ।

अस्पतालकै दुई नर्स डिकी शेर्पा र जिता बराल ८ दिनदेखि आमरण अनशनमा छन् । उनीहरूमा मुटुको चालमा गढबडी, रक्तचापमा कमी, श्वासप्रश्वासमा समस्या र संक्रमणको जोखिम उच्च रहेको चिकित्सकहरूले बताएका छन् ।

शुक्रबारदेखि अनशनमा रहेका सहिद धर्मभक्त मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्रका दुई नर्सको स्वास्थ्यअवस्था बिग्रँदै गएको छ । ४ दिनदेखि प्रत्यारोपण केन्द्रको प्रांगणमा केन्द्रमै कार्यरत डिकी शेर्पा आमरण अनशनमा छिन् भने नर्सिङ संघ नेपालको प्रांगणमा जिता बराल अनशनरत छिन् ।

बराललाई वान्ता हुने, ज्वरो आउने, जाडो भएर कामछुट्नेजस्ता समस्या देखिएपछि आइतबार बिपी स्मृति अस्पताल भर्ना गरिएको थियो । उपचारपछि स्वास्थ्यमा केही सुधार आएपछि बराल पुनः संघको प्रांगणमै आएर बसेकी छिन् ।

केन्द्रका निर्देशक पुकारचन्द्र श्रेष्ठले अनुभव तथा कार्यावधिका आधारमा नभई आफ्नो मान्छे भर्ती गर्ने उद्देश्यले लोकसेवा खुलाएको र नर्सलाई शोषण गर्दै आएका कारण अनशनमा बस्नुपरेको अनशनरत नर्सको भनाइ छ ।

पछिल्लो समय ११ वैशाखदेखि केन्द्रका नर्सहरू विरोधमा उत्रिरहेका छन् । यसअघि उनीहरू कहिले स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयबाट त कहिले नर्सिङ संघ नेपालबाट प्रदर्शनका क्रममा प्रकाउ पर्दै आएका थिए ।

पछिल्लो समय ११ वैशाखदेखि केन्द्रका नर्सहरू विरोधमा उत्रिरहेका छन् । यसअघि उनीहरू कहिले स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयबाट त कहिले नर्सिङ संघ नेपालबाट प्रदर्शनका क्रममा प्रकाउ पर्दै आएका थिए ।
अनशनरत नर्सको अवस्था बुझ्न तथा समस्या हल गर्न कुनै पनि सम्बन्धित पक्षले चासो नदेखाएको नर्सले बताएका छन् ।

केन्द्रका पुराना कर्मचारीलाई स्वतः स्थायी गर्नुपर्ने, काम र अनुभव हेरेर बढुवा गर्नुपर्ने, आफ्ना मान्छेलाई छानेर राख्नुभन्दा काम गर्दै आएकालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्ने, जोखिमभत्ता प्रदान गर्नुपर्ने, माग नर्सको छ । त्यसैगरी, राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा हुने सम्मेलनमा नर्सहरूलाई सहभागी हुने मौका दिनुपर्ने, सरकारी अस्पतालमा पाइने सबै सुविधा उपलब्ध गराइनुपर्ने, कर्मचारीको मासिक तलब समयमै दिनुपर्नेलगायत माग उनीहरूको छ ।

भनिन्छ, एउटा टेबल मजबुत रूपमा अडिनका लागि यसका चारवटै खुट्टा समान हुनुपर्छ । कुनै एक खुट्टा कमजोर वा असमान भएमा टेबल मजबुत रूपमा खडा हुन सक्दैन । त्यस्तै, अस्पताललाई मजबुद बनाउनका लागि अर्थात् अस्पतालले बिरामीलाई गुणस्तरीय स्वास्थ्यसेवा प्रवाह गर्नका लागि चिकित्सक, नर्स, उपकरण, ल्याब, व्यवस्थापनलगायत पक्षहरू एकअर्कामा अन्तर्निहित हुन्छन् । नेपालमा नर्सिङ बेरोजगारी दिनप्रतिदिन चुलिँदै गई चुनौतीकै रूपमा रहेका समाचारहरू आइरहँदा देशका प्रमुख अस्पतालमा बिरामीको अनुपातमा नर्सको उपलब्धता भने ज्यादै कमजोर अवस्थामा देखिएको छ । देशका ठूला सरकारी अस्पतालहरूले नै आवश्यकता र मापदण्डअनुरूप नर्सको व्यवस्था नगर्दा एकातिर बिरामी गुणस्तरीय स्वास्थ्यसेवाबाट वञ्चित भइरहेका छन् भने अर्कोतर्फ नर्सिङ बेरोजगारी बढिरहेको छ ।

नेपालमा ०५० सालदेखि नर्सको दरबन्दी थपिएको छैन । २६ वर्षमा देशको जनसंख्या र बिरामीको चाप अत्यधिक भइसक्दा पनि बिरामीको सेवामा खटिने नर्सिङ जनशक्ति भने पुरानै कायम रहँदा स्वास्थ्यसेवाको गुणस्तरमा प्रत्यक्ष असर पुगेको छ । बिरामीसंख्या मात्र नभई स्वास्थ्य समस्या, स्वास्थ्यसंस्थाका बेडसंख्यालगायत थपिए पनि नर्सिङ जनशक्ति पुरानै हुँदा एक नर्सले मापदण्डको कैयौँ गुना बढी बिरामीको रेखदेखमा खटिनुपर्ने बाध्यता छ । यस्तोमा नर्सले आवश्यकताअनुसार बिरामीको हेरचाह गर्न सकिरहेका छैनन् भने कतिपय अवस्थामा बिरामी र नर्सबीच मनमुटावको समेत अवस्था सिर्जना हुने गरेको छ ।

नेपाल सरकारको स्वास्थ्यसंस्था सञ्चालन तथा स्तरोन्नति मापदण्ड निर्देशिकामा स्पष्ट रूपमा बिरामीको अवस्थाअनुसार नर्स–बिरामी अनुपात तोकिएको छ, जसमा जनरल वार्डमा ५ देखि ६ बिरामीबराबर एक नर्स हुनुपर्ने प्रावधान छ । त्यसैगरी, हाइडिपेन्टिक वार्डमा २ बिरामीबराबर एक नर्स र क्रिटिकल केयरमा एक बिरामीबराबर एक नर्स हुनुपर्छ । त्यस्तै, डेलिभरी गराउने ठाउँमा एक बिरामीबराबर २ जना नर्स र अप्रेसनमा एक बिरामीबराबर ३ जना नर्स हुनुपर्ने मापदण्ड छ ।

तर विडम्बना, नेपालका ठूला सरकारी अस्पतालमै यो मापदण्डअनुसार नर्सिङ जनशक्ति उपलब्ध छैन । सरकारी अस्पतालहरूमा एक नर्सले ५० जनासम्म बिरामीको हेरचाहको जिम्मा लिनुपर्ने अवस्थाबाट नेपालको स्वास्थ्यक्षेत्र गुज्रिरहेको छ । यसले गर्दा नर्समा घेरै कामको बोझ पर्न गइरहेको छ । ‘एक नर्सले ५० जनाभन्दा बढी बिरामी हेर्नुपर्दा कसरी गुणस्तरीय सेवा प्रदान गर्न सकिन्छ ?’ स्वास्थ्यसेवा विभागअन्तर्गतको नर्सिङ महाशाखाप्रमुख रोशनी तुइतुई प्रश्न गर्छिन् ।

‘कुनै पनि बिरामीको अप्रेसन गर्नु मात्र ठूलो कुरा होइन, बिरामी कति छिटो निको हुने भन्ने कुरा अप्रेसनपछिको निरन्तर हेरचाहले निर्भर गर्छ,’ तुइतुई भन्छिन्, ‘नर्सले प्रत्येक पल बिरामीलाई बचाएका हुन्छन् । डाक्टरले अप्रेसन गरेर रोग निकालेको हुन्छ, तर त्यसपछिको हेरचाहको जिम्मेवारी नर्सको हुन्छ ।’

सरकारी स्वास्थ्यसंस्थामा समय–समयमा चिकित्सकलगायत अन्य जनशक्ति थपिँदै आए पनि नर्सिङ जनशक्ति भने नथपिएको तुइतुईको भनाइ छ । ‘वीर अस्पतालकै उदाहरण लिने हो भने केही समयअघि ओएएम सर्भे भएर जनशक्ति बढ्यो, जसअन्तर्गत २७ जना कन्सल्ट्यान्ट चिकित्सक दरबन्दी थपियो । तर, त्यो जनशक्तिलाई सपोर्ट गर्न आवश्यक नर्सिङ दरबन्दी भने एउटा पनि थपिएन,’ तुइतुई भन्छिन्, ‘अस्पतालको स्तरोन्नति गर्ने भनेर स्वास्थ्य मन्त्रालयबाट प्रस्ताव लगेर मन्त्रिपरिषद्बाट पास हुन्छ । स्तरोन्नति पनि हुन्छ, बेडसंख्या बढ्छ, उपकरण बढ्छन्, तर नर्सिङ जनशक्ति बढ्दैन । यस्तोमा कसरी गुणस्तरीय सेवा प्रदान हुन्छ ?’
गुणस्तरीय नर्सिङ सेवाका लागि नर्सले मात्र काम गरेर नपुग्ने तुइतुईको भनाइ छ । ‘नर्सले दिन–रात नभनी काम गरिहेकै हुन्छन्,’ उनी भन्छिन्, ‘स्वास्थ्यसामग्री तथा उपकरणको राम्रो व्यवस्था, उपकरण मर्मतको व्यवस्थ, सेवाको स्तरोन्नतिसँगै त्यसलाई सपोर्टका रूपमा दक्ष जनशक्ति पनि समानान्तर रूपमा थपिनुपर्छ ।’

२६ वर्षसम्म पनि बढेन नर्सको दरबन्दी
सरकारले ०५० सालमा निर्धारण गरेको दरबन्दीसंख्यामा २६ वर्षपछि आजसम्म पनि वृद्धि गरिएको छैन । नर्सिङ महाशाखाप्रमुख तुइतुई भन्छिन्, ‘सरकारले २६ वर्षसम्म पनि नर्सको दरबन्दी बढाएको छैन, यस्तो अवस्थामा स्वास्थ्यसेवाको पहुँच र गुणस्तरको कल्पना कल्पना मात्र हुन जान्छ ।’
महाशाखाको तथ्यांकअनुसार नर्सको दरबन्दीसंख्याको विश्लेषण गर्दा अनमीको दरबन्दीसंख्या ८ हजार ५ सयको हाराहारीमा छ । त्यसैगरी, स्टाफ नर्सको १ हजार ६ सय, नर्सिङ अधिकृतको १ सय ९, सामुदायिक नर्सिङ अधिकृतको २८, नर्सिङ प्रशासकको २७, प्रमुख नर्सिङ प्रशासकको ५ दरबन्दी रहेको तथ्यांक छ ।

२६ वर्षदेखिको नर्सको दरबन्दीसंख्या
नर्सको पद संख्या
प्रमुख नर्सिङ प्रशासक (११औँ तह ) ५
नर्सिङ प्रशासक (९–१०औँ तह) २७
सामुदायिक नर्सिङ अधिकृत २८
नर्सिङ अधिकृत १०९
स्टाफ नर्स (७:८:९)औँ तह १६ सय
अनमी ८ हजार ५ सय

नर्सिङमा थप ३४ हजार सरकारी दरबन्दी आवश्यक, जनशक्ति उत्पादन दिनहुँ बढ्दै
काउन्सिलको तथ्यांकअनुसार हाल देशमा पिसिएल पास गरेका नर्सिङ जनशक्ति ५३ हजार २ सय ७८ बजारमा उपलब्ध छ । त्यसैगरी, अनमीको संख्या ३१ हजार ८ सय ६१ छ भने विदेशमा अध्ययन गरेर आएका नर्सको संख्या ८ सय ४२ छ । यसरी हेर्दा देशमा कुल ८५ हजार ९ सय ८१ नर्सिङ जनशक्ति काउन्सिलमा दर्ता भएका छन् । यति ठूलो संख्यामा नर्सिङ जनशक्ति उपलब्ध हुँदाहुँदै पनि सरकारी दरबन्दीमा भने आवश्यक संख्याको न्यून संख्यामा मात्र जनशक्ति कार्यरत छन् ।
सरकारी मापदण्डअनुरूप सरकारी स्वास्थ्यसंस्थाहरूमा नर्सिङ जनशक्ति उपलब्ध गराउने हो भने थप ३० देखि ३४ हजार नर्स आवश्यक रहेको तुइतुईको भनाइ छ । बिरामीको अनुपातमा नर्स पुर्याउन सकियो भने मात्र गुणस्तरीय सेवा दिन सकिने तुइतुई बताउँछिन् ।
‘कुनै पनि बिरामीको अप्रेसन गर्नु मात्र ठूलो कुरा होइन, बिरामी कति छिटो निको हुने भन्ने कुरा अप्रेसनपछिको निरन्तर हेरचाहले निर्भर गर्छ,’ तुइतुई भन्छिन्, ‘नर्सले प्रत्येक पल बिरामीलाई बचाएका हुन्छन् । डाक्टरले अप्रेसन गरेर रोग निकालेको हुन्छ, तर त्यसपछिको हेरचाहको जिम्मेवारी नर्सको हुन्छ ।’

केन्द्रमातहतका प्रमुख सरकारी अस्पतालमा नर्सिङ दरबन्दीको अवस्था
केन्द्र सरकारमातहात राखिएका प्रमुख सरकारी अस्पतालमा नर्स र बेडसंख्याको तुलना गर्ने हो भने एक नर्सले करिब ५० जनासम्म बिरामी हेर्नुपर्ने अवस्था छ । केन्द्र सरकारमातहातका उपत्यकामा रहेका प्रमुख अस्पतालमा नर्सको विद्यमान दरबन्दीबारे गरिएको अध्ययनमा यस्तो नतिजा प्राप्त भएको छ–

वीर अस्पताल
देशको सबैभन्दा पुरानो र ठूलो अस्पताल वीरमा हाल ३ सय ८० बेड सञ्चालनमा छन्, जसका लागि स्टाफ नर्स र अनमी गरी जम्मा १ सय ५५ जनाको मात्र दरबन्दी छ । वीरमा बिरामीको अनुपातमा गुणस्तरीय नर्सिङसेवा उपलब्ध गराउन ६ सयकोहाराहारीमा नर्सको आवश्यकता पर्ने देखिन्छ । वीरमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक (११औँ तह)को दरबन्दी १ र नर्सिङ प्रशासक (९:१० औँ तह)को दरबन्दी २ छन् । त्यसैगरी, नर्सिङ अधिकृत १८ दरबन्दीमध्ये २ वटा रिक्त छन् ।

शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पताल, टेकु
टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालमा हाल सय बेड सञ्चालनमा छन् । अस्पतालमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक (११औँ तह)को १ र नसिङ प्रशासको १ दरबन्दी छन् । त्यस्तै, नर्सिङ अधिकृतको २ दरबन्दीमा १ जना मात्र कार्यरत छन् । त्यसैगरी, स्टाफ नर्स र अनमी गरेर ४७ जनाको दरबन्दी छ ।

कान्ति बाल अस्पताल
सरकारीस्तरमा सञ्चालित मुलुकको एक मात्र बाल अस्पताल कान्तिमा हाल ३ सय १ बेड सञ्चालनमा छन् । अस्पतालले ३ सय ६५ बेडसम्म सञ्चालन गरेकोमा जनशक्ति अभावका कारण बेडसंख्या घटाउँदै लगेको छ भने बिरामीको चाप भने बढ्दोक्रममा छ ।
अस्पतालमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक र नर्सिङ प्रशासकका एक–एक दरबन्दी छन् । त्यसैगरी, नर्सिङ अधिकृतको ५ वटा दरबन्दी छन् । स्टाफ नर्सको १ सय ८४ दरबन्दी रहेकोमा १० वटा रिक्त छन् । अस्पतालमा ४ जना अनमी दरबन्दीमा कार्यरत छन् ।

मानसिक अस्पताल, पाटन
सरकारीस्तरमा सञ्चालित मुलुकको एक मात्र मानसिक अस्पतालमा हाल ५० बेड सञ्चालनमा छन् । बिरामीको चापलाई हेर्दा २ सयभन्दा बढी बेड आवश्यक रहेको अस्पतालले जनाउँदै आएको छ । पटक–पटक स्वास्थ्य मन्त्रालयसँग बेडसंख्या बढाउन माग गर्दा पनि वास्ता नगरेको अस्पतालले जनाएको छ । अस्पतालमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक (११औँ तह)को १ दरबन्दी रहेकोमा रिक्त छ । नर्सिङ प्रशासकको दरबन्दीमा एकजना कार्यरत छन् भने नर्सिङ अधिकृतको २ दरबन्दीमध्ये एउटा रिक्त छ । त्यसैगरी, स्टाफ नर्समा ६ जनाको दरबन्दी रहेकोमा १ दरबन्दी रिक्त छ । अस्पतालमा ६ जना अनमी दरबन्दीमा कार्यरत छन् ।

परोपकार प्रसूतिगृह, थापाथली
परोपकार प्रसूतिगृहले हाल ३ सय ८५ बेडमार्फत बिरामीलाई सेवा दिँदै आएको छ । अस्पतालमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक र नर्सिङ प्रशासकका एक–एक दरबन्दी छन्, जुन दुवै रिक्त छन् । त्यसैगरी, एकजना नर्सिङ अधिकृत दरबन्दीमा कार्यरत छन् । स्टाफ नर्सका २२ दरबन्दीमध्ये २ वटा रिक्त छन् । अनमीतर्फ भने ५ जना दरबन्दीमा कार्यरत छन् ।

नरदेवी आयुर्वेद चिकित्सालय
मुलको आयुर्वेदिक उपचारको केन्द्रका रूपमा रहेको नरदेवी आयुर्वेद चिकित्सालयमा २ सयको हाराहारीमा बेड सञ्चालनमा छन् । अस्पतालमा नर्सिङ अधिकृत (७:८औँ तह )को दरबन्दीमा एकजना कार्यरत छन् । त्यसैगरी, स्टाफ नर्सतर्फका १६ दरबन्दीमध्ये २ वटा रिक्त छन् ।

राष्ट्रिय ट्रमा सेन्टर
देशको एक मात्र ट्र«मा सेन्टर राष्ट्रिय ट्रमा सेन्टरमा २ सय बेड सञ्चालनमा छन् । सेन्टरमा प्रमुख नर्सिङ प्रशासक (११औँ तह)को दरबन्दी छैन । नर्सिङ प्रशासकको १ दरबन्दी छ भने नर्सिङ अधिकृततर्फ ६ जना दरबन्दी रहेकोमा ४ जना मात्र कार्यरत छन् । त्यस्तै, सेन्टरमा १ सय ३० स्टाफ नर्सले दरबन्दीमा रही सेवा दिइरहेका छन् ।