मौसम परिवर्तनसँगै नेपालमा पनि डेंगीका बिरामी देखिन थालेका छन्। इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाका अनुसार देशका विभिन्न अस्पतालमा ३६ जना डेंगुका बिरामी भेटिएका छन्।
महाशाखाका अनुसार प्रदेश नं. १को झापामा १, मोरङमा ३ तथा सुनसरीमा २ जना बिरामी भेटिएका छन्। बाग्मती प्रदेशको नुवाकोटमा १ जना, काठमाडौंमा ३, ललितपसरमा ३, रामेछापमा १ र मकवानपुरमा १ जना बिरामी भेटिएका छन्।
त्यस्तै गण्डकी प्रदेशको गोरखामा १, म्याग्दीमा १, कास्कीमा २ र नवलपरासीमा १ जना बिरामी भेटिएका छन् भने प्रदेश ५मा १४ जना बिरामी भेटिएका छन्। नवलपरासी सुस्ता पश्चिमा १ जना रुपन्देहीमा ११ जना, कपिलवस्तुमा १ र बाँकेमा एक जना डेंगीका बिरामी भेटिएका छन्। त्यस्तै सूदूरपश्चिम प्रदेशका डडेल्धुरामा १ र कैलालीमा १ जना बिरामी भेटिएको महाशाखाले जनाएको छ।
महाशाखाका अनुसार जनवरीदेखि अहिलेसम्म देशभर जम्मा ३६ जना डेंगीका बिरामी फेला परेका हुन्।
काठमाडौं महानगरपालिकाका मेयर विद्यासुन्दर शाक्यको स्वास्थ्यमा समस्या आएपछि उनी अस्पताल भर्ना भएका छन् । शाक्यलाई डेंगुको संक्रमण भएको आशंका गरिएको छ । शाक्यलाई बिहीबार बिहानदेखि त्रिपुरेश्वरस्थित ब्लु–क्रस अस्पतालमा राखिएको अस्पताल स्रोतले जानकारी दिएको छ ।
‘मेयर शाक्यलाई ज्वरोलगायत डेंगुका केही लक्षण देखिएका छन्,’ अस्पताल स्रोतले भन्यो, ‘परीक्षणका लागि प्रयोगशाला पठाइएको छ ।’ उनको उपचारमा डा. खगेन्द्रबहादुर श्रेष्ठ र डा. त्रिलोकीनाथ गुप्तालगायतको चिकित्सक टोली खटिएको बताइएको छ । यद्यपि मेयर शाक्यको सचिवालय तथा परिवारजनले भने यस विषयमा केही जानकारी दिएका छैनन् ।
६ महिनादेखि महामारीका रुपमा फैलिएको डेंगुले पछिल्लो समय ६७ जिल्लालाई आक्रान्त बनाइसकेको छ भने ११ हजारभन्दा बढी नेपाली संक्रमित भइसकेको अवस्था छ । यसबीचमा सर्वसाधारणदेखि मन्त्रीसम्म डेंगुको चपेटामा आइसकेका छन् । यसैक्रममा पछिल्लो समय मुलुकको केन्द्रमा रहेको काठमाडौं महानगरपालिकाका सरकारप्रमुख शाक्यमा डेंगुको शंका गरिएको छ । यसअघि कृषिमन्त्री चक्रपाणि खनाल, सत्तारुढ नेकपाका उपाध्यक्ष वामदेव गौतम, वरिष्ठ चिकित्सक डा. सन्दुक रुइतलगायत डेंगुबाट संक्रमित बनिसकेका छन् ।
मुलुकका ६७ जिल्लालाई आक्रान्त बनाइसकेको डेंगुको संक्रमण फैलिनेक्रम जारी छ । चालू आर्थिक वर्षको साढे २ महिनामा सरकारी रेकर्डमा आएका मात्र संक्रमितको संख्या ११ हजार पुगिसकेको छ । यद्यपि, यसपटकको डेंगु संक्रमण वैशाखको अन्तिम सातादेखि नै सुरु भएको हो । डेंगु र स्क्रब टाइफसको बिगबिगीका कारण यस वर्षका सन्निकट दसैँ, तिहार, छटजस्ता ठूला पर्व पूर्ववत् उल्लासमय नहुने पो हुन् कि भन्ने चिन्ता आम बनेको छ ।
पछिल्लो ६ वर्षमा कुनै पनि वर्ष डेंगुका बिरामी ४ हजार पुगेका थिएनन् । यसपटक भने विगतको तुलनामा अस्वाभाविक रूपमा संक्रमण फैलिएको हो । संक्रमण फैलनेक्रम नरोकिएकाले अझै कति मानिस रोगको चपेटामा आउँछन् भन्ने अनुमान लगाउन सकिएको छैन । असोज महिनाभर नै डेंगुको फैलावट जारी रहने विज्ञहरूले बताइसकेका छन् । सुरुका १–२ महिना रोकथाम तथा नियन्त्रणका विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालनमा ल्याएको सरकारले यसअघि नै डेंगु नियन्त्रण सरकारको काबुबाहिर गएको बताइसकेको छ ।
इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाले सार्वजनिक गरेको पछिल्लो तथ्यांकअनुसार १ साउनदेखि १३ असोससम्ममा ६७ जिल्लामा १० हजार ९ सय ९३ जना बिरामीमा डेंगु प्रमाणित भएको छ । सरकारी रेकर्डमा अनाइपुगेका, निजी स्वास्थ्यसंस्थामा उपचार गराउने तथा घरमै आराम गरेर ठिक पार्ने बिरामीको संख्या ठूलो रहेकाले डेंगुपीडितको वास्तविक संख्या भने यकिन गर्न गाह्रो रहेको बताइएको छ ।
महाशाखाको तथ्यांकअनुसार आव ०७०/७१ मा ३ सय २ जनामा डेंगु संक्रमण देखिएको थियो । यस्तै, ०७१/७२ मा १ सय ३४ जनामा मात्रै डेंगु पाइएकोमा ०७२/७३ मा डेंगुका बिरामीको संख्या १ हजार ५ सय २७ जना पुगेको थियो । यस्तै, ०७३/७४ मा २ हजार १ सय ११ जना डेंगुबाट प्रभावित भएका थिए । तर, आव ०७४/७५ मा भने अघिल्लो वर्षभन्दा डेंगुका बिरामी घटेका थिए । त्यस वर्ष ८ सय ११ जनामा मात्रै डेंगुको संक्रमण भेटिएको महाशाखाको तथ्यांक छ ।
प्रादेशिक रूपमा हेर्दा साउनयता प्रदेश ३ मा मात्र ५ हजार ७ सय १५ जना डेंगुबाट संक्रमित भएका छन्, जुन कुल संक्रमणको आधाभन्दा बढी हो । यसपटक प्रदेश ३ का राजधानी काठमाडौंसहित चितवनलगायतका जिल्ला बढी चपेटामा आएका छन् । त्यस्तै, हालसम्म सबैभन्दा कम कर्णाली प्रदेशमा ५३ जना संक्रमण भेटिएको छ ।
आव ०७५/७६ मा अघिल्लो वर्षको तुलनामा डेंगुका बिरामीको संख्या निकै बढ्यो । यसै वर्षको वैशाखदेखि सुनसरीबाट सुरु भएको डेंगुको संक्रमण हालसम्म फैलिनेक्रम जारी छ । वैशाखदेखि असारमसान्तसम्मको संक्रमितको रेकर्ड अघिल्लो आर्थिक वर्षमा गणना हुँदा सो वर्ष डेंगुका बिरामी बढी देखिएका हुन् । उक्त वर्ष जम्मा ३ हजार ४ सय २४ जनामा डेंगुको संक्रमण भएको थियो ।
साढे २ महिनामै विगतको रेकर्ड तोडियो अघिल्लो आवदेखि नै निरन्तर डेंगु फैलिरहेकै वेला सुरु भएको चालू आव ०७६/७७ को मात्र साढे २ महिनाको अवधिमा करिब ११ हजारमा संक्रमण फैलिसकेको आधिकारिक तथ्यांक छ, जुन संख्या हालसम्मकै बढी हो । त्यसमा पनि फैलनेक्रम नरोकिएको अवस्थामा यसै सिजनको असोजमहिनाभर र आगामी वैशाखदेखि असारमसान्तसम्मको जोखिम अवधिको समेत गणना यसै अवमा हुने हुँदा चालू आवको संक्रमित संख्या अझै निकै बढ्ने पक्का छ । यसरी हेर्दा यस आवमा डेंगुले ठूलै रेकर्ड कायम गर्ने स्पष्ट अनुमान लगाउन सकिन्छ ।
कुल संक्रमितको आधा प्रदेश ३ मा मात्र प्रादेशिक रूपमा हेर्दा साउनयता प्रदेश ३ मा मात्र ५ हजार ७ सय १५ जना डेंगुबाट संक्रमित भएका छन्, जुन कुल संक्रमणको आधाभन्दा बढी हो । यसपटक प्रदेश ३ का राजधानी काठमाडौंसहित चितवनलगायतका जिल्ला बढी चपेटामा आएका छन् । त्यस्तै, हालसम्म सबैभन्दा कम कर्णाली प्रदेशमा ५३ जना संक्रमण भेटिएको छ ।
डेंगु नियन्त्रणको एक मात्र अस्त्रका रूपमा रहेको ‘खोज तथा नष्ट अभियान’लाई प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन गर्न र समाजका सबै वर्गमा सचेतना पुर्याउन सरकार विफलसिद्ध भएको छ । सरकारले डेंगु नियन्त्रणका लागि विभिन्न निकायहरूसँग छलफल गरी हरेक स्थानीय तहका सबैको साथ डेंगुको नाश, हप्ताको एक दिन एक घण्टा भन्ने अभियानका साथ जनसहभागितमा डेंगुको लार्भा नष्ट गर्ने अभियान सञ्चालन गरेको जनाए पनि कार्यक्रम प्रभावकारी हुन सकेको छैन ।
बढी संक्रमित हुनेको दोस्रो नम्बरमा रहेको गण्डकी प्रदेशमा सोमबारसम्म २ हजार ८ सय ३३ जनामा संक्रमण भेटिएको छ । त्यस्तै, प्रदेश १ मा १ हजार ७३, प्रदेश ५ मा १ हजार ४४, प्रदेश २ मा १ सय ७४ र सुदूरपश्चिम प्रदेशमा १ सय १ जनामा डेंगु संक्रमण भएको महाशाखाको तथ्यांक छ ।
डेंगु संक्रमण तिहारसम्म कायम रहने डेंगु नियन्त्रणको एक मात्र अस्त्रका रूपमा रहेको ‘खोज तथा नष्ट अभियान’लाई प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन गर्न र समाजका सबै वर्गमा सचेतना पुर्याउन सरकार विफलसिद्ध भएको छ । सरकारले डेंगु नियन्त्रणका लागि विभिन्न निकायहरूसँग छलफल गरी हरेक स्थानीय तहका सबैको साथ डेंगुको नाश, हप्ताको एक दिन एक घण्टा भन्ने अभियानका साथ जनसहभागितमा डेंगुको लार्भा नष्ट गर्ने अभियान सञ्चालन गरेको जनाए पनि कार्यक्रम प्रभावकारी हुन सकेको छैन । डेंगुको संक्रमण अझै तिहारसम्म रहने विज्ञहरूले बताउँदै आएका छन् ।
पछिल्लो समय तापक्रममा केही गिरावट आएसँगै घटस्थापनाको दिनदेखि ज्वरो आएर अस्पताल आउने बिरामीको संख्यामा केही गिरावट आएको र डेंगुको संक्रमण पनि घट्दै गएको शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालका प्रमुख कन्सल्टेन्ट सरुवारोग विशेषज्ञ डा. अनुप बास्तोला बताउँछन् । ‘अस्पतालमा केही दिनअघिसम्म दैनिक पाँच–छ सयको हाराहारीमा ज्वरोका बिरामी आउने गरेकोमा हाल करिब ३ सयको संख्यामा मात्र आउने गरेका छन्,’ डा. बास्तोला भन्छन्, ‘ अझै पनि ज्वरो आएर चेक गर्न आएकामध्ये आधाभन्दा बढीमा डेंगुको संक्रमण पाइएको छ ।’
चाडपर्वको समय भएकाले काठमाडौंबाहिर जानेक्रम बढ्दो रहेका कारण पनि डेंगु संक्रमित बिरामी कम संख्यामा अस्पताल आइपुगेको हुन सक्ने डा. बास्तोला अनुमान छ । ‘२–४ दिनदेखि मौसम चिसिँदै गएकाले डेंगुको संक्रमण कम देखिदैँ गएको छ,’ डा. बास्तोला भन्छन्, ‘१६ डिग्रीभन्दा कम तापक्रम भएको अवस्थामा डेंगु त्यति सक्रिय हुँदैन, तर आजबाट घाम लाग्न सुरु गरेका कारण डेंगु अझै सक्रिय बन्दै जान सक्ने सम्भावना छ ।’
पछिल्लो समय अनियन्त्रित बन्दै गएको डेंगुको संक्रमण देशका अधिकांश भागमा फैलिसकेको छ । ३० वैशाखमा सुनसरीबाट सुरु भएको डेंगुको चपेटामा लाखको हाराहारीमा मानिस आइसकेका छन् भने संक्रमण रोकिनै कुनै संकेत देखिएको छैन । कुनै क्षेत्रविशेष वा वर्गविशेष मात्र नभएर डेंगु सर्वत्र फैलिएको छ । के गाउँ, के सहर, के तराई, के पहाड सबै–सबै नै डेंगुको चपेटा झेल्न बाध्य भएका छन् । सर्वसाधारण जनता मात्र होइनन्, उपचारमा खटिने चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मी, सरकारी अधिकारी, सरकारका मन्त्री र वरिष्ठ नेतासमेतलाई डेंगुले छोडेको छैन ।
डेंगुले महामारीको रूप लिइरहँदा नियन्त्रणको प्रमुख जिम्मेवार स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय भने हरेस खाएर बसेको छ । मन्त्रालयले डेंगुका कारण भएको मृत्यु तथा संक्रमितको तथ्यांक संकलन नै आफ्नो दायित्व सम्झिएझैँ देखिन्छ । वास्तवमा डेंगु के हो ? यसले कसरी महामारीको रूप लियो ? किन रोग अनियन्त्रित बन्ने अवस्था उत्पन्न भयो ? डेंगु संक्रमितमा के–कस्ता स्वास्थ्य समस्या आउँछन् र उपयुक्त उपचार विधि के हो ? यसबाट कसरी बच्ने ? स्वास्थ्यकर्मी तथा आममानिसलाई डेंगु संक्रमणका विषयमा कसरी चेतना फैलाउन सकिन्छ ? यस्तै ज्वलन्त विषयमा आधारित भएर हेल्थपोस्टकर्मी पुष्पराज चौलागाईंले शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालका प्रमुख कन्सल्टेन्ट सरुवारोग विशेषज्ञ डा. अनुरूप बास्तोलासँग गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश यहाँ प्रस्तुत छ ।
यो भाइरसका ४ प्रजाति छन् । यीमध्ये डेंगुको कुनै एक प्रजातिको इन्फेक्सन भएको खण्डमा जीवनभर शरीरमा त्यो प्रजातिविरुद्ध शक्ति बन्दछ र त्यो प्रजातिको संक्रमण हुँदैन । तर, अन्य ३ प्रजातिको भने संक्रमण फेरि पनि हुन सक्छ । यदि लामखुट्टे दोस्रो प्रजातिको डेंगु भाइरसबाट संक्रमित छ वा भयो भने सार्न सक्छ र दोस्रोपटकको संक्रमण जटिल बन्न जान्छ ।
डा. बास्तोला भन्छन्– डेंगु लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने संक्रामक रोग हो । डेंगु भाइरसद्वारा संक्रमित एडिस एजिप्टाई जातको पोथी लामखुट्टेले यो रोग सार्दछ । यो रोग सार्ने लामखुट्टे ग्रामीण क्षेत्रमा भन्दा सहरी क्षेत्रमा बढी पाइने गर्छ । यो लामखुट्टेले सफा पानी जमेको स्थानमा फुल पार्ने गर्छ । विशेषगरी, वर्षाको पानी जम्ने जथाभावी फालेका बोतल, टिनका भाँडा, थोत्रो टायर, अलकत्रा वा मट्टितेलका खाली ड्रमहरू, गमला, पानीका ट्ंयाकी आदिमा यसले फुल पार्छ । सहरी क्षेत्रमा यस्ता वस्तुहरू थुप्रै हुने भएकाले पनि सहरमा बढी लामखुट्टे देखिने गर्छन् ।
डेंगु एडिस एजेप्टाई र एडिस एल्वौपेक्टस नामक लामखुट्टेले टोकेर हुने तीव्र भाइरल संक्रमण हो । यो भाइरस डेंगु१, डेंगु२, डेंगु३ र डेंगु४ गरी चार प्रकारका हुन्छन् । एडिज नामक लामखुट्टेले विशेषगरी दिउँसो टोक्ने गर्दछ । औलो उत्पन्न गर्ने लामुखट्टे फोहोर पानीमा पाइने भए पनि डेंगु सार्ने लामखुट्टेले थुप्रै दिनदेखि हलचल नभएको स्वच्छ पानीमा फुल पार्छ । यो लामखुट्टे फरकखालको रहेकाले दिउँसोको समयमा टोक्ने गर्दछ । पोथी जातको लामखुट्टेले अण्डा पार्नेवेलामा टोक्ने गर्छ । एक व्यक्तिको रगतले नअघाउँदा पुनः अर्को व्यक्तिलाई टोक्ने गर्छ, जसका कारण धेरै मानिसमा डेंगुको संक्रमण हुन जान्छ ।
लामखुट्टेले प्रत्येकपटक ६० देखि १५० हाराहरीमा अण्डा पार्ने गर्दछ । आफ्नो जीवनकलमा ३ देखि ५ पटकसम्म फुल पार्न सक्छ । यो अण्डा विकसित हुनका लागि ८ देखि १० दिन लाग्ने गर्छ । यसबाट (संक्रमित लामखुट्टेबाट) जन्मिएका लामखुट्टे डेंगु संक्रमित हुने गर्छन् ।
संक्रमितमध्ये १०% मा मात्र लक्षण १० हजार मानिसलाई डेंगु भयो भने १ हजारमा मात्र लक्षण देखापर्छन् । बाँकी ९ हजार मानिसमा लामखुट्टेलाई इन्फेट गर्ने क्षमता हुन सक्छ । सुरुमा भाइरस छिरेपछि शरीरमा रोगसँग लड्ने क्षमता (एन्टिबडी) नबन्दासम्मको समयमा लामखुट्टेले टोकेमा शरीरको भाइरसले लामखुट्टेमा संक्रमण हुन्छ । एकपटक लामखुट्टे संक्रमित भएपछि उसका वंशजहरूमा समेत संक्रमण हुने गर्छ । डेंगु बढ्नुको कारण नै यही हो ।
लक्षण देखिएका एक हजारमा पनि ५ सयजति व्यक्तिमा भाइरल ज्वरोको जस्तो लक्ष्यण देखिन्छन् । बाकीँ ५ सयजनालाई डेंगु ज्वरो आउँछ, जसमा ज्वरो आउने, टाउको दुख्ने, आँखाको गेडी दुख्ने, मांसपेशी र हड्डी करकरी खाने, जोर्नी दुख्ने, वाकवाकी लाग्ने, रिँगटा लाग्ने र ज्वरो घटेको २–४ दिनमा शरीर चिलाउने र राता दानाहरू आउने हुन्छ । यिनीहरूमा सानो संख्यामा हेमोह्रेजिक ज्वरो आउन सक्छ र तिनीहरूमा केही मानिस रक्तनलीबाट पनि बाहिर निस्केर फोक्सो र पेटमा पानी जमी रक्तचाप घटेर जान सक्छ ।
डेंगु संक्रमित बिरामीमा सेता रक्तकोषको मात्रा घट्ने तथा प्लेटलेट्सको मात्रा घटेर जाने हुन्छ । यस्तो अवस्थामा स्वास्थ्यकर्मीले नै बिरामीलाई अत्याउने गरेको पाइन्छ । तर, यसरी घट्नु डेंगुको प्रक्रिया नै हो । शरीरमा डेंगु संक्रमण हुँदा त्यसले बोनम्यारोलाई केही समय निष्क्रिय गराउँछ, जसले गर्दा सेतो रक्तकोषको मात्रा र प्लेटलेट्सको मात्र बिस्तारै घटेर जान्छ, जुन स्वाभाविक प्रक्रिया हो । यी कोषिका ज्वरो घटेको केही दिन तल झरेर आफैँ माथि आउँछन् । त्यसैले घटेर गएको अवस्थामा आत्तिनुपर्दैन ।
दोस्रोपटकको संक्रमण गम्भीर यो भाइरसका ४ प्रजाति छन् । यीमध्ये डेंगुको कुनै एक प्रजातिको इन्फेक्सन भएको खण्डमा जीवनभर शरीरमा त्यो प्रजातिविरुद्ध शक्ति बन्दछ र त्यो प्रजातिको संक्रमण हुँदैन । तर, अन्य ३ प्रजातिको भने संक्रमण फेरि पनि हुन सक्छ । यदि लामखुट्टे दोस्रो प्रजातिको डेंगु भाइरसबाट संक्रमित छ वा भयो भने सार्न सक्छ र दोस्रोपटकको संक्रमण जटिल बन्न जान्छ ।
डेंगुको संक्रमण दोस्रोपटक (दोस्रो प्रजातिको संक्रमण) भएको खण्डमा मानिस सिभियरमा जाने सम्भावना हुन्छ । अर्कोपटक अर्को प्रजातिको इन्फेक्सन भयो भने त्यो एन्टिबडीले त्यसलाई प्रतिरोध गर्न सहयोग गर्दैन, बरु भाइरसलाई शरीरमा फैलाउन र यसको असर बडाउन मद्दत गर्छ ।
डेंगुसँगै अन्य ब्याक्टेरिया वा अन्य इन्फेक्सन भएमा अवस्था जटिल डेंगुसँगसँगै टाइफाइट, स्क्रबटाइफस, लेप्टोस्पैरोसिस आदिको इन्फेक्सन भएको खण्डमा डेंगु जटिल बन्न सक्छ । १४ देखि ४४ प्रतिशत डेंगुको कारणले हुने मृत्युमा डेंगुसँगसँगै अर्को संक्रमण भएको पाइन्छ । तर, एसियामा भएका अनुसन्धानमा ७ प्रतिशत मान्छेमा यस्तो हुने देखिन्छ । डेंगुसँगै अन्य इन्फेक्सन भएको चिकित्सकले अनुमान लगाउन सक्छन् । यस्तोमा बिरामीमा फरक लक्षण देखापर्छन् र ल्याब रिपोर्ट डेंगुभन्दा फरक आउँछ । त्यसैले एन्टिबायोटिकको अनावश्यक प्रयोग गर्नुहुँदैन । सबै डेंगु संक्रमितलाई एन्टिबायोटिक चलाए ९३ प्रतिशतमा अनावश्यक रूपमा प्रयोग हुन्छ र यी दबाइको साइडइफेक्टले झन् रोगका लक्षण गाँजिन्छन् ।
कसलाई भर्ना गरेर उपचार गर्नुपर्छ ? डेंगु संक्रमित व्यक्तिमा श्वास–प्रश्वासमा कठिनाइ भएमा, पेट दुख्ने, गिजाबाट रगत बगेजस्तो हुने, कालोखालको दिसा आउने, उल्टी हुँदा रगत देखिने, बिरामी मूच्र्छा हुनेलगायत लक्षण देखिएमा सारो डेंगु (जटिल) हो भनेर चिन्न सकिन्छ । यस्ता लक्षणका संक्रमितलाई भर्ना गरेर उपचार गर्नु जरुरी हुन्छ । यस्ता बिरामीको ब्लड प्रेसर, पल्स नियमित जाँच्नुपर्छ । यी बिरामीको सिबिसी र हेमाटोक्रिट नियमित रूपमा जाँच्नुपर्छ । प्लेटलेट घटेर हेमाटोक्रिट २० प्रतिशतले बढेर गयो भने त्यो बिरामीको प्लाज्मा लिक भयो भन्ने बुझिन्छ र रक्तचाप बढाउन उपचार गर्नुपर्छ । हेमाटोक्रिट घट्यो भने रक्तस्राव भयो भन्ने बुझिन्छ र रगत चढाउनुपर्ने हुन्छ ।
के हुन्छ डेंगुमा ? डेंगु ज्वरोका विभिन्न चरण हुन्छन् । डेंगु भएका थोरै संख्याका मानिसलाई हेमोजेरिक हुने गर्छ । यसमा बढी मात्रमा रक्तस्राव हुने, गिजाबाट रगत बग्ने हुन्छ । साथै, अन्तरिक रक्तस्राव पनि हुन्छ ।
डेंगु संक्रमित बिरामीलाई २ देखि ७ दिनसम्म ज्वरो आउने गर्छ । त्यसपछि, ज्वरो घटेर गएका वेला २४ देखि ४८ घण्टासम्मको समयमा क्रिटिकल फेजमा केही व्यक्तिको शरीरबाट रक्तस्राव भएको देखिन्छ र थोरै मानिसमा रक्तचाप घटेर सकमा जान सक्ने सम्भावना हुन्छ ।
उपचार सामान्य डेंगु ज्वरो आएका मानिसमा प्रशस्त पानी पिउने र प्यारासिटामोलको सेवन गर्नाले नै रोग ठिक हुन्छ । डेंगु लागेको मानिसलाई पेनकिलर नखान सल्लाह दिइन्छ । किनकि, यस्ता दबाइ खाँदा आन्द्रा सुन्निने, घाउ हुने र रगतमा प्लेटलेट कम भएका वेला रगत बग्न सक्नेजस्ता जोखिम हुन्छन् ।
सेतो रक्तकोष र प्लेटलेट्स डेंगु संक्रमित बिरामीमा सेता रक्तकोषको मात्रा घट्ने तथा प्लेटलेट्सको मात्रा घटेर जाने हुन्छ । यस्तो अवस्थामा स्वास्थ्यकर्मीले नै बिरामीलाई अत्याउने गरेको पाइन्छ । तर, यसरी घट्नु डेंगुको प्रक्रिया नै हो । शरीरमा डेंगु संक्रमण हुँदा त्यसले बोनम्यारोलाई केही समय निष्क्रिय गराउँछ, जसले गर्दा सेतो रक्तकोषको मात्रा र प्लेटलेट्सको मात्र बिस्तारै घटेर जान्छ, जुन स्वाभाविक प्रक्रिया हो । यी कोषिका ज्वरो घटेको केही दिन तल झरेर आफैँ माथि आउँछन् । त्यसैले घटेर गएको अवस्थामा आत्तिनुपर्दैन ।
उपचारमै त्रुटि भइरहेको छ सेतो रक्तकोषिका घटेको देखिएमा स्वास्थ्यकर्मीले प्लेटलेट्स र एन्टिबायोटिक चढाउने गर्छन्, जुन बिल्कुलै गलत कुरा हो । त्यस्तै, प्लेटलेट्स कम भएका वेला रक्तस्राव नहोस् भनेर प्रोफाइलएक्सिस प्लेटलेट्स टान्सफर गरिन्छ, जुन गलत हो ।
डेंगु संक्रमणको अवस्थामा विशेषगरी बोेनम्यारोले काम नगरेकाले र प्लेटलेट्स बाहिर चाँडै मर्ने र प्रयोग हुनाले घट्ने गर्छ । यो घट्दैमा रक्तास्राव भने हुने होइन । डेंगु रोगमा केही समयका लागि मात्रै बोनम्यारो खुम्चिएको हुन्छ । पछि बोनम्यारोले राम्रोसँग काम गर्ने तथा सिबिसी र प्लेटलेट्स नर्मल अवस्थामा आउने गर्छन् । तर, हामी स्वास्थ्यकर्मीले प्लेटलेट्स घटेको अवस्थामा रक्तस्राव हुन्छ भनेर प्लेटलेट्स दिइरहेका छौँ । विभिन्न अनुसन्धानले के देखाएका छन् भने प्लेटलेट्स गणनाका आधारमा मात्र प्लेटलेट्स चढाउनुहुँदैन, डेंगुको प्रक्रियामा यो घट्ने प्रक्रिया नर्मल हो । मैले ८ हजार प्लेटलेट्स भएका बिरामीको उपचार गरेको छु, जुन पछाडि बिस्तारै बढ्दै गएको छ र बिरामी कुनै जटिलताविना अस्पतालबाट बिदा भएका छन् । प्लेटलेट्स घटेका कारणले मात्र रक्तस्राव हुन्छ भन्ने होइन, अन्य कारण पनि हुन्छन् । हेमोरेजिक डेंगुमा आन्द्राबाट रगत बग्न सक्छ, तर प्लेटलेट्सका कारण रक्तस्राव हुने भने होइन । प्लेटलेट्स दिँदाका दुुष्प्रभाव धेरै छन् र बिरामीले यसका कारण निकै दुःख र सस्ती भोगेका छन् । डेंगुमा घटेको सिबिसी पनि पछि नर्मल ठाउँमा आउँछ । यो घट्यो भनेर एन्टिबायोटिक चलाउनु गलत हो ।
रक्तस्राव कस्ता मानिसमा बढी हुन्छ ? हर्मोटोकेडिड बढेको, रगत जमाउने एपिटिटी बढेको छ, ज्वरो आएका वेला देखिने प्लेटलेट्स पनि (२० हजार) घटेको अवस्था छ भने रक्तस्राव हुन सक्छ । तर, जस्तो अवस्थामा प्लेटलेट्स घटे पनि यो मात्र रक्तस्राव गट्ने कारण होइन । विश्वव्यापी अध्ययनबाट बनेका गाइडलाइनले पनि १० हजारभन्दा तल घटे दिन सकिने भनेका छन्, तर दिनैपर्छ भन्दैनन् । विश्व स्वास्थ्य संगठनले त यसबारे बोलेको पानि छैन । तर, हाम्रो देशमा यसको प्रयोग गलत हिसाबले गरेको देखिएको छ ।
एन्टिबायोटिक्स डेंगु भनेको भाइरस वा इन्टिब्याक्टेरियल रोग हो, इन्टिबायोटिक्स होइन । त्यसैले डेंगुमा एन्टिबायोटिक्स नचाहिने भन्ने कुरा आउला । तर, जति पनि दक्षिण एसियामा गरिएका अनुसन्धान छन्, तिनलाई हेर्दा डेंगुसँगसँगै अर्को ब्याक्टेरियाको इन्फेक्सन, प्रोटोजोवाको इन्फेक्सन पनि पाइएको छ । अध्ययनमा ७ प्रतिशतजति बिरामीमा अर्को ब्याक्टेरियाको इन्फेक्सन देखिएको छ, जुन ब्याक्टेरियाको उपचारमा ट्याबलेट र पानी मात्र खाएर हुँदैन, एन्टिबायोटिक्स नै खानुपर्छ । तर, डेंगु ज्वरो आएका प्रत्येक बिरामीलाई चिकित्सकले अनावश्यक रूपमा एन्टिबायोटिक्स चलाएको पाइन्छ । हामीले ९३ प्रतिशतलाई अनावश्यक रूपमा एन्टिबायोटिक्स चलाइरहेका छौँ । डेंगु ज्वरो पहिचान भइसकेपछि एन्टिबायोटिक्स आवश्यक छ कि छैन भनेर हेर्नुपर्छ ।
डेंगुका बिरामीमा अन्य ब्याक्टेरिया, प्रोटोजोवालगायतको इन्फेक्सन भएमा जटिलता धेरै हुन जान्छ । यस्ता बिरामीमा मृत्युदर १४ देखि ४४ प्रतिशतसम्म भएको अध्ययनले देखाएका छन् । एन्टिबायोटिक्स चलाउने विभिन्न आधार हुन्छन्– वृद्ध अवस्थाको बिरामी छ, डेंगुका लक्षण भयानक रूपमा देखिएका छन्, ७ दिनभन्दा बढी ज्वरो आएको छ, सोडियम घटेर गएको छ, सक नभई मिर्गौला तथा कलेजोको रिपोर्ट बिग्रिएको छ, डेंगुका साधारणभन्दा जटिलखालका लक्षण देखिएका छन् भने त्यस्तो अवस्थामा एन्टिबायोटिक्स चलाउन सकिन्छ ।
स्लाइन पानी चढाउँदा गम्भीर जोखिम, कस्तोमा चढाउने ? डेंगु ज्वरो सामान्य ज्वरो हो । यसमा दुखाइ धेरै हुने गर्छ । यसको व्यवस्थापन सामान्य झोल कुरा तथा सिटामोल खाएर गर्न सकिन्छ । यदि केही व्यक्तिलाई उल्टी हुने, गिजाबाट रगत आउने, श्वास–प्रश्वासमा समस्या हुने, कालोखालको दिसा आउने, उल्टी हुँदा रगत देखिने, बिरामी मूच्र्छा हुने भयो भने चिकित्सकको सल्लाहअनुसार स्वास्थ्यसंस्थामा भर्ना हुनुपर्छ । भर्ना भएका बिरामीमा पनि रक्तचाप घटेर सकमा गएमा बल्ल फ्ल्युड हालेर आसियूमा राखेर उपचार गर्नुपर्छ । यस्तो क्रिटिकल फेजको लक्षण भएका मानिसको उपचारका क्रममा केही समयका लागि पानी चढाउने गरिन्छ ।
डेंगु ज्वरो सुरु हुनासाथ ४–५ बोतल स्लाइन पानी दिएर राखेको पाइन्छ, जुन घातकसिद्ध हुन सक्छ । यसले शरीरमा पानी जम्मा भएर बस्न सक्छ, जसका कारण केही व्यक्तिमा लिक भयो भने सबै पानी फोक्सो र पेटमा जान्छ र दुर्घटना निम्तिन सक्छ ।
स्वास्थ्य सेवा विभागले देशभर डेंगु रोग संक्रमण रोकथाम तथा नियन्त्रणका नाममा विषादीको प्रयोग अत्यधिक भएको भन्दै रोक्न सचेत गराएको छ । विभागले आइतबार पत्रमार्फत विभिन्न जिल्लामा कालाजार र औलो रोकथामका लागि पठाएको विषादीसमेत जथाभावी प्रयोग भइरहेको भन्दै रोक्न यस्तो परिपत्र गरेको हो ।
विभागका महानिर्देशक डा. रोशन पोखरेलले हस्ताक्षर गरेको ध्यानाकर्षणपत्रमा सरकराले उपलब्ध गराएको विषादी औलो र कालाजारको उच्च जोखिम भएको क्षेत्रमा घर तथा कटेराभित्र छर्कने प्रयोजनका लागि भएको जनाएको छ ।
विभागले डेंगु रोग नियन्त्रण तथा रोकथामका लागि सबैभन्दा प्रभावकारी विधि भनेको लामखुट्टेको वृद्धिविकास हुने वासस्थानको खोजी गरी लार्भा नष्ट गर्नु भएको समेत सचेत गराएको छ । विभागले राष्ट्रियस्तरमा अवलम्बन गरिएको खोज र नष्ट गर अभियानलाई निरन्तरता दिन र विषादी प्रयोग रोक्न आग्रह गरेको छ ।
अहिले डेंगु नियन्त्रणका नाममा नेतादेखि सांसद्समेत फगिङ (विषादीयुक्त धुवाँ) उडाउन लागिपरेका छन् । ठूला लामखुट्टे मार्न सक्ने यो विधिबाट लार्भालाई फरक नपर्ने भएकोले प्रभावहीन हुनुका साथै वातावरणीय र मानव स्वास्थ्यका हिसाबले समेत हानिकारक भएको भन्दै विज्ञहरुले रोक्न आग्रह गरिरहेका छन् ।
पछिल्ला केही महिनायता देशका विभिन्न ठाउँमा देखिएको डेंगुको प्रकोपका कारण अहिले जनमानसमा एक प्रकारको त्रास देखिएको छ । कतिपय सन्दर्भमा डेंगु रोगको जोखिमलगायत विषयमा प्रर्याप्त अनुसन्धान नै भएका छैनन् भनेर पनि विषयहरू आइरहेका छन् । अहिले प्रकोपको समयमा सरोकारवाला निकायको भूमिकाको सन्दर्भमा समीक्षा गरिरहँदा रोगको अवस्था र कारणबारे आमपब्लिकमा प्रर्याप्त बहस र जनचेतना आवश्यक देखिन्छ ।
कतिपय अवस्थामा रोग कसरी फैलिन्छ ? कसरी बच्ने ? वा सरकारको वा अन्य निकायको भूमिका के हुनुपर्छ भन्नेमा पनि जनमानसमा बुझाइमा अपर्याप्तता देखिएको छ । अहिले प्रकोप वा महामारीको अवस्था निम्तिन सक्ने जोखिमको अवस्थामा सावधानी र सचेततापूर्वक प्रकोपको सामना एवम् नियन्त्रणमा लाग्नु नै बुद्धिमानी हो ।
डेंगुको प्रकोप रोकथामका लागि प्रभावकारी भ्याक्सिन तथा कुनै निश्चत उपचार नभएको अवस्थामा रोग सार्ने लामखुट्टेको नियन्त्रण गर्ने र यसको टोकाइबाट बच्नु नै रोगबाट जोगिने उत्तम उपाय हो । चिकुनगुन्या, जिका, डेंगुलगायत रोग सार्ने एडिज एजिप्टाई र एडिज अल्बोपिक्टस प्रजातिका लामखुट्टे रोग वाहकका रूपमा रहेका छन् । नेपालको भौगोलिक विभिन्नता, भूभागीय उच्चता र परिवर्तित जैव–पर्यावरणबीच अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहन्छ । यी तत्त्वले अनुकूल प्रजननस्थानको सिर्जना हुने परिप्रेक्ष्यमा यिनीहरूको उपस्थिति, वितरण वा विस्तार र उपलब्धताले निकै अर्थ राख्छ । रोगको संक्रमणलाई जलवायु परिवर्तन र बढ्दो तापक्रम, बढ्दो जनसंख्या, सहरीकरण, जनसांख्यिक सम्बन्ध, परिवहन, निवासकेन्द्रित पर्यटनलगायत स्थानीय एवम् विश्वव्यापी रूपमा आएको परिवर्तनसँग जोडेर हेर्नुपर्छ ।
डेंगु रोगबाहेक लामखुट्टेका प्रजातिको जनसंख्या नियन्त्रण गर्न नसक्ने उपाय अवलम्बन गर्नुुभन्दा विश्वमा प्रचलित प्रभावी विधिको अभ्यास गर्न ढिलो गर्नुहँुदैन । भेक्टरको जैविक विधिद्वारा नियन्त्रण, विभिन्न प्रकारका प्रजननस्थान हटाएर वा नष्ट गरेर, प्रजनन क्षमतालाई प्रभावित गरेर नियन्त्रण गर्ने र प्रत्यक्ष रूपमा व्यक्तिगत सुरक्षाका उपाय अवलम्बन गर्नु नै राम्रो तरिका हो ।
विश्व तापमानमा भएको वृद्घि र जलवायु परिवर्तनका कारण यी दुवै प्रजातिका लामखुट्टेको भौगोलिक सीमा विस्तार भइरहेको तथ्य हामीले भुल्नुहुँदैन । विशेषगरी, डेंगुलगायतका संक्रामक रोग सार्न सक्ने प्रजातिका भेक्टरहरू उच्च भूभागमा समेत स्थापित भइसकेका छन् । प्रमुख भेक्टर अर्थात् लामखुट्टे एडिज एजिप्टाईले १८०० मिटर तथा एडिज अल्बोपिक्टस २१०० मिटरको उचाइसम्म प्रजनन गर्न समर्थ रहेको पाइएको छ । यी दुवै प्रजातिका लामखुट्टेले फुल पार्दा मुख्य प्राथमिकतामा फ्याँकिएका टायरहरू रहेको पाइएको छ ।
अनुसन्धान परिषद्ले नै गरेको अनुसन्धानका प्रतिवेदनलाई हेर्दा हामीले जनचेतना बढाउनका लागि धेरै नै काम गर्नुपर्ने अवास्था देखिन्छ । रोगको जोखिम रहेका क्षेत्रमध्ये माथिल्लो भू(भागका जिल्लामा भन्दा तल्लो भू(भागका जिल्लामा जनमानसले डेंगुबारे धेरै सुनेको पाइएको छ ।
माथिल्लो भू–भागका जिल्लामा १६ प्रतिशत र तल्लो भू–भागका जिल्लामा ५३ प्रतिशत जनताले डेंगुबारे सुनेको पाइएको छ । तर, रोगको नाम मात्रै सुनेर पनि यो जोखिन न्यूनीकरणका लागि पर्याप्त हुँदैन । यस सन्दर्भमा १३ प्रतिशत जनताले मात्र डेंगु रोकथामका उचित उपाय अपनाएको पाइएको छ, जसमा माथिल्लो भू–भागका तुलनामा तल्लो भू–भागका जिल्लाहरूमा उचित उपायको बढी अभ्यास गरिएको देखिन्न ।
अनुसन्धानकै तथ्यबाट पनि के पुष्टि हुन्छ भने केही वर्षयता डेंगु महामारीका रूपमा फैलिरहेको अवस्थामा पनि जनमानसमा यस रोगसम्बन्धी ज्ञानको चरम अभाव छ । यो तथ्यले पनि रोगलाई महामारीका रूपमा फैलिन नदिन र यसलाई नियन्त्रण गर्न देशव्यापी जनचेतना फैलाउनु आवश्यक छ र रोकथाम तथा नियन्त्रणका उपायको आमजनस्तरमा व्यावहारिक कार्यान्वयन आवश्यक छ भन्ने पुष्टि गर्छ ।
अहिले रोग नियन्त्रणका लागि धेरै ठाउँहरूमा धुवाउने विषादी (फगिङ) को प्रयोग अत्यधिक भइरहेको पाइन्छ । वैज्ञानिक रूपमा भन्नुपर्दा फगिङले एकातिर वातावरण र मानव स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर उत्पन्न गर्छ भने अर्कोतर्फ यो विधि डेंगु नियन्त्रणमा प्रभावकारी पनि छैन ।
विश्व तापमानमा भएको वृद्घि र जलवायु परिवर्तनका कारण भइरहेको कीटजन्य रोग डेंगुको भौगोलिक सीमाविस्तार र यसको रोकथामका लागि प्रभावकारी कार्यक्रमको कार्यान्वयन अत्यन्त आवश्यक छ । यसक्रममा नेपालका विभिन्न स्थान (उचाइ) मा बसोवास गर्ने समुदायको डेंगु र यसको भेक्टरप्रतिको ज्ञान, प्रवृत्ति र यसको रोकथाम र नियन्त्रणका निम्ति गरिने अभ्यास वा व्यावहारिक रूपमा गरिने प्रयासको स्तर अभिवृद्घि गर्नु आवश्यक छ ।
डेंगु रोगबाहेक लामखुट्टेका प्रजातिको जनसंख्या नियन्त्रण गर्न नसक्ने उपाय अवलम्बन गर्नुुभन्दा विश्वमा प्रचलित प्रभावी विधिको अभ्यास गर्न ढिलो गर्नुहँुदैन । भेक्टरको जैविक विधिद्वारा नियन्त्रण, विभिन्न प्रकारका प्रजननस्थान हटाएर वा नष्ट गरेर, प्रजनन क्षमतालाई प्रभावित गरेर नियन्त्रण गर्ने र प्रत्यक्ष रूपमा व्यक्तिगत सुरक्षाका उपाय अवलम्बन गर्नु नै राम्रो तरिका हो । यसका निम्ति यस विषयसम्बन्धी कीट वैज्ञानिक युवा मानव संसाधनको क्षमता अभिवृद्घि र नयाँ जनशक्ति पनि विकास गर्नुपर्छ ।
भौगोलिक सूचना प्रणाली, तथ्यांक संकलन र उपलब्धता, निगरानी प्रणाली आदिजस्ता नवपद्घति र साधनको प्रविधिसँगको सामन्जस्यले तत्क्षेत्र वा स्थानको वानस्पतिक संरचना, पानी, तापमान, आरद्रता, वायुमण्डल, भू–प्रयोग, मौसम आदिसम्बन्धी विस्तृत तथ्य र आँकडा प्राप्त गर्न सकिन्छ, जसले रोगबाहेक कीट पारिस्थितिकी र रोगको प्रसारण गतिकी (प्याथोजेन ट्रान्समिसन डायनामिक) बीचको सुस्पष्ट सम्बन्ध बुझ्नेक्रममा उत्पन्न मार्ग–अवरोध हटाउन सकिन्छ ।
साथै, विश्व तापमानमा भएको वृद्घि र जलवायु परिवर्तनका कारण भइरहेको कीटजन्य रोग डेंगुको भौगोलिक सीमाविस्तार र यसको रोकथामका लागि प्रभावकारी कार्यक्रमको कार्यान्वयन अत्यन्त आवश्यक छ । यसक्रममा नेपालका विभिन्न स्थान (उचाइ) मा बसोवास गर्ने समुदायको डेंगु र यसको भेक्टरप्रतिको ज्ञान, प्रवृत्ति र यसको रोकथाम र नियन्त्रणका निम्ति गरिने अभ्यास वा व्यावहारिक रूपमा गरिने प्रयासको स्तर अभिवृद्घि गर्नु आवश्यक छ ।
दीर्घकालीन कार्ययोजना र राष्ट्रियस्तरमा यस रोगबाहेक लामखुट्टे प्रजातिको बृहत् सर्वेक्षणका साथै यस रोगको सम्भावित प्रसारको अनुमान वा रोकथाम, निवारण, सुरक्षा वा नियन्त्रणका निम्ति व्यक्ति अनि समुदायमा डेंगु र वाहक प्रजातिसम्बन्धी चेतना र ज्ञानको व्यापक अभिवृद्घि आजको परम आवश्यकता हो ।
(सोमबार परिषद्ले आयोजना गरेको पत्रकारसम्मेलनमा वितरित विज्ञाप्ति र व्यक्त धारणामा आधारित)
डाक्टर : कहाँबाट आउनुभयो ? के भयो ? बिरामी : यहीँ डल्लुबाट । एक साता भयो, ज्वरो आएको छ, आँखाको नानी दुख्छ, शरीर पूरै करकरी दुख्छ, टाउको फुल्टाजसरी दुखिरहन्छ ।’ डाक्टर : औषधिको प्रयोग गर्नुभएको छ ? बिरामी : छ, डाक्टर सा’ब । यही हो औषधि मेडिकलबाट दिनुभएको, खाइरहेको छु, तर सन्चो भएन । डाक्टर : ओहो ! एन्टिबायोटिक, पेनकिलर पो खानुभएको रहेछ ! तपाईंलाई डेंगु भएको हो । आँखाका नानी दुख्नु, शरीर दुख्नु, टाउको बेसरी दुख्नु डेंगुका लक्षण हुन् । डेंगु हुँदा एन्टिबायोटिक, पेनकिलर खानुपर्दैन । बस, घरमा बसेर झोलिलो कुरा र सिटामोल खानुहोस्, बिस्तारै सन्चो हुँदै जान्छ ।
सोमबार बिहान टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालका प्रमुख कन्सल्टेन्ट सरुवारोग विशेषज्ञ डा. अनुप बास्तोलाले उपचारका लागि आएका एक बिरामीसित गरेको संवाद हो यो ।
श्रीमान्लाई ज्वरो आएपछि गत साता काठमाडौंको स्वयम्भूनजिक डल्लु बस्ने रीता भुजेलले घरनजिकैको एक मेडिकलमा जाँच गराइन् । क्लिनिकमा स्वास्थ्य परीक्षण गराएपछि त्यहाँ उनलाई झोलाभरि एन्टिबोयोटिक, पेनकिलरजस्ता औषधि दिएर पठाए । मेडिकलमा दिइएको एन्टिबोयोटिक, पेनकिलर खाएपछि पनि ठिक नभएर उनी सोमबार बिहानै श्रीमान्लाई टेकु अस्पताल आएकी थिइन् ।
डेंगु संक्रमित बिरामी यति पुगे, यतिको मृत्यु भयो भनेर गनेर मात्र बस्यौँ । यसको रोकथामका लागि व्यवहार परिवर्तन हुनु आवश्यक रहेको डा. बास्तोलाको बुझाइ छ । उनका अनुसार लामखुट्टेको टोकाइबाट कसरी बच्ने भन्ने जानकारी आममानिसमा हुनु जरुरी छ ।
यी मात्र होइनन्, ज्वरो आउँदा एन्टिबायोटिक खाएर ठिक नभएपछि डेंगुको आशंकामा टेकु अस्पताल आउने बिरामी सयौँको संख्यामा छन् । देशभर डेंगुले महामारीको रूप लिइरहँदा उपचारसमेत कतै अलमलिन पुगेको छ । बिरामीमा मात्र होइन, स्वास्थ्यकर्मीमा समेत डेंगुरोग र त्यसको उपचारबारे चेतनामा कहीँ–कतै कमी भएझैँ देखिएको छ, जसका कारण सर्वसाधारण बिरामी सामान्य प्यारासिटामोल झोलिलो पदार्थको सेवन गरेर आराम गरेमा निको हुने डेंगुका लागि अनावश्यक एन्टिबायोटिक र पेनकिलरको सेवनबाट शरीरलाई थप हानि पुर्याउन बाध्य छन् ।
डेंगुमा एन्टिबायोटिक, पेनकिलर तथा फ्लेक्सन सेवनले आन्द्रामा असर डेंगु संक्रमितले एन्टिबोयोटिक खानुपर्दैन, तर धेरै क्लिनिक तथा मेडिकलमा परीक्षण गराएका बिरामीलाई चिकित्सक, स्वास्थ्यकर्मी तथा फार्मेसी सञ्चालक स्वयंले पनि एन्टिबोयोटिक, पेनकिलरजस्ता अनाश्वयक औषधि सेवन गराइरहेको डा. बास्तोला बताउँछन् । ‘सामान्यतया डेंगु भएका बिरामीलाई प्रशस्त पानी पिएर आराम गर्दा सामान्य प्यारासिटामोलको सेवनले नै रोग ठिक हुन्छ,’ बास्तोला भन्छन्, ‘डेंगु लागेका बिरामीले फ्लेक्सन, एन्टिबोयोटिक, पेनकिलर सेवन नगर्नु नै बुद्धिमानी हुन्छ, किनकि फ्लेक्सन खाँदा आन्द्रा सुन्निने, रगतमा प्लेटलेट कम भएका वेला रगत बग्न सक्नेजस्ता जोखिम निम्तिन सक्छन् ।’
९३ प्रतिशतमा अनावश्यक एन्टिबायोटिकको प्रयोग ‘डेंगुमा एन्टिबायोटिक चलाउने विभिन्न आधार हुन्छन्– वृद्ध अवस्थाको बिरामी छ, डेंगुका लक्षण भयानक रूपमा देखिएका छन्, ७ दिनभन्दा बढी ज्वरो आएको छ, सोडियम घटेर गएको छ, डेंगुका साधारणभन्दा जटिलखालका लक्षण देखिएका छन् भने त्यस्तो अवस्थामा मात्र एन्टिबायोटिक्स चलाउनुपर्ने हुन्छ,’ डा. बास्तोला भन्छन्, ‘तर, डेंगु ज्वरो आएका प्रत्येक बिरामीलाई चिकित्सकले अनावश्यक रूपमा एन्टिबायोटिक चलाएको पाइन्छ । हामीले ९३ प्रतिशतलाई अनावश्यक रूपमा एन्टिबायोटिक चलाइरहेको अनुसन्धानले देखाएको छ ।’
डेंगु ज्वरो सामान्य ज्वरो हो । यसमा दुखाइ धेरै हुने गर्छ । यसको व्यवस्थापन सामान्य झोल कुरा तथा सिटामोल खाएर गर्न सकिन्छ । डेंगु हुँदा देखिने समान्य लक्षणमा ज्वरो आउने, आँखाको नानी दुख्ने, शरीरमा स–साना डाबर आउने, खाना नरुच्ने, जोर्नी तथा मांसपेशीहरू दुख्ने, पेटमा गडबडी हुने गर्छन् । केही व्यक्तिमा भने जटिलखाले लक्षणसमेत देखिने गर्छन् ।
एडिस जातको पोथी लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने डेंगु रोग अहिले ५६ भन्दा बढी जिल्लामा फैलिएको छ । एकपटक लामखुट्टे संक्रमित भएपछि त्यसबाट संक्रमित भएका लामखुट्टेले टोक्दा डेंगुका बिरामी बढ्दै गएको डा. बास्तोलाको भनाइ छ । विशेषगरी, डेंगु सार्ने लामखुट्टेले सफा पानी जमेको स्थानमा फुल पार्ने गर्छ । प्रायः वर्षाको पानी जम्ने जथाभावी फालेका बोतल, टिनका भाँडा, थोत्रो टायर, अलकत्रा वा मट्टितेलका खाली ड्रमहरू, गमला, पानीका ट्ंयाकी आदिमा यसले फुल पार्छ । सहरी क्षेत्रमा यस्ता वस्तुहरू थुप्रै हुने भएकाले पनि सहरमा बढी लामखुट्टे देखिने गर्छन् ।
डेंगुका सामान्य तथा जटिल लक्षण डेंगु ज्वरो सामान्य ज्वरो हो । यसमा दुखाइ धेरै हुने गर्छ । यसको व्यवस्थापन सामान्य झोल कुरा तथा सिटामोल खाएर गर्न सकिन्छ । डेंगु हुँदा देखिने समान्य लक्षणमा ज्वरो आउने, आँखाको नानी दुख्ने, शरीरमा स–साना डाबर आउने, खाना नरुच्ने, जोर्नी तथा मांसपेशीहरू दुख्ने, पेटमा गडबडी हुने गर्छन् । केही व्यक्तिमा भने जटिलखाले लक्षणसमेत देखिने गर्छन् । यदि बिरामीलाई उल्टी हुने, गिजाबाट रगत आउने, श्वासप्रश्वासमा समस्या हुने, कालो रङको दिसा आउने, उल्टी हुँदा रगत देखिने, बिरामी मूच्र्छा हुने भयो भने चिकित्सकको सल्लाहअनुसार स्वास्थ्यसंस्थामा भर्ना हुनेपर्ने डा. बास्तोला बताउँछन् ।
बच्ने उपाय : व्यवहार परिवर्तन डेंगु संक्रमित बिरामी यति पुगे, यतिको मृत्यु भयो भनेर गनेर मात्र बस्यौँ । यसको रोकथामका लागि व्यवहार परिवर्तन हुनु आवश्यक रहेको डा. बास्तोलाको बुझाइ छ । उनका अनुसार लामखुट्टेको टोकाइबाट कसरी बच्ने भन्ने जानकारी आममानिसमा हुनु जरुरी छ । ‘बाहिर निस्कँदा शरीर ढाक्ने कपडा लगाएर निस्कने, घरका झ्यालढोकामा जाली हाल्ने, दिउँसो सुत्दा झुल हाल्नेजस्ता पक्षलाई व्यवहारमा उतार्नुपर्छ,’ डा. बास्तोला भन्छन्, ‘तर, हामी डेंगुका केस कति आए भनेर दौडिरहेका छौँ, डेंगु सार्ने लामखुट्टेको अन्त्यका लागि कमै मात्र लागेका छौँ । खोइ ‘खोज र नष्ट गर’ अभियानलाई व्यवहारमा उतारेको ? त्यसबारे जनमानसमा पर्याप्त सूचना दिनु जरुरी छ ।’
लामखुट्टेको लार्भा यस्तो हुन्छ, त्यसलाई यसरी खोजेर नष्ट गर्नुपर्छ भन्ने जानकारी दिनुपर्ने डा. बास्तोला बताउँछन् । ‘खोज र नष्ट गर अभियानलाई महाअभियानका रूपमा निरन्तर चलाउनुपर्छ,’ बास्तोला भन्छन्, ‘जसरी वाग्मतीबाट फोहोर निकालेर सफा गरियो, त्यसैगरी घर–घरबाट डेंगुका लार्भाको वासस्थान खोजेर नष्ट गर्नु जरुरी छ ।’
मुलुकले ४ महिनादेखि डेंगुको महामारी खेपिरहेको छ । डेंगु नियन्त्रणमा सुरुका ३ महिनाको प्रयासमा निराशा हात लागेपछि नियन्त्रणको पाटो सरकारको काबुमा नरहेको तर उपचार भने गर्न सक्ने स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले घोषणा गर्यो । देशका ५६ भन्दा बढी जिल्ला डेंगुले आक्रान्त भइरहँदा सरकारको यो लाचारी कत्ति पनि सुहाउँदो थिएन ।
यद्यपि, उपचारमा भने सरकारबाट राहत पाउने आशा जनतामा थियो । सरकारले नियन्त्रण काबुबाहिर गएको घोषणा गरेसँगै राजधानीलगायत आसपासका जिल्लामा अस्वाभाविक रूपमा डेंगुको संक्रमण फैलियो ।
यसैबीच, १७ भदौमा स्वास्थ्य तथा जनसंख्या राज्यमन्त्री डा. सुरेन्द्रकुमार यादवले टेकुस्थित शुक्रराज ट्र«पिकल तथा सरुवारोग अस्पतालको निरीक्षण गरे । मुलुकको एक मात्र केन्द्रीयस्तरको सरुवारोग अस्पतालको निरीक्षणका क्रममा मन्त्री डा. यादवले डेंगुको परीक्षण तथा उपचारका लागि आउने बिरामीसँग शुल्क नलिन अस्पताल प्रशासनलाई निर्देशन दिए ।
जनतालाई लाग्यो, रोग अनियन्त्रित बने पनि संक्रमण भइहालेमा उपचार भने निःशुल्क पाइनेभयो । तर, दुई साता बितिसक्दा पनि व्यवहारमा त्यस्तो भएन । वास्तवमा मन्त्रीले उक्त निर्देशन मिडियाबाजीका लागि मात्र दिएको खुल्न आएको छ ।
उनले निःशुल्क परीक्षणका लागि आवश्यक बजेट उपलब्ध गराउनु त परको कुरा, बजेटको पूर्वानुमानसम्म पनि नगरी निःशुल्क घोषणा गरेको देखिन्छ । यसै पनि भित्री रूपमा डा. यादवले पनि डेंगु परीक्षण निःशुल्क गर्न नसकिने अभिव्यक्ति अस्पताललाई दिएको स्रोतको भनाइ छ । मन्त्रालयबाट निःशुल्क परीक्षणका लागि कुनै लिखित निर्देशन नआउनुले पनि डा. यादवको निर्देशन कार्यान्वयनका लागि नभई राजनीतिक दाउपेच मात्र थियो भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।
सबैजसो निजी अस्पतालमा डेंगु परीक्षण गराएबापत बिरामीले हजारभन्दा माथि नै शुल्क तिर्नुपर्छ । बागबजारस्थित काठमाडौं मोडल हस्पिटलले डेंगु परीक्षण गराएबापत १३४० रूपैयाँ शुल्क लिने गरेको छ । त्यसैगरी, चाबहिलस्थित ओम अस्पतालमा डेंगु परीक्षण गराउनेले २ हजारभन्दा बढी शुल्क तिर्नुपर्छ ।
सरकारले दिएको निर्देशन कार्यान्वयन हुन नसक्नुको कारणबारेको प्रश्नमा अस्पताल प्रशासन विद्यमान बजेटमा निःशुल्क परीक्षण सम्भव नभएको बताउँछ । दैनिक ६ सयभन्दा बढीको परीक्षण हुने र त्यसको व्ययभार अस्पतालले थग्न नसक्ने अस्पतालको भनाइ छ । ‘दैनिकजसो ८ सयभन्दा बढी बिरामी डेंगु परीक्षण गर्न आउँछन्, उनीहरू सबैको निःशुल्क परीक्षण गर्ने हो भने दैनिक ७–८ लाख खर्च हुन्छ,’ सूचना अधिकारी खतिवडा भन्छन्, ‘परीक्षण निःशुल्क गर्न थालियो भने अस्पतालको वार्षिक बजेट १ महिनामै सकिन्छ ।’
अस्पताललाई निःशुल्क परीक्षण सेवा दिनेबारे कुनै लिखित पत्र नआएको र राज्यमन्त्री स्वयंले नै निःशुल्क गर्न नसकिने जानकारी दिएको खतिवडा बताउँछन् । निःशुल्क सेवा दिनका लागि सरकारले त्यहीअनुरूप बजेट उपलब्ध गराउनुपर्ने खतिवडाको भनाइ छ । यसरी हेर्दा राज्यमन्त्रीले लोकप्रियताका लागि मिडियासामु निःशुल्क परीक्षण गराउन निर्देशन दिएको तर भित्री रूपमा अस्पताललाई सशुल्क गर्न भनेको बुझिन्छ । उनले साधन–स्रोत उपलब्ध गराउनतर्फ कुनै पहल नै नगरी निःशुल्क परीक्षण गराउने कुरा मात्र गरेका थिए ।
टेकु र वीरमा परीक्षणशुल्क ५००, निजीमा १३४० देखि २ हजारभन्दा माथि पनि सरुवारोगविशेषको उपचारका लागि पूर्णतः सरकारी लगानीमा सञ्चालनरत टेकु अस्पतालमा डेंगु परीक्षण गराउने बिरामीले ५०० रूपैयाँ शुल्क तिर्नुपर्छ । परीक्षण किटका लागि मात्र अस्पतालको लागत ९५० रूपैयाँ पर्ने अस्पतालले जनाएको छ । बिरामीलाई सहुलियतपूर्ण दरमा सेवा दिन लागतभन्दा आधा मात्र शुल्क लिएको अस्पतालको भनाइ छ । बिरामीको चाप दिनहुँ चुलिँदै गएपछि सहुलियतका लागि बजेट अभाव हुन थालेको छ । सहुलियतमा सेवा धान्न नसक्ने भएपछि अस्पतालले मन्त्रालयसित १ करोड ३६ लाख रूपैयाँ डेंगु परीक्षणका लागि माग गरेको छ ।
‘दैनिकजसो ८ सयभन्दा बढी बिरामी डेंगु परीक्षण गर्न आउँछन्, सबैको निःशुल्क परीक्षण गर्ने हो भने दैनिक ७–८ लाख खर्च हुन्छ,’ सूचना अधिकारी खतिवडा भन्छन्, ‘परीक्षण निःशुल्क गर्न थालियो भने अस्पतालको वार्षिक बजेट १ महिनामै सकिन्छ ।’
त्यसैगरी, मुलुककै सस्तो स्वास्थ्यसेवा प्रदान गर्ने ठूलो र पुरानो अस्पताल वीरमा पनि डेंगु परीक्षण शुल्क ५०० रूपैयाँ नै छ । वीरले पनि बिरामीलाई सहुलियत प्रदान गर्न लागतभन्दा निकै कम रकम मात्र शुल्क लिने गरेको अस्पतालका निर्देशक केदार सेन्चुरी बताउँछन् ।
निजी अस्पतालहरूमा भने डेंगु परीक्षण शुल्कमा एकरूपता छैन । सबैजसो निजी अस्पतालमा डेंगु परीक्षण गराएबापत बिरामीले हजारभन्दा माथि नै शुल्क तिर्नुपर्छ । बागबजारस्थित काठमाडौं मोडल हस्पिटलले डेंगु परीक्षण गराएबापत १३४० रूपैयाँ शुल्क लिने गरेको छ । त्यसैगरी, चाबहिलस्थित ओम अस्पतालमा डेंगु परीक्षण गराउनेले २ हजारभन्दा बढी शुल्क तिर्नुपर्छ । डेंगु परीक्षण गराएबापत बिरामीले २ हजारदेखि २ हजार २ सयसम्म शुल्क तिर्नुपर्ने अस्पतालले जानकारी दिएको छ । अन्य निजी अस्पतालमा पनि डेंगु परीक्षण शुल्क २ हजारकै आसपासमा रहेको पाइएको छ ।
चितवन जिल्लामा डेंगुका बिरामी दिनप्रतिदिन बढ्दै गएका छन् । चालू आर्थिक वर्षमा चितवनमा १ हजार ८ सय ५७ जनामा डेंगु संक्रमण भइसकेको स्वास्थ्य कार्यालय चितवनले जानकारी दिएको छ । त्यसमध्ये चितवन जिल्लाका संक्रमित १ हजार ४ सय ९६ जना छन् । नवलपुरका २ सय ३, मकवानपुरका ४१ र अन्य जिल्लाका १ सय १८ जनाले चितवनमा डेंगुको उपचार गराइरहेको स्वास्थ्य कार्यालयका किटनियन्त्रक राम केसीले जानकारी दिए । चितवनमा हालसम्म करिब ६ हजारमा डेंगु परीक्षण गरिएको छ ।
जिल्लामा सबैभन्दा धेरै भरतपुर महानगरपालिकामा डेंगुका बिरामी भेटिएका छन् । महानगरमा १ हजार ३ सय ३३ जनामा डेंगु देखापरेको केसीले जानकारी दिए । महानगरका १, २, ३ नम्बर वडा बढी प्रभावित देखिएका छन् । त्यस्तै, खैरहनी नगरपालिकामा २०, राप्ती नगरपालिकामा ११, कालिका नगरपालिकामा २१, माडी नगरपालिकामा २५ र इच्छाकामना गाउँपालिकामा १२ जनामा डेंगु देखापरेको छ । एकजना भारतीय नागरिकमा समेत डेंगु संक्रमण भेटिएको छ । संक्रमितको संख्या अझै बढ्न सक्ने स्वास्थ्य कार्यालयको अनुमान छ ।
असोज महिनासम्म डेंगुको प्रकोप कायमै रहने भएकाले सचेत रहन प्रादेश ३ स्वास्थ्य निर्देशनालयका निर्देशक रमेश अधिकारीले आह्वान गरे । आइतबार भतरपुरमा आयोजित सञ्चारकर्मीसँगको अन्तरक्रियामा निर्देशक अधिकारीले प्रदेश ३ मा चितवन डेंगुबाट सबैभन्दा प्रभावित बनेकाले प्रदेश सरकारको ध्यान चितवनतर्फ बढेको बताए ।
असोज महिनासम्म डेंगुको प्रकोप कायमै रहने भएकाले सचेत रहन प्रादेश ३ स्वास्थ्य निर्देशनालयका निर्देशक रमेश अधिकारीले आह्वान गरे । आइतबार भतरपुरमा आयोजित सञ्चारकर्मीसँगको अन्तरक्रियामा निर्देशक अधिकारीले प्रदेश ३ मा चितवन डेंगुबाट सबैभन्दा प्रभावित बनेकाले प्रदेश सरकारको ध्यान चितवनतर्फ बढेको बताए । उनले डेंगु नियन्त्रणका लागि लाग्न सबै समुदायलाई आग्रहसमेत गरे ।
कार्यक्रममा विश्व स्वास्थ्य संगठनका अन्तर्राष्ट्रिय विज्ञद्वय लुङदेन, डा. बिएन नग्पाल, जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय चितवनका प्रमुख दीपक तिवारी, चितवन मेडिकल कलेजका डा. शीतल अधिकारी, डा. दयाराम लम्साल, भरतपुर अस्पतालका डा. युवानिधि बर्सौलालगायतले डेंगु रोगबारे जानकारी दिएका थिए । कार्यक्रममा उनीहरुले डेंगु संक्रमित लामखुट्टेको टोकाइबाट लाग्ने रोग भएकाले घरवरपर पानी जम्न नदिन सर्वसाधारणलाई आग्रह गरे ।
हालसम्म भरतपुर अस्पतालमा सबैभन्दा बढी डेंगु संक्रमितले उपचार गराएका छन् । भरतपुरपछि सबैभन्दा बढी डेंगुका बिरामी नारायणी सामुदायिक अस्पतालमा भेटिएका छन् । त्यसपछि चितवन मेडिकल कलेज, पुरानो मेडिकल कलेजलगायत अस्पतालमा डेंगु संक्रमितले उपचार गराएको पाइएको छ ।
साउनयता डेंगुका कारण चितवनमा २ जनाको मृत्यु भइसकेको छ भने एकजनाले स्क्रबटाइफसर र डेंगु दुवैको संक्रमणका कारण ज्यान गुमाएका छन् ।
विपद् कोषबाट किट किनेर दिनू : प्रशासन चितवन जिल्ला विपद्व्यवस्थापन समितिले जिल्लाका सबै स्थानीय तहलाई स्थानीय विपद्व्यवस्थापन कोषबाट डेंगु परीक्षण किट खरिद गरी स्थानीय अस्पतालहरूलाई वितरण गर्न निर्देशन दिएको छ । बिहीबार बसेको समितिको बैठकले बजेट अभावमा जिल्लामा प्रकोपको रूपमा देखापरेको डेंगुको परीक्षणमै बाधा उत्पन्न भएका कारण त्यसलाई सहज बनाउन यस्तो निर्देशन दिएको हो ।
अहिले जिल्लाका सबैजसो क्षेत्रमा डेंगुको संक्रमण देखिएको छ । तर, हरेक सरकारी अस्पताल तथा स्वास्थ्यसंस्थाले किट अभावको समस्या झेलिरहेका छन् । यही अभाव कम गर्न समितिले कोषमा रहेको रकमबाट काम चलाउन भनेको हो । समिति संयोजक प्रमुख जिल्ला अधिकारी जितेन्द्र बस्नेतको अध्यक्षतामा बसेको बैठकले विपद्कै रूपमा फैलिएको डेंगु संक्रमण नियन्त्रण गर्न आवश्यक निर्णय र प्रयास गर्न भनेको छ ।
स्वास्थ्य विभागअन्तर्गतको इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाले दिएको डेंगु परीक्षण किट साउनको पहिलो सातामै सकिएको थियो । लगत्तै भरतपुर अस्पतालले महानगरपालिकासँग किट सहयोग गर्न आग्रह गरेको थियो । तर, महानगरपालिकाले करिब तीन हप्तापछि बिहीबार मात्र एक हजार थान किट उपलब्ध गराएको छ ।
ढिलो गरी महानगरले गर्यो एक हजार किट सहयोग चितवनमा डेंगुको प्रकोप देखिएको झन्डै एक महिनापछि बल्ल महानगरपालिकाले किट सहयोग गरेको छ । स्वास्थ्य विभागअन्तर्गतको इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाले दिएको डेंगु परीक्षण किट साउनको पहिलो सातामै सकिएको थियो । लगत्तै भरतपुर अस्पतालले महानगरपालिकासँग किट सहयोग गर्न आग्रह गरेको थियो । तर, महानगरपालिकाले करिब तीन हप्तापछि बिहीबार मात्र एक हजार थान किट उपलब्ध गराएको छ ।
यसअघि निजी क्षेत्रबाट करिब पाँच सय थान किट अस्पताललाई प्राप्त भएको थियो । ‘महानगरको स्रोत र साधनले भ्याएसम्म सहयोग गरिरहेका छौँ,’ भरतपुर अस्पतालका मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट डा. श्रीराम तिवारीलाई किट हस्तान्तरण गर्दै मेयर रेणु दाहालले भनिन्, ‘किटका लागि गरिएको प्रयास बल्ल सफल भयो ।’ यसअघि पनि डेंगु नियन्त्रणका लागि र्याली, अन्तरक्रियालगायत विभिन्न सचेतनामूलक कार्यक्रम गरिए पनि महानगरपालिकाले ‘केही गरेन’ भनेर आलोचना गरिएको भन्दै उनले गुनासो गरिन् ।
कार्यक्रममा महानगरपालिकाको जनस्वास्थ्य शाखाका हेल्थ असिस्टेन्स अधिकृत सूर्य तिवारीले डेंगु किटको उपयोग अत्यावश्यक परेको अवस्थामा मात्रै गरिए अभाव नहुने बताए । कार्यक्रममा मेसु तिवारीले भरतपुर अस्पतालमा दैनिक ३ सय किट आवश्यक पर्ने गरेको भन्दै थप सहयोग गर्न सरोकारवाला निकायलाई आग्रह गरेका थिए । महानगरले जनस्वास्थ्य शाखाको भइपरी आउँदा प्रयोग गर्न छुट्याइएको रकमबाट दुई लाख र बाँकी अन्य कार्यक्रमबाट एक लाख रूपैयाँ गरी तीन लाख रूपैयाँ मूल्यबराबरको किट अस्पताललाई प्रदान गरेको हो ।
नेपालमा अहिले डेंगुको महामारी फैलिएको छ । डेंगु नेपालका लागि नयाँ समस्या हो । पहिला सन् २००६ मा चितवनमा सुरु भएकोमा हाल सरकारी तथ्यांक हेर्दा नेपालका ५६ भन्दा बढी जिल्लामा फैलिएको अवस्था छ । यसले पनि के देखाउँछ भने धेरै द्रुत गतिमा तल (तराई) बाट माथिल्लो (पहाडी) भागमा फैलिएको छ ।
हाल डेंगु फैलावटको जुन स्थिति देखापरेको छ, त्यो हाम्रो केही वर्षअघिको अनुसन्धानले नै देखाइसकेको कुरा हो । सुरुमा तराईका ५ वटा जिल्लामा देखिए पनि सन् २०१० मा काठमाडौं उपत्यकामा पनि डेंगु भाइरस सार्ने एडिस एजेप्टाई लामखुट्टे भटिएको थियो । भोलिका दिनमा डेंगुको प्रकोप कहाँसम्म फैलिन सक्छ भनेर हामीले वीरगन्जदेखि पहिल्याउँदै रसुवाको धुन्चेसम्म अध्ययन गरेका थियौँ । सन् २०१२ मा ६ महिना लगाएर यो अध्ययन गरिएको थियो । अध्ययनले डेंगु सार्ने लामखुट्टे लगभग २ हजार १ सय मिटरको उचाइसम्म फैलिन सक्ने देखाएको थियो । अध्ययनका क्रममा उल्लेखित उचाइमा डेंगु संक्रामक लामखुट्टेका एडल, लार्भा र फुल पनि फेला परेका थिए ।
हामीले अध्ययनको रिपोर्टमा टायर, गमला, प्लास्टिक, फोहोरमैला आदिमा डेंगु फैलिन सक्ने सम्भावनालाई प्रस्टसँग देखाएका थियौँ । अनुसन्धानको रिपोर्ट हामीले तत्कालीन समयमा प्रस्तुत पनि गर्यौँ । हाम्रो अनुसन्धानको रिपोर्टअनुसार अन्य देशले पनि आफ्नो बानी–व्यवहारमा परिर्वतन गरेका थिए । नेपालमा डेंगुको भयावह अवस्था आउँछ, डेंगु रोकथामका कुनै कार्यक्रम छैनन्, अब प्रभावकारी कार्यक्रम सञ्चालन हुनु जरुरी छ भनेर सन् हामीले २०१२ मै सरकारलाई अनुसन्धानको निष्कर्ष पेस गरका थियौँ ।
हाम्रो अनुसन्धानको रिपोर्टअनुसार अन्य देशले पनि आफ्नो बानी–व्यवहारमा परिर्वतन गरेका थिए । नेपालमा डेंगुको भयावह अवस्था आउँछ, डेंगु रोकथामका कुनै कार्यक्रम छैनन्, अब प्रभावकारी कार्यक्रम सञ्चालन हुनु जरुरी छ भनेर सन् हामीले २०१२ मै सरकारलाई अनुसन्धानको निष्कर्ष पेस गरका थियौँ ।
हाल मलेरियामा राम्रो कार्यक्रम छ । ग्लोबल फन्डबाट पनि रकम आउने गरेको छ । तर, डेंगु रोगका लागि छुट्टै अनुसन्धान, कार्यक्रमका लागि रकम छुट्याइएको छैन । सन् २०१० मा महामारी भएर नै ५ जनाको मृत्यु भएको थियो । तर, हाल संक्रमितको संख्या बढ्दोक्रममा छ । २ हजार १ सय मिटरसम्म डेंगु संक्रामक लामखुट्टे पुगेको छ । त्यसलाई नियन्त्रण गर्न प्रभावकारी कार्यक्रमको खाँचो छ । यसका लागि जनसहभागिता अपरिहार्य छ, जुन हालको सन्दर्भमा निकै कमजोर भइरहेको छ । प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो घरभित्र र वरपर लामखुट्टेको वासस्थान नष्ट गर्ने गर्यो भने अधिकांश समस्या हल हुन्छ ।
जो मानिस डेंगुको संक्रमणमा हुनुहुन्छ, उहाँहरू घरमा आराम गरेर बसेमा डेंगु निको हुन्छ । धेरै नै जटिल केसमा भर्ना गरेर अस्पताल बस्नुपर्ने हुन्छ । तर, हाल कस्तो अवस्था आयो भने डेंगु संक्रमण भएको मानिस सबै अस्पताल नै बस्नुपर्छ सोच देखियो । जुन, सन्देशलाई हामीले चिर्नु आवश्यक छ ।
नियन्त्रणका लागि पहिलो कुरो त जनसहभागिता व्यापक बनाउनुपर्यो । लामखुट्टेको वासस्थान नष्ट गर्नुपर्यो र डेंगु हुँदैमा अस्पतालमा भर्ना भएरै उपचार गर्नुपर्छ भन्ने सोच हटाउनुपर्यो । धेरै मिडियाबाट पनि संख्यालाई मात्र महत्त्वपूर्ण मानेर समाचार सम्प्रेषण भइरहेका छन् । तर, त्यभन्दा बढी मानिसको व्यवहार परिर्वतनबारे जानकारीमूलक सामग्रीको आवश्यकता छ ।
नियन्त्रणका लागि पहिलो कुरो त जनसहभागिता व्यापक बनाउनुपर्यो । लामखुट्टेको वासस्थान नष्ट गर्नुपर्यो र डेंगु हुँदैमा अस्पतालमा भर्ना भएरै उपचार गर्नुपर्छ भन्ने सोच हटाउनुपर्यो । धेरै मिडियाबाट पनि संख्यालाई मात्र महत्त्वपूर्ण मानेर समाचार सम्प्रेषण भइरहेका छन् । तर, त्यभन्दा बढी मानिसको व्यवहार परिर्वतनबारे जानकारीमूलक सामग्रीको आवश्यकता छ ।
जलवायु परिर्वतनदेखि अन्य कारणले गर्दा उच्च भूभागमा तापक्रम बढिरहेको छ भने वर्षाको दरमा समेत परिवर्तन भइरहेको छ । फोहोरमैलाको उचित व्यवस्थापन नहुनु, गाडीका टायरहरू जथाभावी फालिनु, घरमा गमलाको प्रयोग बढिरहँदा लामखुट्टेले कति फुल पारेको छ र कसरी रोकथाम गर्ने भन्ने ज्ञानको अभाव हुनु, गमलाको पानी बारम्बार परिवर्तन गर्नुपर्छ भने ज्ञानको अभाव हुनुलगायतले समस्या भइरहेको छ । हाल डेंगु फैलिनुमा यी विषय प्रमुख कारण बनिरहेका छन् । यसलाई कम गर्ने भनेको लामखुट्टेले जहाँ फुल पार्छ, त्यसलाई नष्ट गर्ने नै हो । त्यसका लागि स्थानीय सरकार, नगरपालिका र व्यक्ति आफैँ सजग भएर घर–घरबाट सरसफाइ तथा ‘खोज तथा नष्ट गर अभियान’ सुरु गर्नु आवश्यक छ । अनुसन्धानले देखाएका सबै ठाउँमा यस्ता कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु आवश्यक छ ।
हाम्रो समाजमा अझै पनि गतल बुझाइहरू कायमै छन् । सुत्नेवेलामा झुल प्रयोग गरेमा सुरक्षित भइहालिन्छ भन्ने सोच छ । डेंगु सार्ने लामखुट्टेले दिउँसोको समयमा टोक्ने गर्छ । तर, दिउँसो मानिसले त्यति ध्यान दिएको हुँदैन । पहिलेको अनुसन्धानले के देखाएको छ कि, डेंगुबारे धेरै मानिसले सुनेका छन्, तर कसरी त्यसबाट बच्ने भन्नेबारे थाहा छैन । यो जानकारी सबैमा पुर्याउनु आवश्यक छ ।
डेंगुका बिरामीको चाप अत्यधिक बढेसँगै अस्पतालको खर्च बढ्दै गएपछि शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालले स्वास्थ्य मन्त्रालयसित बजेट माग गरेको छ । डेंगु परीक्षण गराउने बिरामी अत्यधिक बढ्दै गएपछि वार्षिक बजेटको सीमा नाघेका कारण अस्पतालले १ करोड ३५ लाख अतिरिक्त बजेट माग गरेको हो । अस्पतालमा डेंगु पहिचान गर्ने किट र रगत परीक्षण गर्ने मेसिन थप गर्न रकम माग गरिएको अस्पतालका सूचना अधिकारी रूपनारायण खतिवडा बताउँछन् ।
परीक्षण शुल्क रु. ५००, प्रतिकिट अस्पतालले तिर्नुपर्छ रु. ९५० अस्पतालले डेंगु परीक्षणबापत प्रतिव्यक्ति ५ सय रुपैयाँ लिने गरेको छ । ‘डेंगु परीक्षण किट अस्पतालले टेन्डरमार्फत प्रतिकिट ९ सय २० रुपैयाँमा ल्याउने गरेको छ,’ खतिवडा भन्छन्, ‘तर, बिरामीको सहुलियतका लागि अस्पतालले ५ सयमा परीक्षण गर्दै आएको छ ।’
निःशुल्क सेवा दिने हो भने वार्षिक बजेट १ महिनामै सकिन्छ : अस्पताल प्रशासन स्वास्थ्य तथा जनसंख्या राज्यमन्त्री डा. सुरेन्द्रकुमार यादवले १७ भदौमा टेकुस्थित शुक्रराज ट्र«पिकल तथा सरुवारोग अस्पतालको निरीक्षणका क्रममा डेंगुको परीक्षण तथा उपचारका लागि आउने बिरामीसँग शुल्क नलिन अस्पताल प्रशासनलाई निर्देशन दिएका थिए । तर, २ हप्ता बितिसक्दा पनि राज्यमन्त्री यादवले दिएको निर्देशन कार्यान्वयन हुन सकेको छैन । सरकारका विभागीय मन्त्रीले दिएको निर्देशन कार्यान्वयन हुन नसक्नुको कारणबारेको प्रश्नमा अस्पताल प्रशासन विद्यमान बजेटमा निःशुल्क परीक्षण सम्भव नभएको बताउँछ । दैनिक ६ सयभन्दा बढीको परीक्षण हुने र त्यसको व्ययभार अस्पतालले थग्न नसक्ने अस्पतालको भनाइ छ ।
‘दैनिकजसो ८ सयभन्दा बढी बिरामी डेंगु परीक्षण गर्न आउँछन्, उनीहरू सबैमा डेंगु परीक्षण गर्ने हो भने दैनिक ७–८ लाख खर्च हुन्छ,’ सूचना अधिकारी खतिवडा भन्छन्, ‘परीक्षण निःशुल्क गर्न थालियो भने अस्पतालको वार्षिक बजेट १ महिनामै सकिन्छ ।’
अस्पताललाई निःशुल्क परीक्षण सेवा दिनेबारे कुनै लिखित पत्र नआएको र राज्यमन्त्री स्वयंले नै निःशुल्क गर्न नसकिने जानकारी दिएको खतिवडा बताउँछन् । निःशुल्क सेवा दिनका लागि सरकारले त्यहीअनुरूप बजेट उपलब्ध गराउनुपर्ने खतिवडाको भनाइ छ । यसरी हेर्दा राज्यमन्त्रीले लोकप्रियताका लागि मिडियासामु निःशुल्क परीक्षण गराउन निर्देशन दिएको तर भित्री रूपमा अस्पताललाई सशुल्क गर्न भनेको बुझिन्छ । उनले साधन–स्रोत उपलब्ध गराउनतर्फ कुनै पहल नै नगरी निःशुल्क परीक्षण गराउने कुरा मात्र गरेका थिए ।
डेंगु संक्रमण बढ्दै, बिदाको दिन पनि साबिककै सेवा डेंगुका बिरामी लगातार बढेपछि अस्पतालले सार्वजनिक बिदाको दिन पनि ओपिडी सेवा सञ्चालन गर्न थालेको छ । अस्पतालमा हाल दैनिक आठ सयभन्दा बढी ज्वरोका बिरामी आउने गरेका छन् । बिरामीको चाप अत्यधिक बढेका कारण भिड व्यवस्थापन गर्न अस्पतालले ‘क्यास काउन्टर’ दोब्बर बनाएको छ । २ वटा काउन्टरबाट सेवा दिँदै आएको अस्पतालमा अहिले ४ वटा काउन्टर सञ्चालनमा छन् ।
परीक्षण गराएका मध्ये झन्डै आधामा डेंगु संक्रमण टेकु अस्पतालमा डेंगु परीक्षण गराएका मध्ये ४७.३४ प्रतिशतमा संक्रमण भेटिएको छ । अस्पतालको तथ्यांकअनुसार १ देखि २८ भदौसम्म ६ हजार २ सय ३१ जनाले डेंगु परीक्षण गराएका छन्, जसमध्ये २ हजार ९ सय ५० जनामा डेंगु प्रमाणित भएको छ । विभिन्न अनुसन्धानले डेंगु समुद्री सतहदेखि २ हजार १ सय मिटर उचाइसम्मको स्थानमा फैलिन सक्ने देखाएका छन् । यसबाट अझै पनि पहाडी जिल्लाहरूमा डेंगुको संक्रमण बढ्दै जाने निश्चितप्रायः देखिन्छ ।
डेंगु नियन्त्रणको एक मात्र विकल्पका रूपमा ‘खोज तथा नष्ट गर’ अभियानलाई महाअभियानको रूपमा लाग्नुपर्ने विज्ञहरूले बताएका छन् । अभियानअन्तर्गत व्यक्ति–यक्तिले लार्भा खोज्ने र नष्ट गर्ने काम थालेमा मात्र डेंगुमाथि नियन्त्रण पाउन सम्भव छ ।
मुलुकभर महामारीको रुप लिइरहेको डेंगुका बिरामीको चाप बढेसँगै काठमाडौंको थापाथलीस्थित नर्भिक इन्टरनेसनल हस्पिटलले छुट्टै वार्डको व्यवस्था गरेको छ । डेंगु संक्रमित बिरामीको विशेष व्यवस्थापन तथा उपचारका लागि उनीहरुका लागि छुट्टै वार्डको व्यवस्था गरेको अस्पतालले जनाएको छ । अस्पतालका अनुसार नर्भिकमा हाल १ दर्जनभन्दा बढी डेंगु ज्वरोका बिरामी उपचाररत छन् ।
‘बिरामीको चाप बढ्दो क्रममा रहेका कारण त्यस्ता बिरामीका लागि छुट्टै क्लिनिक र छुट्टै वार्डको व्यवस्था गरिएको हो,’ अस्पतालका नायबमहाप्रबन्धक आरपी मैनालीले भने । नवस्थापित विशेष वार्डमा हालका लागि सुविधासम्पन्न ६ वटा शय्याको व्यवस्था गरिएको उनले जानकारी दिए । मैनालीका अनुसार विशेष वार्डमा डेंगु हेल्प डेस्क र डेंगुका बिरामीको शीघ्र तथा उपयुक्त रेखदेख, व्यवस्थापन एवम् उपचारका लागि छुट्टै हेल्पलाइनको समेत व्यवस्था गरिएको छ ।
विशेष वार्डमा सहुलियतपूर्ण दररेटमा सेवा उपलब्ध गराइने अस्पतालको भनाइ छ । अस्पतालका अनुसार उक्त वार्डमा २४सै घण्टा चिकित्सक तथा नर्सिङ स्टाफ बिरामीको सेवामा हाजिर रहनेछन् । डेंगु परीक्षणका लागि आवश्यक किटसमेत विशेष सहुलियत दरमा उपलब्ध गराउने अस्पतालले जनाएको छ । कसैलाई डेंगु ज्वरो भएको शंका लागेमा अस्पतालको हटलाइनमा सम्पर्क गर्न सकिने र अस्पतालले तुरुन्त सेवा उपलब्ध गराउनेसमेत अस्पतालले जनाएको छ । त्यसका लागि अस्पतालले मोबाइल नम्बर ९८०१२४७७५० मा सम्पर्क गर्न भनेको छ ।
बाँके लगायत देशका विभिन्न स्थानमा डेंगु रोगको संक्रमण फैलिन थालेपछि बाँकेका स्थानीय तहहरुले रोगको संक्रमणबाट बच्नका लागि लार्भा नष्ट गर्ने अभियान शुरु गरेका छन । केही दिन अघि खजुरा गाँउपालिकाले शुरु गरेको अभियानलाई निरन्तरता दिँदै डुडुवा गाउँपालिकाले पनि गाउँपालिका अन्र्तगत वडाका गाउँहरुमा लार्भा नष्ट गर्ने अभियान शुरु गरेको जनाएको छ । अभियान अन्र्तगत बुधवार वडा नं. ४, ५ र ६ मा लार्भा नष्ट गर्ने औषधी छर्किएको गाउँपालिकाले जनाएको छ । बाँकी अन्य वडाहरुमा पनि औषधी छर्किने कार्य भईरहेको छ ।
अभियान अन्तर्गत वडाका प्रत्येक टोल–टोलमा पुगेर लामखुट्टेको लार्भा नष्ट गर्ने औषधी छर्किनुका साथै सर्वसाधारणमा सचेतना अभिबृद्धिका कार्यक्रम समेत गर्न थालिएको गाउँपालिकाका स्वास्थ्य शाखा प्रमुख धनबहादुर बुढाले बताए । उनाँका अनुसार वडादेखि गाउँपालिकास्तरका सबै सरोकारवालालाई यसबारे सचेतना अभिमुखीकरण शुरु गरिएको छ । आज शुक्रबार गाउँपालिकाका पदाधिकारी, जनप्रतिनिधी, शाखा प्रमुख, प्रहरी, स्वास्थ्य क्षेत्रमा सक्रिय संघसस्थाहरुको सहभागितामा अन्र्तक्रिया गरिने कार्यक्रम रहेको स्वास्थ्य शाखाले जनाएको छ । शाखा प्रमुख बुढाका अनुसार यस्तो सचेतना कार्यक्रम वडास्तरमा पनि आयोजना गरिने छन ।
कार्यक्रममा जनप्रतिनिधी, वडास्तरका विद्यालय, आमा समुह, महिला स्वास्थ्य स्वयम्सेविका, स्वास्थ्यकर्मी, स्थानीय अगुवाहरुलाई समाबेश गरि छलफल गरिनेछ । कार्यक्रम पश्चात उनीहरुले गाउँ समुदायमा सचेतना फैलाउने विश्वास लिइएको छ । औलो रोगको समेत उच्च जोखिममा रहेको डुडुवा गाउँपालिकामा लामखुट्टेका लार्भा बढी सक्रिय भएकाले त्यसलाई नष्ट गर्न औषधी छर्कने अभियान शुरु गरिएको गाउँपालिका अध्यक्ष नरेन्द्रकुमार चौधरीले बताए । उनले यो अभियानले डेंगु रोगको संक्रमण फैलिनबाट जोगाउने भन्दै अब प्रत्येक टोल समुदायमा यसबारे जनचेतना फैलाउने कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन अभियान नै शुरु गरिएको बताए ।
अहिले मौसमी रुपमा देशैभरि फैलिएको भाइरल ज्वरोका विरामी डुडुवामा बढी देखिएका छन । गाउँपालिका अन्र्तगतका विभिन्न स्वास्थ्य संस्थाहरुमा अहिले दैनिक रुपमा ३५० बढी विरामी उपचारका लागि आउने गरेको गाउँपालिका स्वास्थ्य शाखाले जनाएको छ । गाउँपालिकाले शुरु गरेको निशुल्क स्वास्थ्य सेवा अभियान अन्र्तगत संचालित दुई वटा प्रयोगशालामा टाइफाइड, मलेरिया परिक्षण गराउने विरामीहरुको संख्या समेत बढ्दै गएको छ ।
डेंगुबाट बाँकेमा सात जना संक्रमित देशै भरि डेंगुको सन्त्रास फैलिरहेको बेला बाँकेमा पनि डेंगुको संक्रमण देखिएको छ । भेरी अस्पताल नेपालगन्जका अनुसार हालसम्म ७ जना बिरामीमा डुेंगुको संक्रमण देखिएको हो । भेरी अस्पतालका मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट डा. रूपानन्द अधिकारीका अनुसार ६ जना अन्य जिल्लाका छन् भने एक जना बाँकेका छन् । अस्पतालमा भेटिएका डेंगुका बिरामीमा कैलालीका एक, बर्दियाका एक, पाल्पाका एक, बुटवलका तीन जना रहेका छन् ।
बाहिरी जिल्लाबाट नेपालगन्ज आएका व्यक्ति बिरामी भई अस्पताल आउँदा डेंगु फेला परेको मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट डा.अधिकारीले बताए । ‘अहिलेसम्म बाँकेमा जोखिम देखिएको छैन,’ उनले भने, ‘यद्यपि, सुरक्षाका उपाय भने अपनाउनु आवश्यक छ ।’ भेरी अस्पतालका डा.खगेन्द्रजंग शाहीले अस्पतालमा फेला परेका डेंगुका बिरामीमा कडा संक्रमण भने नपाइएको बताए । ‘बाँकेमा बाहिरी जिल्लाबाट उपचारमा आउनेमा डेंगु देखिए पनि यहींका बिरामीमा त्यस्तो कम पाइएको छ,’ उनले भने, ‘भाइरल बिरामीको संख्या भने यहाँ बढेको छ ।’ उनका अनुसार डेंगुको डरका कारण भाइरल संक्रमण हुनेहरू पनि उपचारका लागि अस्पताल पुग्ने गरेका छन् । डा.शाहीले भने, ‘ज्वरो आउने, टाउको दुख्ने, जीउ दुख्ने, रुघाखोकी लाग्ने, ब्लडप्रेसर कम हुने डेंगुका लक्षण हुन् ।’
डा.शाहीले बाँकेमा डेंगु जोखिम नदेखिए पनि सतर्कता अपनाउन भने सुझाव दिएका छन् । ‘नियमित झुल लगाएर सुत्नुस,’ उनले भने, ‘पानी जम्न सक्ने भाँडाहरू जस्तै गमला, फूलदान, खाली बट्टा, खाली ड्रम, गाडीका टायर आदिमा पानी जम्न नदिनु उचित हुन्छ ।’ डेंगु एडिस एजिप्टाइ जातको पोथी लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने रोग हो । ‘संवेदनशील भएर लाग्न आग्रह’ विकासका लागि नागरिक सरोकार समिति बाँकेले डेंगु संक्रमण नफैलियोस् भनेर समयमै सचेत भएर त्यसतर्फ आवश्यक कदम चाल्न आग्रह गरेको छ । समितिका संयोजक कृष्ण प्रसाद श्रेष्ठले देशका ५६ जिल्लामा डेंगुका संक्रमण देखिएकोले बाँकेमा भयावह अवस्था आउन नदिन तीन वटै तहका सरकारले चासो राखेर नियन्त्रणका उपायहरु अवलम्वन गर्नुपर्ने बताएका छन् । ‘बाँकेमा डेंगु संक्रमण भयावह नहोस् भनेर समयमै सचेतना अपनाउनु आवश्यक छ’, नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघका केन्द्रीय सदस्य समेत रहेका श्रेष्ठले भने, ‘त्यसैले जिल्ला स्थित स्थानीय तहलाई पहलका लागि आग्रह गरेका हौं ।’ समितिले बुधबार डेंगुको अवस्थाप्रति चिन्ता व्यक्त गर्दै विज्ञप्ति समेत जारी गरेको छ । विज्ञप्तिमा डेंगुका जीवाणु नष्ट गर्ने औषधी छर्कने र जनचेतनाका कामहरु अगाडि बढाउन स्थानीय तहसँग अनुरोध गरिएको छ ।
डेंगु नियन्त्रणका लागि ‘खोज तथा नष्ट गर अभियान’ सर्वव्यापक रूपमा अघि बढाउनुको विकल्प नभएको राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय विज्ञहरूले बताएका छन् । बिहीबार विश्व स्वास्थ्य संगठन, युनिसेफ र इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाको अगुवाइमा भएको पत्रकार सम्मेलनमा विज्ञहरूले डेंगु नियन्त्रणका लागि अब व्यक्ति–व्यक्तिबाटै खोज तथा नष्ट अभियान सुरु गर्नुपर्ने बताएका छन् ।
भारतबाट आएका डा. विन एन नाम्पालले डेंगु नेपालको मात्र समस्या नभएर हाल १ सय २६ वटा देशमा डेंगुले माहामारीको रूप लिएको बताए । ‘सन् १९९६ मा ९ वटा देशमा मात्र डेंगु देखिएकोमा हाल १ सय २६ वडा देशमा महामारीको नै रूप लिएको छ,’ नाम्पालले भने, ‘व्यक्ति–व्यक्तिमा जनचेतना भयो भने मात्र डेंगु नियन्त्रण सम्भव छ, औषधि तथा खोपद्वारा नियन्त्रण सम्भव छैन ।’
नियन्त्रणका लागि मानिसले आफ्नो व्यवहार परिवर्तन गर्नुपर्नेमा उनको मुख्य जोड थियो । ‘हामीले दैनिक रूपमा प्रयोग गर्ने पानीमा डेंगु बढी फैलिने गर्छ, सकेसम्म पानीलाई २–३ दिनमा परिर्वतन गरिरहनु जरुरी हुन्छ,’ नाम्पाल भन्छन्, ‘जसको घरमा डेंगुका बिरामी हुन्छन्, उसलाई मात्र थाहा हुन्छ, डेंगु के हो ।’
डेंगु संक्रामक लामखुट्टेले दिउँसोको समयमा टोक्ने हुँदा बढी त्यतिवेलै बढी क्रियाशील हुने उनले बताए । एक डेंगुसंक्रामक लामखुट्टेले एक दिनमा ५ जनासम्मलाई टोक्ने र ६० देखि १०० वटासम्म फुल पार्ने नाम्पालले जानकारी दिए । उनका अनुसार यस्तो लामखुट्टेलाई बढीजसो टायरमा हुर्कन सजिलो हुन्छ ।
दक्षिण एसियमा डेंगु संक्रमित संख्या बढ्दै गएको विवरण डा. नाम्पालले यसरी प्रस्तुत गरे– सन् डेंगुका केस २०११ : १९३०१३ २०१२ : २७४९२१ २०१३ : ३२७४१७ २०१४ : २४५२८५ २०१५ : ४५१४४२ २०१६ : ४३९३३२ २०१७ : ४२५५३२
डेंगुले नेपालमा मात्र नभएर भारत, चीन, साउथ कोरिया, मेलेसियाजस्ता देशमा पनि महामारीको रूप लिएको विश्व स्वास्थ्य संगठनसित आबद्ध डा. रेमतेन वाङचुत बताउँछिन् । ‘पछिल्ला ३ महिनादेखि डेंगु महामारीको रूपमा फैलिएको छ,’ डा. वाङचुत भन्छिन्, ‘डेंगु नियन्त्रणका लागि सबैले हातेमालो गर्नु जरुरी छ ।’
मुलुकका ५६ जिल्लालाई आक्रान्त बनाइसकेको डेंगुको संक्रमण फैलिनेक्रम जारी छ । सरकारी अस्पतालमा उपचारका लागि आउने बिरामीको संख्या मात्र हेर्दा पनि साउनयता ५ हजार ९५ जना डेंगुको चपेटामा आइसकेका छन् । तीमध्ये ६ जनाको मृत्यु भइसकेको अवस्था सरकारी तथ्यांक छ । डेंगुले महामारीको रूप लिँदा पनि जिम्मेवार निकाय स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय मूकदर्शक बनेर बसिरहेको अवस्था छ । सरकारका जिम्मेवार मन्त्रीदेखि रोगनियन्त्रण महाशाखाको नेतृत्वमा रहेका कर्मचारीहरू समस्या समधानमा प्रभावकारी कदम चाल्नुको साटो हात उठाएर संक्रमितको संख्या गनेर बसेका छन् ।
करिब ४ महिनादेखि फैलिएको डेंगुको संक्रमण सरकारको काबुबाहिर गएको घोषणा गर्न मन्त्रालयलाई कुनै हिचकिचाहट छैन । डेंगु नियन्त्रणमा तीनै तहका सरकारका सबैखाले प्रयास प्रभावहीन बनेपछि सरकार लाचार देखिएको हो । सरकारहरूबीच तालमेल नहुनाले समस्या जटिल बन्दै गएको सरकारी अधिकारीहरू नै बताउँदै आएका छन् । डेंगु नियन्त्रणको एक मात्र अस्त्रका रूपमा रहेको ‘खोज तथा नष्ट अभियान’लाई प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन गर्न र समाजका सबै वर्गमा सचेतना पुर्याउन सरकार विफलसिद्ध भएको छ । परिणामस्वरूप मन्त्रीदेखि सर्वसाधारणसम्म डेंगुको त्रासमा दिन बिताउन बाध्य छन् ।
विभिन्न अनुसन्धानले डेंगु समुद्री सतहदेखि २ हजार १ सय मिटरसम्मको स्थानमा फैलिन सक्ने देखाएको छ । यसबाट के प्रस्ट हुन्छ भने अझै पनि पहाडी जिल्लाहरूमा डेंगुको संक्रमण बढ्दै जाने निश्चित छ । हालसम्म इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाले उपलब्ध गराएको तथ्यांकअनुसार सिन्धुपाल्चोकमा १, सुनसरीमा १, चितवनमा १, काठमाडौंमा २ र डोटीमा १ गरी ६ जनाले डेंगुका कारण ज्यान गुमाइसकेका छन् ।
टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालका सरुवारोग विशेषज्ञ डा. अनुप बास्तोला डेंगु रोग नियन्त्रणका लागि ‘खोज र नष्ट अभियान’लाई महाअभियानका रूपमा चलाउनुपर्ने बताउँछन् । ‘हामी स्वास्थकर्मी तथा अन्य जिम्मेवार व्यक्तित्वहरू डेंगु संक्रमितको संख्या गनेर बस्यौँ,’ डा. बास्तोला भन्छन्, ‘डेंगु नियन्त्रणका लागि व्यवहार परिवर्तन गर्नु आवश्यक छ, अर्को कुनै विकल्प छैन ।’
सरुवारोग अस्पतालमा परीक्षण गराउनेको भिड, २४ दिनमा २ हजारभन्दा बढीमा भटियो संक्रमण
टेकु अस्पतालमा डेंगु परीक्षण गराउनेको भिड दिनानुदिन बढ्दै गएको छ । १ भदौदेखि बुधबारसम्मको तथ्यांकलाई हेर्दा ३ हजार ६ सय ५४ जनामा परीक्षण गरिएकोमा २ हजारभन्दा बढीमा डेंगु पोजेटिभ देखिएको अस्पतालका सूचना अधिकारी रूपनारायण खतिवडा बताउँछन् ।
अस्पतालको पछिल्ला चार दिनको तथ्यांक हेर्ने हो भने डेंगुका बिरामी बढ्दै गएको पाइन्छ । २१ भदौ (शनिबार) ३ सय ९६ जनामा परीक्षण गरिएकोमा १ सय ४४ जनामा डेंगु प्रमाणित भएको थियो । त्यस्तै, आइतबार ३ सय ६३ परीक्षण गरिएकोमा १ सय ९४ मा संक्रमण पाइएको थियो । सोमबार ४ सय ४६ मा परीक्षण गरिएकोमा ३ सय ११ मा डेंगु प्रमाणित भएको थियो । त्यसैगरी मंगलबार ५ सय ४६ जनामा परीक्षण गरिएकोमा २ सय २५ मा डेंगु संक्रमण पाइएको थियो । बुधबारको रिपोर्ट भने आउन बाँकी नै रहेको अस्पतालले जनाएको छ ।
टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालका सरुवारोग विशेषज्ञ डा. अनुप बास्तोला डेंगु रोग नियन्त्रणका लागि ‘खोज र नष्ट अभियान’लाई महाअभियानका रूपमा चलाउनुपर्ने बताउँछन् । ‘हामी स्वास्थकर्मी तथा अन्य जिम्मेवार व्यक्तित्वहरू डेंगु संक्रमितको संख्या गनेर बस्यौँ,’ डा. बास्तोला भन्छन्, ‘डेंगु नियन्त्रणका लागि व्यवहार परिवर्तन गर्नु आवश्यक छ, अर्को कुनै विकल्प छैन ।’
साउनयता डेंगु संक्रमणको प्रदेशगत विवरण प्रदेश १ : ८३१ प्रदेश २ : ३९ प्रदेश ३ : ३१२६ गण्डकी प्रदेश : ९७२ प्रदेश ५ : ९७ कर्णाली प्रदेश : ३ सुदूरपश्चिम प्रदेश : २७ मृत्यु संख्या : ६
सुरुवातमा प्रदेश १ मा फैलिएको डेंगु पछिल्ला २ सातादेखि प्रदेश ३ मा महामारीको रूपमा अस्वाभाविक रूपमा फैलिएको छ । राजधानीसहित प्रदेश ३ का जिल्लाहरूमा पछिल्ला दिनहरूमा प्रतिदिन संक्रमण गुणोत्तर श्रेणीमा बढिरहेको तथ्यांक छ । निजी स्वास्थ्यसंस्थामा उपचार गराउनेको तथ्यांकलाई समेत जोड्ने हो भने डेंगुले विकराल रूप लिइसकेको विशेषज्ञहरूको भनाइ छ ।
शरीरका कुनै पनि भागबाट रक्तस्राव बढी हुने, रक्तचाप कम हुने र रगतमा प्लेटलेट्स कम भयो भने खटिरा धेरै आउने लक्षणहरू देखिएमा यी असाधारण लक्षण हुन् र यो अवस्थालाई जटिल मानिन्छ । यसको निर्मूल गर्ने उपचार भने हुँदैन, लक्षणअनुसारको उपचार मात्र हुन्छ । सँगसँगै यसले अरू रोगसँग लड्न सक्ने क्षमतालाई पनि कम गरिदिन्छ, जसले गर्दा अरू रोगले यदि आक्रमण गरेमा झन्–झन् जटिल बन्दै जान्छ ।
डेंगु के हो ? डेंगु भनेको भाइरल इन्फेक्सन हो । यो एडिज लामखुट्ठेको टोकाइबाट सर्छ । एडिज लामखुट्टे भनेको एक प्रजातिको लामखुट्टे हो जुन प्रायः कृत्रिम भण्डारण गरेर राखेको फ्रेस पानीमा बस्छ र यसले प्रायः दिनमा टोक्ने गर्छ । डेंगु विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । साधारणतया सबै डेंगु खतरनाक हुँदैनन् । डेंगु कुनै साधारण लक्षण देखिएर पनि हुन्छ भने कुनै असाधारण लक्षण देखाएर पनि हुन्छ ।
यो रोग लागेका ९७ प्रतिशतलाई सामान्य ज्वरोका रूपमा लक्षण देखिन्छ । यो साधारण लक्षण हो । शरीरका कुनै पनि भागबाट रक्तस्राव बढी हुने, रक्तचाप कम हुने र रगतमा प्लेटलेट्स कम भयो भने खटिरा धेरै आउने लक्षणहरू देखिएमा यी असाधारण लक्षण हुन् र यो अवस्थालाई जटिल मानिन्छ । यसको निर्मूल गर्ने उपचार भने हुँदैन, लक्षणअनुसारको उपचार मात्र हुन्छ । सँगसँगै यसले अरू रोगसँग लड्न सक्ने क्षमतालाई पनि कम गरिदिन्छ, जसले गर्दा अरू रोगले यदि आक्रमण गरेमा झन्–झन् जटिल बन्दै जान्छ ।
डेंगुका लक्षण के हुन् ? साधारण लक्षण विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ–२००९)का अनुसार डेंगु विदाउट साइन (लक्षणविनाको डेंगु)मा एकदमै बढी ज्वरो (१०२ डिग्री) आउँछ । यसका ५ देखि ७ दिनसम्म जिउ एकदमै दुख्ने, टाउको दुख्ने, पेट दुख्ने, वाकवाकी लाग्ने, आँखामुनि दुख्नेजस्ता साधारण लक्षण हुन् । असाधारण लक्षण खटिरा आउने, रक्तस्राव बढी हुने, बान्ता हुने, शरीरमा प्लेटलेट्सको संख्या कम भएमा रक्तनलीहरूबाट रगत शरीरका अन्य तन्तुमा जाने भएकाले शरीरमा डाबर आउने, बिरामी सिकिस्त हुने, पिसाब कम हुने, रक्तचाप निकै कम हुने हुन्छन् । अधिकांश रोगी सामान्य उपचारपछि निको हुने भए पनि वेलैमा उपचार नगरेमा मानिसको ज्यानै जान सक्छ ।
डेंगुबाट बच्न यी उपाय अपनाउनुहोस् ।
– लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्नुपर्छ । – घरवरपर पानी जम्ने खाल्डाखुल्डी पुर्नुपर्छ । – घरनजिक कुनै पनि किसिमका झाडी राख्नुहुँदैन । – लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्न झुलको प्रयोग गर्ने वा लामखुट्टेको धूप वा क्रिम प्रयोग गर्नुपर्छ । – झ्याल–ढोकामा जाली राख्नुपर्छ । – शरीर पूरै ढाक्ने कपडा लगाउनुपर्छ । – सरसफाइमा ध्यान दिनुपर्छ । – आफ्नो घरवरिपिर मात्र नभई समुदाय, समाजलाई पनि सफासुग्घर राख्न मद्दत गर्नुपर्छ ।
बुटवल उपमहानगरपालिकाको कार्यालयपरिसर नै डेंगुको घर भएको रहस्य बाहिर आएको छ । उपमहानगर क्षेत्रभित्र फेलापरेका ४० जना डेंगुका बिरामीमध्ये पाँचजना नगरपालिका कार्यालयपरिसरभित्रका भेटिएपछि यस्तो खुलासा भएको हो ।
कार्यालयपरिसरभित्र भेटिएका ५ जना डेंगु संक्रमितमा ४ जना कर्मचारी हुन् भने १ जना पालिका कार्यालयभित्रको क्यान्टिनका सञ्चालक हुन् । त्यसमा ३ जना पुरुष कर्मचारी, १ जना महिला कर्मचारी क्यान्टिन सञ्चालक पुरुष छन् ।
नगरपालिका स्रोतका अनुसार डेंगु प्रभावित ५ मध्ये २ जना उपचारपछि काममा फर्किएका छन् भने बाँकी ३ जनाको उपचार भइरहेको छ । नगरपालिका कार्यालयभित्रै ५ जना डेंगुका बिरामी भेटिएपछि कर्मचारीहरू जुत्ता र पूरा बाहुला भएको कपडा लगाएर आउन थालेका छन् । उपमहानगरको पुरानो भवनको तल्लो तलामा कार्यरत कर्मचारी डेंगुको अधिक त्रासमा देखिएका छन् ।
उपमहानगरको पछाडिपट्टि रहेको झाडी, कवाडी वस्तु र नयाँ बन्दै गरेको उपमहानगरको प्रशासनिक भवन क्षेत्रबाट डेंगु फैलिएको नगरपालिकाका अधिकारीहरूको अनुमान छ । झाडी र पानी जमेको क्षेत्र भएको हुँदा त्यस क्षेत्रमा मोबिल छर्किने र सरसफाइ गर्ने काम गरेको नगरपालिकाका जनस्वास्थ्य शाखा प्रमुख मित्रमणि खनालले बताए । उनले बुटवल उपमहानगरपालिका क्षेत्रभित्र मात्रै सोमबारसम्म ४० जना डेंगुका बिरामी भेटिएको जानकारी दिए ।
उपमहानगरका ५ स्वास्थ्यसंस्थामा डेंगुको निःशुल्क परीक्षण जनस्वास्थ्य प्रमुुख खनालका अनुसार बुटवल उपमहानगरभित्रका ५ वटा स्वास्थ्यसंस्थाबाट निःशुल्क डेंगु परीक्षण भइरहेको छ । ती स्वास्थ्यसंस्थालाई डेंगु परीक्षण किट निःशुल्क उपलब्ध गराएर परीक्षण सेवा दिइँदै आएको उनको भनाइ छ । निःशुल्क सेवा दिँदै आएका स्वास्थ्यसंस्थामा नगर स्वास्थ्यकेन्द्र दीपनगर, सहरी स्वास्थ्य प्रवर्धन केन्द्र नयाँगाउँ, नगर स्वास्थ्यकेन्द्र बुद्धनगर, सेमलार स्वास्थ्यचौकी र मोतीपुर स्वास्थ्यचौकी छन् ।
डेंगु देखिएपछि नगरभित्रका ९५ वटा विद्यालय, १९ वटा वडा कार्यालय, ३ सयभन्दा बढी टोल विकास संस्थालाई डेंगुबारेको सचेतनाका लागि परिचालन गरिएको खनालको भनाइ छ । सचेतना कार्यक्रमअन्तर्गत नगर प्रहरीबाट माइकिङ गर्ने, पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजनबाट सूचना प्रसार गर्ने काम भइरहेको उनले बताए ।
मेयरद्वारा औषधि छर्न निर्देशन बुटवल उपमहानगरपालिकाका मेयर शिवराज सुवेदीले डेंगु नियन्त्रणका लागि औषधि छर्किन नगरको जनस्वास्थ्य शाखालाई निर्देशन दिएका छन् । उनले आवश्यक समन्वय गरी आवश्यकता देखिए औषधि र जनशक्तिको व्यवस्थापन गरी औषधि छर्किन निर्देशन गरेको खनालले बताए ।
उपमहानगरपालिकाको स्वास्थ्य शाखाका अनुसार घरदैलो, माइकिङ, रेडियो सूचना र पम्प्लेटका माध्यमबाट सचेतना अभियान चलाइएको छ । लामखुट्टेको वासस्थान तथा लार्भा खोज र नष्ट गर अभियानसमेत चलाइएको उपमहानगरले जनाएको छ । टोल विकास संस्था, महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका र नगरभित्रका स्वास्थ्यसस्ंथालाई अभियानमा सहभागी गराइएको नगरपालिका स्वास्थ्य शाखाका जनस्वास्थ्य अधिकृत कपिल गौतमले जानकारी दिए ।
सरकारले काबुबाहिर गएको घोषणा गरेको डेंगु पछिल्लो समय राजधानीमा अस्वाभाविक रूपमा फैलिएको छ । काठमाडौंमा डेंगुले यति तीव्र गतिमा प्रकोपको रूप धारण गरेको छ कि एकै दिन सयौँ बिरामी संक्रमित हुन थालेका छन् भने उपचारमा संलग्न चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीमा समेत उल्लेख्य मात्रामा संक्रमण भेटिन थालेको छ । सर्वसाधारण मात्र नभएर चिकित्सकदेखि मन्त्रीसम्म डेंगुको चपेटामा आउनुले रोगको संक्रमणले भयावह रूप धारण गरेको प्रस्ट्याउँछ ।
टेकुस्थित मुलुककै एक मात्र केन्द्रीय सरुवारोग अस्पताल शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालमा बिहीबार मात्रै डेंगुको आशंकामा ओपिडी जाँच गराएका २ सय ४७ जनामध्ये १ सय ११ जनामा संक्रमण भेटिएको छ । अस्पतालमा उपचारमा संलग्न चिकित्सक तथा कर्मचारी पनि भारी मात्रामा डेंगुको चपेटामा आएका छन् । हालसम्म टेकु अस्पतालका १४ जना स्वास्थ्यकर्मीमा डेंगुको संक्रमण भेटिएको अस्पतालका सूचना अधिकारी रूपनारायण खतिवडाले जनाकारी दिए ।
‘अस्पतालमा दैनिकजसो ३ सयको हाराहरीमा बिरामी डेंगुको आशंकामा परीक्षणका लागि आइरहेका छन्,’ खतिवडाले भने, ‘त्यसमध्ये आधाभन्दा बढीमा डेंगुको संक्रमण पाइएको छ ।’अस्पतालमा हाल २४ जना डेंगु संक्रमितको भर्ना गरेर उपचार गरिराखिएको छ । बिरामी चाप एक्कासि बढेसँगै बेड अभाव भएकाले तुरुन्त थप २० बेड सञ्चालनमा ल्याउन लागेको खतिवडाले बताए ।
पछिल्लो साता राजधानी काठमाडौंसहित प्रदेश ३ मा डेंगुको फैलावट सबैभन्दा बढी देखिएको छ । साउनयता १७ भदौसम्म प्रदेश ३ मा मात्र करिब १ हजार १ सयमा डेंगुको संक्रमण पाइएको छ । तीव्र गतिमा फैलिरहेको डेंगुको पछिल्लो २ दिनको संख्यासमेत जोड्ने हो भने यो संख्या १ हजार ५ सयको हाराहारीमा पुगेको अनुमान छ ।
अस्पतालमा उपचारमा संलग्न ३ वरिष्ठ चिकित्सकमा डेंगुको संक्रमण भएको छ भने अन्य ११ जना कर्मचारी, सहयोगी, पारामेडिकलमा समेत डेंगु संक्रमण भएको अस्पतालले जनाएको छ । सर्वसाधारणमा डेंगुको संक्रमण अस्वाभाविक रूपमा बढिरहँदा उपचारमा संलग्न चिकित्सकसमेत संक्रमित बनेपछि उपचारमा थप जटिलता सिर्जना भएको छ । उता नेपाल सरकारका कृषि तथा पशुपक्षी विकासमन्त्री चक्रपाणि खनाल डेंगु संक्रमणका कारण बुधबारदेखि ग्रान्डी अस्पतालमा उपचार गराइरहेका छन् । उनको छोरामा पनि डेंगुको संक्रमण भेटिएको जनाइएको छ ।
डेंगु संक्रमित बिरामीलाई उपचाररत अवस्थामै टोकी लामखुट्टे संक्रमित भएर स्वास्थ्यकर्मीलाई समेत टोक्नाले डेंगुको संक्रमण स्वास्थ्यकर्मीमा फैलिएको हुन सक्ने अनुमान अस्पतालका वरिष्ठ चिकित्सक शेरबाहुदर पुन लगाउँछन् । पुन भन्छन्, ‘संक्रमण बढ्दै जाँदा म पनि जोखिममा परेको हुन सक्छु ।’
स्वास्थ्यसेवा विभागअन्तर्गतको इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाले सार्वजनिक गरेको १७ भदौसम्मको डेंगु संक्रमितको तथ्यांकले पछिल्लो एक सातामा काठमाडौंमा ४ गुणाले डेंगु संक्रमितको संख्या बढेको देखाएको थियो । त्यसपछिका २ दिनमै काठमाडौंमा डेंगुको संक्रमण कैयौँ गुणा बढेको अस्पतालका तथ्यांकले देखाएको छ । कतिपय निजी अस्पतालका बेड पनि डेंगु संक्रमितले खच्चाखच भरिएको पाइएको छ ।
टेकुस्थित मुलुककै एक मात्र केन्द्रीय सरुवारोग अस्पताल शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पतालमा बिहीबार मात्रै डेंगुको आशंकामा ओपिडी जाँच गराएका २ सय ४७ जनामध्ये १ सय ११ जनामा संक्रमण भेटिएको छ ।
वैशाख अन्तिम सातादेखि सुनसरीबाट फैलिएको डेंगु बाट हालसम्म देशभर ७ हजारभन्दा बढी प्रभावित भइसकेका छन् । यस अर्थिक वर्षको डेढ महिनाको अवधिमा मात्र करिब ३ हजार डेंगुका बिरामी थपिएको महाशाखाको तथ्यांक छ । पछिल्लो साता राजधानी काठमाडौंसहित प्रदेश ३ मा डेंगुको फैलावट सबैभन्दा बढी देखिएको छ । साउनयता १७ भदौसम्म प्रदेश ३ मा मात्र करिब १ हजार १ सयमा डेंगुको संक्रमण पाइएको छ । तीव्र गतिमा फैलिरहेको डेंगुको पछिल्लो २ दिनको संख्यासमेत जोड्ने हो भने यो संख्या १ हजार ५ सयको हाराहारीमा पुगेको अनुमान छ ।
वैशाखदेखि महामारीको रुपमा फैलिएको डेंगुबाट सरकारका एकजना बरिष्ठ मन्त्रीसमेत संक्रमित भएका छन् । कृषि तथा पशुपंछी विकास मन्त्री चक्रपाणि खनाल ‘बलदेव’लाई डेंगु भएपछि उपचारका लागि बुधबार ग्रान्डी अस्पताल भर्ना गरिएको छ ।
अस्पतालका मेडिकल निर्देशक डा. चक्रराज पाण्डेका अनुसार उपचारका लागि विशेष टोली बनाएर उपचार सुरु गरिएको छ । पाण्डेका अनुसार अहिले खनाललाई आइसियु सार्ने तयारी भएको छ । ‘उहाँको स्वास्थ्य बढी खराब भएर आइसियु सार्न खोजिएको होइन्, भेटघाटको भीड भएर अरु संक्रमण होला भनेर हामीले आइसियु सार्न लागेका छौ’ पाण्डेले भने ।
डा. पाण्डेका अनुसार अस्पतालले सबै खालका विशेषज्ञ सहितको टोली बनाएर उपचार थालेको छ । जसमा डा. सुवास आचार्य, डा. प्रज्ज्वल श्रेष्ठ। डा. विनय रेग्मी र डा. प्रभात अधिकारी खटिएका छन् । डा. पाण्डेले उपचारमा कुनै कमि हुन नदिने र भेटघाट नियन्त्रण गरेर विशेष उपचार दिने तयारी भएको बताए । उनले स्वास्थ्यबारे खासै चिन्ता गर्न गर्नुपर्ने अवस्था नरहेको समेत बताए ।
मंगबार साँझ टाउको दुख्ने, ज्वरो आउने भएपछि जचाउँन मन्त्री खनाल निदान हस्पिटल पुगेका थिए । निदानले उनलाई डेंगुको परीक्षण गराउन शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल टेकु पठाएको थियो । टेकुमा उनको संक्रमण प्रमाणित भएको थियो । बैशाखदेखि सुरु भएको डेंगी ५८ जिल्लामा देखापरिसकेको छ । जसबाट टेकू अस्पतालकै २ चिकित्सकसहित ११ स्वास्थ्यकर्मीसमेत संक्रमित भइसकेका छन् ।
चितवनमा डेंगुसँगै स्क्रब टाइफसका बिरामी दैनिक देखिन थालेपछि रोग नियन्त्रणमा जटिलता थपिएको छ । डेंगु र स्क्रब टाइफसका कारण जिल्लामा तीनजनाको उपचारका क्रममा मृत्यु भइसकेको छ । मृत्यु हुनेमध्ये एकजना डेंगु र स्क्रब टाइफस दुवै रोगको संक्रमण भएको स्वास्थ्य कार्यालय चितवनले जानकारी दिएको छ ।
स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले बिहीबार डेंगु नियन्त्रणका साढे ३ महिनादेखिका सबै प्रयास विफल भएकाले अब सरकारको काबुमा डेंगु नरहेको औपचारिक जानकारी गराइसकेको छ । यस्तोमा एकै व्यक्तिमा दुवै रोगको संक्रमण देखिन थालेपछि अवस्था झन् चुनौतीपूर्ण बनेको हो । चितवनमा ३० प्रतिशतसम्म मृत्युको जोखिम रहने स्क्रब टाइफसको संक्रमण साउनयता ४० जना भेटिसकिएको छ ।
स्वास्थ्य कार्यालयका अनुसार डेंगु संक्रमणका कारण एक वृद्धको मृत्यु भएको छ भने स्क्रब टाइफसले एक युवकको ज्यान लिएको छ । त्यस्तै, डेंगु र स्क्रब टाइफस दुवैको संक्रमणबाट एक किशोरीको मृत्यु भएको कार्यालयले पत्रकार सम्मेलनमार्फत जानकारी दिएको छ । मृत्यु हुनेमा दुईजना चितवन र एकजना रौतहटका जिल्लाका छन् ।
स्वास्थ्य कार्यालयका कीटनियन्त्रक राम केसीका अनुसार भरतपुर महानगररपालिका–१ गङ्गोत्री मार्गनिवासी ७१ वर्षीय पुरुषको डेंगुका कारण मृत्यु भएको छ । उनको चितवन मेडिकल कलेजमा उपचारका क्रममा मृत्यु भएको हो । यस्तै, स्क्रप टाइफसको संक्रमण भएका रौतहटका ३४ वर्षीय पुरुषको पनि चितवन मेडिकल कलेजमै उपचरका क्रममा ज्यान गएको केसीले जानकारी दिए । उनका अनुसार दुवै रोगको संक्रमण भएकी भरतपुर महानगरपालिका शुक्रनगरनिवासी १६ वर्षीय किशोरीको भने पुरानो मेडिकल कलेजमा उपचारका क्रममा मृत्यु भएको हो ।
केही वर्षयता चितवन डेंगु रोगका लागि उर्वर क्षेत्रका रूपमा रहेको डा. अधिकारीको भनाइ छ । ‘यहाँ देशैभर र छिमेकी देशबाट समेत विभिन्न कारणले मानिसको बसोवास छ, यहाँ हुने र बाहिरबाट पनि आउने भएकाले यो क्षेत्रमा रोगको महामारी भएको हो ।’ डेंगु रोग सार्न सक्ने लामखुट्टेको वासस्थान नफालेसम्म यो रोगको संक्रमण बढ्ने उनको भनाइ छ । आफ्नो घरवरिपरि पानी जमेका भाँडा तथा खाल्डाखुल्डी सफा गर्ने, लार्भा नष्ट गर्ने काम साताको दुई दिन गर्न सकेमा संक्रमणमा कमी आउन सक्ने उनले जानकारी दिए ।
स्वास्थ्य कार्यालयले जिल्लामा डेंगु संक्रमणले प्रकोपको रूप लिएको जानकारी दिएको छ । साउनयताको डेढ महिनामा मात्र १ हजार ३ सय ५६ जनामा परीक्षण गरिएकोमा ४ सय ३३ जनामा डेंगुको संक्रमण देखिएको केसीले जानकारी दिए । संक्रमण अझै बढ्दोक्रममा रहेको केसीले बताए । भरतपुर महानगरपालिकाका १, २, ३, ४, १०, ११ र १२ नम्बर वडामा बढी संक्रमित देखिएको कार्यालयले जनाएको छ ।
जिल्लमा सबैभन्दा बढी डेंगु संक्रमण भरतपुर महानगरपालिकामा देखिएको स्वास्थ्य कार्यालयका प्रमुख दीपक तिवारीले बताए । महानगरको नारायणगढ र भरतपुर बजार क्षेत्रमा डेंगुको संक्रमण बढी पाइएको छ ।
केही महिनाअघिसम्म अन्य जिल्लामा महामारीको रूप लिएको डेंगु अहिले चितवमा फैलिएको भरतपुर अस्पतालका डा. भोजराज अधिकारीले बताए । ‘डेंगु रोगले चितवनमा महामारीको रूप लिइसकेको छ,’ डा. अधिकारीले भने, ‘केही महिनाअघि बाहिरी जिल्लामा थियो, अहिले चितवनमा महामारी फैलिएको छ ।’
केही वर्षयता चितवन डेंगु रोगका लागि उर्वर क्षेत्रका रूपमा रहेको डा. अधिकारीको भनाइ छ । ‘यहाँ देशैभर र छिमेकी देशबाट समेत विभिन्न कारणले मानिसको बसोवास छ, यहाँ हुने र बाहिरबाट पनि आउने भएकाले यो क्षेत्रमा रोगको महामारी भएको हो ।’ डेंगु रोग सार्न सक्ने लामखुट्टेको वासस्थान नफालेसम्म यो रोगको संक्रमण बढ्ने उनको भनाइ छ । आफ्नो घरवरिपरि पानी जमेका भाँडा तथा खाल्डाखुल्डी सफा गर्ने, लार्भा नष्ट गर्ने काम साताको दुई दिन गर्न सकेमा संक्रमणमा कमी आउन सक्ने उनले जानकारी दिए ।
सन् २००६ मा चितवनबाटै सुरु भएको डेंगु रोगले २०१० मा आइपुग्दा महामारीको रूप लिएको थियो । हरेक वर्ष रोग देखापर्दै भए पनि यस वर्ष छिट्टै रोगीको संख्या वृद्धि भएको स्वास्थ्य कार्यालयको भनाइ छ । यस वर्ष साढे तीन महिनाअघि पूर्वी नेपालको सुनसरीबाट सुरु भएको डेंगु संक्रमण केही महिनापछि मात्र चितवनमा फैलिएको थियो । संक्रमण सुरु हुँदानहुँदै स्वास्थ्य कार्यालयको समन्वयमा भरतपुर महानगरपालिकाले उच्च जोखिमका वडाहरूमा लामखुट्टे खोज र नष्ट गर तथा अभिमुखीकरण अभियान चलाए पनि संक्रमणले महामारीको रूप लिएको हो । केन्द्र सरकारले नै डेंगु नियन्त्रणका सबै प्रयास विफलसिद्ध भएकाले अब सरकारको काबुबाहिर गएको जनाइरहेका वेला त्यसमाथि स्क्रब टाइफससमेत थपिएपछि समस्याले झन् जटिल रूप लिएको छ ।
सन् २००६ मा चितवनबाटै सुरु भएको डेंगु रोगले २०१० मा आइपुग्दा महामारीको रूप लिएको थियो । हरेक वर्ष रोग देखापर्दै भए पनि यस वर्ष छिट्टै रोगीको संख्या वृद्धि भएको स्वास्थ्य कार्यालयको भनाइ छ । यस वर्ष साढे तीन महिनाअघि पूर्वी नेपालको सुनसरीबाट सुरु भएको डेंगु संक्रमण केही महिनापछि मात्र चितवनमा फैलिएको थियो । संक्रमण सुरु हुँदानहुँदै स्वास्थ्य कार्यालयको समन्वयमा भरतपुर महानगरपालिकाले उच्च जोखिमका वडाहरूमा लामखुट्टे खोज र नष्ट गर तथा अभिमुखीकरण अभियान चलाए पनि संक्रमणले महामारीको रूप लिएको हो ।
डेंगु संक्रमितको संख्या वृद्धि भएसँगै रोग पहिचान गर्ने किटको अभाव भएको कार्यालय प्रमुख तिवारीले बताउँछन् । उनका अनुसार कार्यालयमा अहिले २५ वटा मात्र किट स्टक रहेका छन् । डेंगुसँगै जिल्लामा स्क्रब टाइफसको संक्रमण पनि बढेको देखिएको छ । साउनयता ५ सय ६ जनामा परीक्षण गरिएकोमा ४० जनामा स्क्रप टाइफसको संक्रमण भेटिएको छ ।
स्क्रब टाइफस हुँदा के गर्ने ? : डा. शेरबहादुर पुन स्क्रब टाइफस चिगर माइटको टोकाइबाट सर्ने भएकाले यसबारे सर्वसाधारणमा जनचेतना बढाउनु जरुरी हुन्छ । हाल यो अत्यधिक मात्रामा ग्रामीण भेगमा देखिँदै आएकाले त्यहाँका स्थानीयवासीलाई रोगबारे, कसरी सर्छ र बच्ने पूर्वउपायहरूबारे राम्ररी जानकारी गराउनुपर्छ । त्यहाँ खटेका स्वास्थकर्मीले पनि यो रोगलाई ध्यानमा राखेर उपचार गर्नुपर्छ वा छुटाउनुहँुदैन । प्रयोगशाला जाँच गर्न सहज नहुने भएकाले लक्षणहरू मिलेमा, कहाँ फैलँदै छ भन्ने जानकारी राखेर र यसको उपचारमा प्रयोग हुने एन्टिबायोटिक एक–दुई दिन मात्र चलाएर हेर्दा सुधार भएमा स्क्रब टाइफस शंका गरी उपचारलाई निरन्तरता दिनुपर्छ ।
सहरी इलाकामा शंका लागे पहिचान गर्न टेकु अस्पताल वा केन्द्रीय प्रयोशाला पठाउन सकिन्छ । हाल यो ग्रामीण भेगमा मात्र नभई सहरी इलाकामा पनि देखिनेक्रम बढ्दो भएकाले यहाँ सेवा दिइरहेका स्वास्थकर्मीले पनि ज्वरो आएका बिरामीमा स्क्रब टाइफसलाई पनि विशेष ध्यान पुर्याएर जाँच तथा उपचार गर्नुपर्छ ।स्क्रब टाइफस मृत्युदर ३० प्रतिशतसम्म हुने गरेको अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् ।
स्क्रब टाइफसको समयमा पहिचान नभए बिरामीको मृत्युसमेत हुने गर्दछ । यसको मृत्युदर ३० प्रतिशतसम्म हुने गरेको भारतीय अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् । नेपालमा स्क्रब टाइफसको मृत्युदरबारे राम्रो तथ्यांक पाउन अझै अनुसन्धानहरू गर्न बाँकी नै छ । यो रोगले भौगोलिक हिसाबले पनि आफ्नो सीमा बढाउँदै गएको देखिन्छ भने लक्षणहरू पनि नयाँ–नयाँ थपिँदै गएका देखिन्छन् । ज्वरो आयो कि टाइफाइड भन्ने पुरानो सोचमा आगामी दिनमा परिवर्तन आई स्क्रब टाइफस भन्ने समय आउँदै गरेको सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । यसले टाइफाइडभन्दा स्क्रब टाइफस आगामी दिनमा भयावह रूपमा फैलँदै छ भन्ने संकेत गर्दछ ।
सरकारले साढे ३ महिनादेखि फैलिएको डेंगुको संक्रमण काबुबाहिर गएको जनाएको छ । डेंगु नियन्त्रणमा तीनै तहका सरकारका सबैखाले प्रयास प्रभावहीन बनेपछि स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले अब सरकारबाट मात्र डेंगुको नियन्त्रण सम्भव नभएको जनाउ दिएको हो ।
डेंगु नियन्त्रणका लागि महिनौँदेखि चालिएका सबै सरकारी प्रयास प्रभावहीन सिद्ध भएपछि र विज्ञहरूले नयाँ नियन्त्रणका कार्यक्रम दिन नसकेपछि बिहीबार मन्त्रालयले सीमित पत्रकारको उपस्थितिमा अन्तरमन्त्रालय छलफल तथा सरोकारवालाको बैठक आयोजना गरी डेंगु नियन्त्रण सरकारको एकल प्रयासले सम्भव नभएको जनायो । सरकारले हरसम्भव प्रयास गर्दा पनि डेंगुको फैलावट नरोकिएकाले अब जनताको तहबाट मात्र डेंगु नियन्त्रण सम्भव रहेको मन्त्रालयको निष्कर्ष छ । अब जन–जनले स्वयम् लामखुट्टेबाट बच्ने उपायको अवलम्बन गरेर मात्र डेंगु नियन्त्रण सम्भव भएको जनाउँदै मन्त्रालयले डेंगु नियन्त्रणका लागि आमजनतासँग अपिल गरेको छ ।
पछिल्लो समय देशका ६ वटा प्रदेशमा डेंगुको संक्रमण फैलिनेक्रम जारी छ । कर्णाली प्रदेशबाहेक मलुकका आधिकांश जिल्लामा फैलिएको डेंगुका कारण यस आर्थिक वर्षमा ३ जनाले मृत्युवरण गरिसकेका छन् भने झन्डै साढे ३ महिनादेखि चलाइएको नियन्त्रण अभियान निष्फलसिद्ध भएको छ । गर्मी सुरु भएसँगै वैशाख अन्तिम साताबाट सुरु भएको डेंगुको संक्रमण नियन्त्रणका अनेकन प्रयासका बाबजुद पनि झन्–झन् फैलावटमा तीव्रता दिँदै छ । संक्रमणको साढे ३ महिना पुग्नै लाग्दा हालसम्म ५ हजारभन्दा बढी संक्रमणको सिकार बनेका छन् । पछिल्ला ४० दिनमा मात्र १ हजार ५ सयभन्दा बढी संक्रमित थपिएको इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाको तथ्यांकले देखाएको छ ।
‘सिपाही संघमा, बन्दुक प्रदेशमा र गोली स्थानीय तहमा भएपछि एकअर्कामा दोषारोपणबाहेक के काम हुन्छ त ?’
डेंगुले प्रतिदिन महामारीको रूप लिँदै गए पनि नियन्त्रणको जिम्मा पाएको निकाय भने निरीह देखिएको छ । स्थानीय, प्रदेश र केन्द्र सरकार एकअर्कामा दोष थुपार्दै मुख हेराहेर गरेर बसेका छन् । चालू आर्थिक वर्षमा ४२ जिल्ला डेंगु प्रभावित बनिसकेका छन् । डेंगु नियन्त्रण काबुबाहिर जानुमा तीन तहका सरकारबीच तालमेल मिल्न नसक्नु कारण भएको सरकारी अधिकारी तथा विशेषज्ञले बताउँदै आएका छन् । डेंगु रोकथामका लागि ३ वटै सरकारले जति नै बजेट, जनशक्ति र श्रम खर्चिए पनि बालुवामा पानीबराबर भएको छ ।
‘सरकारले उपचार गर्न सक्छ, तर नियन्त्रण वशमा छैन’ अन्तरमन्त्रालय समन्वय तथा सरोकारवालासितको छलफल कार्यक्रममा विभागीय मन्त्री, राज्यमन्त्री, सचिव तथा अन्य जिम्मेवार अधिकारीहरूको एउटै निष्कर्ष रह्यो– अब सरकारले डेंगुको उपचार गर्न सक्छ, तर नियन्त्रण काबुमा रहेन । सरकारले सबैखाले नियन्त्रणका अस्त्रहरूको प्रयोग गरिसक्दा पनि रोग फैलिनेक्रम नरोकिएकाले अब नियन्त्रण जनताको हातमा पुगेको अधिकारीहरूको निष्कर्ष छ । ८५ वटा स्थानीय तहमा खोज र नष्ट गर अभियान चलाइसकेको तर रोग नियन्त्रणमा प्रभावकारी बन्न नसकेको मन्त्रालयले जनाएको छ ।
मन्त्री उपेन्द्र यादवले सरकारले मात्र डेंगु नियन्त्रण गर्न नसक्ने भएकाले सबै पक्ष मिलेर गर्नुपर्ने बताए । ‘सरकारले मात्र सकेन, अब सबै मिलेर परास्त गर्नुपर्यो,’ मन्त्री यादवले भने । राज्यमन्त्री डा. सुरेन्द्र यादवले डेंगु नियन्त्रणका लागि सबै स्थानीय तहमा करोडभन्दा बढी बजेट पठाएर सबैखाले कार्यक्रम सञ्चालन गर्दा पनि रोग नियन्त्रणमा आउन नसकेको बताए । स्थानीयमा जागरुकताबाहेक अरु उपायले नियन्त्रण सम्भव नभएको उनको भनाइ थियो ।
स्वास्थ्यसचिव डा. पुष्पा चौधरीले सरकारले गरेर डेंगु नियन्त्रण नभएकाले अब जनताले गर्नुपर्ने बताइन् । डेंगु नियन्त्रण मन्त्रालयको काबुबाहिर गएको उनको आशय थियो । ‘विषादी छर्किएर भएन, लोकल लेभलमा गयौँ, सबैखाले सम्भावित कार्यक्रम चलायौँ,’ सचिव चौधरीले भनिन्, ‘अब पब्लिक जागरुक नभई नियन्त्रण सम्भव भएन ।’ उपचारसम्बन्धी प्रोटोकलको फलो नहुँदा पनि समस्या भएको उनको भनाइ थियो । दसैँमा काठमाडौंमा डेंगुको महामारी फैलिन सक्ने जोखिम रहेको अधिकारीहरूको भनाइ थियो । तसर्थ, सबैलाई लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्ने उपायबारे सचेत रहन अधिकारीहरूले अपिल गरेका छन् ।
सेना परिचालनदेखि लार्भा भेटिएमा घरधनीलाई दण्डित गर्ने विषयमा छलफल गर्दै अधिकारी मन्त्रालयका प्रवक्ता महेन्द्र श्रेष्ठले डेंगु नियन्त्रणका लागि सेना परिचालन गर्ने विषयमा छलफल भइरहेको बताए । सन् २००९ मा चितवनमा डेंगुको महामारी फैलिँदा सेना परिचालन गरेको स्मरण गराउँदै उनले अब पनि लामखुट्टेको वासस्थान नष्ट गर्न सेना परिचालन गर्नुपर्ने आवश्यकता औँल्याए । रोग नियन्त्रणका लागि सेना परिचालन गर्न सकिने भनाइ मन्त्री यादवको पनि थियो ।
राज्यमन्त्री डा. यादवले जनता स्वयंको पहलविना रोग नियन्त्रणमा आउन नसक्ने बताए । डा. यादवले कसैको घरमा लामखुट्टेको वासस्थान तथा लार्भा पाइएमा घरधनीलाई दण्ड गर्ने कानुन ल्याउनुपर्ने बताए । समग्रमा डेंगु नियन्त्रण सरकारको काबुबाट टाढा गइसकेको र जनताको हातमा गएको अधिकारीहरूको आशय थियो ।
सिपाही संघमा, बन्दुक प्रदेशमा र गोली स्थानीय तहमा हुँदा समस्या दक्ष जनशक्तिको व्यवस्थापन गर्न नसकेका कारण डेंगुजस्ता कीटजन्य रोग नियन्त्रण गर्न नसकेको स्वास्थ्यसेवा विभागका महानिर्देशक डा. सुशील प्याकुरेल बताउँछन् । ‘हिजोका दिनमा केन्द्रस्तरबाट दिएको निर्देशनबाट स्थानीय तहमा भएका संस्थाहरू तुरुन्तै परिचालित हुन्थे र कामको प्रतिफल आउँथ्यो,’ डा. प्याकुरेल भन्छन्, ‘आज स्थानीय तहको एउटा कर्मचारीलाई चलाउन प्रदेश सरकारलाई गाह्रो छ । त्यस्तै, प्रदेशमा रहेका कर्मचारीलाई निर्देशन दिन केन्द्रलाई गाह्रो भएको अवस्था छ ।’
संघ, प्रदेश र स्थानीय तहको तालमेल हुन नसकेका कारण कार्यक्रम प्रभावकारी हुन नसकेको महानिर्देशक डा. प्याकुरेलको भनाइ छ । ‘हाल सिपाही संघमा, बन्दुक प्रदेशमा र गोली स्थानीय तहमा रहेका छन्,’ डा. प्याकुरेल भन्छन्, ‘तीनै तहको तालमेल नमिल्दा रोगले यो रूप लिइरहेको छ ।’
चालू आर्थिक वर्षको साउनयता सबैभन्दा धेरै प्रदेश १ र ३ मा डेंगुको संक्रमण फैलिएको छ । ४० दिनको अवधिमा यी दुई प्रदेशमा १ हजार १ सय २२ जनामा डेंगुको संक्रमण देखिएको छ । त्यसैगरी, गण्डकी प्रदेशमा ३ सय ३९, प्रदेश ५ मा ५६, प्रदेश २ मा १४ र सुदूरपश्चिम प्रदेशमा ६ जनामा संक्रमण भएको इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाको तथ्यांकले देखाएको छ ।
हेल्थपोस्टको सन्देश : अब डेंगुबाट आफैँ बच्न यी उपाय अपनाउनुहोस्– – लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्नुपर्छ । – घरवरपर पानी जम्ने खाल्डाखुल्डी पुर्नुपर्छ । – घरनजिक कुनै पनि किसिमका झाडी राख्नुहुँदैन । – लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्न झुलको प्रयोग गर्ने वा लामखुट्टेको धूप वा क्रिम प्रयोग गर्नुपर्छ । – झ्याल–ढोकामा जाली राख्नुपर्छ । – शरीर पूरै ढाक्ने कपडा लगाउनुपर्छ । – सरसफाइमा ध्यान दिनुपर्छ । – आफ्नो घरवरिपिर मात्र नभई समुदाय, समाजलाई पनि सफासुग्घर राख्न मद्दत गर्नुपर्छ ।
चितवनमा डेंगुका बिरामी बढेका छन् । साउनमा मात्रै १ सय ८३ जनामा डेंगु संक्रमण फेला परेको स्वास्थ्य कार्यालय चितवनले जनाएको छ । कार्यालयका अनुसार डेंगुका बिरामी फेलापर्नेक्रम बढिरहेको छ भने अधिकांश संक्रमित भरतपुर महानगरभित्रका छन् । यद्यपि, यसअघि नै महानगरले जोखिम मानिएका वडाहरूमा तीनदिने ‘खोज र नष्ट गर’ अभियान सञ्चालन गरिसकेको छ ।
‘धेरैजसो संक्रमित महानगर क्षेत्रका छन्,’ स्वास्थ्य कार्यालयका कीटनियन्त्रक राम केसीले भने, ‘अधिकांश अस्पतालमा ज्वरोका बिरामी धेरै छन्, जसमध्ये धेरैमा डेंगुको संक्रमण पाइएको छ ।’ नेपालमा सन् २००४ मा पहिलोपटक चितवनमै एक व्यक्तिमा डेंगुको संक्रमण पाइएको थियो ।
नारायणी अस्पतालमा मात्र ७० संक्रमित केसीका अनुसार भरतपुर अस्पतालमा ५६, नारायणी सामुदायिक अस्पतालमा ७०, पुष्पाञ्जली अस्पतालमा १४, सेन्ट्रल अस्पतालमा ९ जनामा डेंगु संक्रमण देखिएको छ । चितवन मेडिकल कलेज, भरतपुर सामुदायिक अस्पतालमा ५–५ जनामा डेंगु भेटिएको उनले जानकारी दिए । ‘बुधबारसम्म चितवनका ७८ जना बिरामीमा संक्रमण भेटिएको छ, जसमध्ये ६९ जना भरतपुर क्षेत्रका छन्,’ उनले भने, ‘सहरी क्षेत्रका बिरामी बढी छन् ।’ बाँकी संक्रमित भने चितवनबाहिरका हुन् । उनका अनुसार भरतपुरको १, २ र ३ मा बढी डेंगुका बिरामी भेटिएका छन् ।
‘सावधानी बढाउनुपर्छ, लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्नुपर्छ,’ केसीले भने, ‘झाडी, पानी जम्मा हुने क्षेत्रमा लार्भा हुर्कन सक्छन्, लामखुट्टेको वासस्थान नष्ट अभियानमा सबै लाग्नुपर्ने देखिन्छ ।’
सरकारी अस्पतालमा डेंगु परीक्षण निःशुल्क हुन्छ । तर, निजी अस्पतालमा १ हजारदेखि १ हजार ७ सयसम्म पर्छ । डेंगुको संक्रमण एडिस एजिप्टाई जातको पोथी लामखुट्टेको टोकाइबाट हुन्छ ।
निःशुल्क परीक्षण हुने सरकारीमा किट अभाव हुँदै, १ हजार किट माग उनका अनुसार ज्वरोका धेरै बिरामी देखा पर्न थालेपछि डेंगु परीक्षण गर्न कीटको माग बढेको छ । भरतपुर अस्पतालमा बुधबार ५० किट दिइएको थियो । ‘भरतपुर अस्पताल र बकुलहर अस्पतालबाट कीटको माग भइरहेको छ,’ उनले भने, ‘केन्द्रमा पहल गरिरहेका छौँ, पाएको ३ सय १० किटसमेत सकिँदै छ ।’ केसीले छिट्टै १ हजार किट ल्याउन पहल भइरहेको बताए । सरकारी अस्पतालमा बिरामीको चाप धेरै हुन थालेपछि अधिकांश बिरामी निजी अस्पतालमा महँगो शुल्क तिरेर रगत परीक्षण गर्न बाध्य छन् । ज्वरोका बिरामीले रगत परीक्षणमा करिब ४ हजार रूपैयाँ खर्चिनुपर्ने अवस्था छ ।
भरतपुर महानगरको जनस्वास्थ्य शाखाका हेल्थ असिस्टेन्ट सूर्य तिवारीले डेंगु संक्रमण फैलिएपछि सचेतनामूलक कार्यक्रम गरिएको बताए । ‘लामखुट्टेको लार्भा खोजी र नष्ट अभियान ३ दिनसम्म चलायौँ,’ उनले भने, ‘अधिकांश क्षेत्रमा लार्भा भेटिएका छन्, लामखुट्टेको संख्या बढ्ने खतरा बढी छ, भेटिएजति लार्भा नष्ट गरेका छौँ ।’ कबाडी पसल, ग्यारेज, वर्कसप, होटेल क्षेत्रमा धेरै लामखुट्टे हुर्किने अवस्था देखिएको उनले बताए । ‘हरेक घरदैलोमा लामखुट्टेबाट जोगिने उपायबारे ब्रोसर बाँडेका छौँ, स्थानीयलाई सचेत बनाएका छौँ,’ उनले दाबी गरे । महानगरले स्वास्थ्य कार्यालयको समन्वयमा ३१ साउनदेखि डेंगुका बढी जोखियुक्त वडाहरूमा तीनदिने अभिमुखीकरण तथा खोज र नष्ट गर अभियान सञ्चालन गरेको थियो ।
सरकारीमा निःशुल्क परीक्षण, निजीमा १७ सयसम्म शुल्क सरकारी अस्पतालमा डेंगु परीक्षण निःशुल्क हुन्छ । तर, निजी अस्पतालमा १ हजारदेखि १ हजार ७ सयसम्म पर्छ । डेंगुको संक्रमण एडिस एजिप्टाई जातको पोथी लामखुट्टेको टोकाइबाट हुन्छ । संक्रमण पत्ता लगाउन रगत परीक्षण गर्नुपर्छ । डेंगुको संक्रमण देखिएका बिरामीमा टाउको दुख्ने, कम्मर दुख्ने, रक्तचाप परिवर्तन भइरहने, झाडाबान्ता हुनेलगायत लक्षण देखिन्छन् ।
भदौ नलाग्दै गत वर्षको कुल संक्रमित संख्याको ६ गुणामा संक्रमण अघिल्ला वर्षहरूमा भदौपछि मात्रै डेंगुका बिरामी भेटिने गर्थे । यसपालि भने साउनमै संक्रमितको संख्या बढेको छ । गत वर्ष संक्रमण भेटिएका कुल बिरामीको झन्डै ६ गुणामा यसवर्ष साउनमै संक्रमण भेटिसकिएको छ । गत वर्ष चितवनमा १ हजार ९ सय ५१ जनाको रगत परीक्षण गर्दा ३१ जनामा संक्रमण भेटिएको थियो । ०७४–७५ मा १ हजार २ सय ९१ जनाको परीक्षण गर्दा ५९ जनामा संक्रमण देखिएको थियो । ०७३–७४ मा २ हजार ५ सय ६२ जनामा परीक्षण गर्दा ६ सय ८७ जनामा संक्रमण देखिएको थियो ।
अस्पतालमै लामखुट्टेको बिगबिगी डेंगु रोगबाट बच्न लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्नुपर्छ । तर, अस्पतालपरिसरमै लामखुट्टेको बिगबिगी पाइन्छ । अस्पतालमा फूलबारी, शय्या, चमेनागृह, शौचालयमा लामखुट्टे प्रशस्तै भेटिन्छन् । अस्पतालमा भर्ना भएका अधिकांश बिरामीलाई झुलको समेत व्यवस्था छैन । अस्पताल हाताभित्रै टायर, डस्टबिन, गमला, ढलवरिपरि लामखुट्टे सहजै भेटिन्छन् । अस्पतालपरिसर सरसफाइ गर्न कर्मचारी खटाइएको भए पनि लामखुट्टे नियन्त्रण गर्न चासो दिएको पाइँदैन । जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय चितवनका वरिष्ठ जनस्वास्थ्य प्रशासक दीपकप्रसाद तिवारी अस्पतालहरूले समेत सावधानी अपनाउनुपर्ने बताउँछन् । ‘उपचार गराउन आएका बिरामी र आफन्त उल्टै बिरामी नहोऊन् भनेर सोच्नुपर्छ,’ उनले भने, ‘सरसफाइको अवस्थाबारे छिट्टै अनुगमन गर्छौं ।’
डेंगु निकै गम्भीर रोग हो, जसमा यदि संक्रमितले समयमा उपचार नपाएमा ज्यानै पनि जान सक्छ । वर्षातको मौसममा डेंगु संक्रामक लामखुट्टे ज्यादा विकसित हुन्छन्, किनकि, यस समयमा यत्रतत्र पानी जमेको हुन्छ । यही कारण नै यस मौसममा डेंगु रोगको चपेटमा कैयौँ मानिस आउने गर्छन् । नेपालमा पनि पछिल्लो समय डेंगुको संक्रमण ह्वात्तै बढेको अवस्था छ । यस सिजनमा मात्र अहिलेसम्म करिब साडे ३ हजार मानिसमा डेंगुको संक्रमण भइसकेको छ भने नियन्त्रणका सबै प्रयास विफलसिद्ध भएको अवस्था छ । झन्डै ६० जिल्लालाई प्रभावित बनाइसकेको डेंगुको संक्रमण फैलिनेक्रम जारी छ । यस्तोमा संक्रमणपूर्व नै सावधानी अपनाउनु तथा व्यक्तिगत स्वास्थ्य तथा सरसफाइमा विशेष ख्याल राख्नु जरुरी छ ।
डेंगु संक्रामक लामखुट्टे सफा पानीमा हुर्कन्छन् । सबैभन्दा बढी डेंगु संक्रामक लामखुट्टेले कुलर र पानीको ट्यांकीमा जमेको पानीमा आश्रय लिने जोखिम रहन्छ । लामखुट्टेजनित रोगमध्ये डेंगुको संक्रमण प्रतिवर्ष बढिरहेको छ । तसर्थ, डेंगुबाट बच्ने सरल तरिका छ, तपाईं आफूआसपासको वातावरण सफा राख्नुहोस्, पानी जम्न नदिनुस् र समय–समयमा कुलर र ट्यांकीको सफाइ गर्नुहोस् ।
रोकथाम उपचारभन्दा राम्रो हो, तर कहिलेकाहीँ सावधानी अपनाउँदाअपनाउँदै पनि डेंगुको चपेटामा आउन सकिन्छ । डेंगुका केही सामान्य लक्षण छन्, जस्तै, टाउकोदुखाइ, उल्टी हुनु, शरीर दुख्नु, कडा ज्वरो, शरीरमा रातो दाग आदि । यदि डेंगु अधिक गम्भीर छ भने गिजाबाट रगत आउनुका साथै पेटमा गम्भीर दुखाइ र रगतको उल्टीसमेत हुन सक्छ । यस्तोमा लापरबाही गरिएमा त्यो मृत्युको कारण बन्न सक्छ । त्यसैले डेंगुको सामान्य लक्षण देखिनेबित्तिकै नजरअन्दाज नगरी तुरुन्त चिकित्सकबाट जाँच गराउनुपर्छ ।
उपचारसँगसँगै खानपानमा सजगता आवश्यक डेंगुमा समयमा उपचार पाउनु जति आवश्यक छ, त्यति नै यो गम्भीर रोगमा खानपानमा सजगता आवश्यक छ । चिकित्सकले पनि डेंगु संक्रमितले खानपानमा विशेष ध्यान दिनुपर्ने बताउँछन् । डेंगु संक्रमितले बाख्राको दूध, नीमको पात, मेवाको पातको रस, किवी तथा सुन्तलाको सेवन गर्नाले रोगबाट छिटो मुक्ति पाउन सकिन्छ । यी वस्तुको सेवनले शरीरमा प्लेटलेट्सको मात्रा बढाउनमा सहयोग गर्छन् र डेंगु छिटो निको पार्नमा सहयोग गर्छन् । यहाँ केही त्यस्ता खाद्यपदार्थबारे बताइन्छ, जसको सेवन डेंगु संक्रमितले कदापि गर्नुहुँदैन ।
डेंगु संक्रमितले यी चिज भुलेर पनि नखानुहोस्– १. तेलमा तारेको वा भुटेको खानेकुरा डेंगु संक्रमितले तेलयुक्त तथा तेलमा पकाइएको भोजनबाट बच्नुपर्छ । यतिवेला उमालिएको, बाफमा पकाइएको वा नतारीकन पकाइएको खाना नै खानुपर्ने हुन्छ । तेलमा तारेका खानामा चिल्लोपदार्थको मात्रा अधिक हुन्छ, जो उच्च रक्तचाप तथा कोलेस्टेरोल बढाउनमा जिम्मेवार हुन्छन् । यस्ता खानाले डेंगु संक्रमितलाई पुरानो अवस्थामा फर्किनमा बाधा पुर्याउन सक्छन्, किनकि, यस्ता खानाले शरीरमा रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता कमजोर गर्छन् ।
२. मसालेदार खाना डेंगु संक्रमितले मसालेदार खानाबाट पनि बच्नुपर्छ । मसालेदार खानाले पेट स्वास्थ्यलाई प्रभावित पार्दछ र यसले पेटमा एसिड जम्मा हुन पुग्छ । यस्ता खानाले पेटमा गडबडी उत्पन्न गर्नुका साथै डेंगुको चपेटाबाट निक्लिनमा बाधा उत्पन्न गर्छन्, किनकि यस समयमा संक्रमित व्यक्ति ज्यादै कमजोर हुन्छ र शरीरले दोहोरो रोगसँग लडिरहेको हुन्छ ।
३. क्याफिनयुक्त पेयपदार्थ डेंगु संक्रमितलाई तरल पदार्थ धेरै खान सल्लाह दिइन्छ, किनकि, यतिवेला शरीरमा तरल पदार्थको बढी अवाश्यकता पर्दछ । तर, संक्रमितले क्याफिनयुक्त पेयपदार्थबाट भने टाढै रहनुपर्छ । क्याफिनयुक्त पेयपदार्थ मुटुको गति, थकान, मांसपेशीको क्षयीकरणमा द्रुत वृद्धिको कारण बन्छन् । यस्तोमा डेंगुपीडितले अनारको जुस, मेवाको पातको रस, तातो पानीको सेवन गर्नु राम्रो हुन्छ । यद्यपि, चिकित्सकले डेंगुमा धेरै पानी मात्र नपिइरहनसमेत सल्लाह दिने गरेका छन् ।
नेपालमा पहिलोपटक डेंगुरोग चितवन जिल्लाबाट सुरु भएको हो । यस वर्ष पूर्वी तराईबाट वैशाख अन्तिम साता सुरु भएको डेंगु देश ५६ भन्दा बढी जिल्लामा फैलिसकेको छ भने अझै पनि नियन्त्रणमा सफलता हात लागेको छैन । यसैक्रममा भरतपुर महानगरपालिकाले शुक्रबारदेखि डेंगु भाइरस फैलाउने लामखुट्टेको वासस्थान ‘खोज र नष्ट गर’ अभियान सुरु गरेको छ । यद्यपि, यस वर्ष देशभर करिब ३ हजार ५ सयजना डेंगुको चपेटामा आइसक्दा पनि उच्च जोखिम क्षेत्रमा मानिने चितवनमा हालसम्म जम्मा ५६ जनामा डेंगु संक्रमण भएको पाइएको छ । यसमध्ये ३९ जना चितवन जिल्लाका छन् भने बाँकी अन्य जिल्लामा बसोवास भएका छन् ।
महाहनगरपालिकाले स्वास्थ्य कार्यालय चितवनको संयोजनमा खोज र नष्ट गर अभियान सुरु गरेको हो । अभियानअन्तर्गत अभिमुखीकरण कार्यक्रमका साथै लामखुट्टेका वासस्थान नष्ट गर्ने र जनचेतना अभिवृद्धि गर्ने कार्यक्रम छ । अभियान महानगरका १, २, ३, ४, १०, ११ र १२ गरी डेंगुको उच्च जोखिमका ७ वटा वडामा सञ्चालन गर्न लागिएको स्वास्थ्य कार्यालय चितवनका कीट नियन्त्रक राम केसीले जानकारी दिए । अभियानमा महानगर र स्वास्थ्य कार्यालयलाई स्वास्थ्यसम्बद्ध स्थानीय संघ–संस्थाले साथ दिएका छन् । अभियानमा महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकालाई सहभागी गराइएको छ ।
नेपालमा सन् २००४ मा पहिलोपटक चितवनमा एक व्यक्तिमा डेंगुको संक्रमण भेटिएको थियो । डेंगुको डेढ दशकको इतिहासमा डेंगुको संक्रमण संख्या र फैलावट निरन्तर बढिरहेको छ । त्यसमा पनि यस वर्ष त डेंगुले रेकर्ड नै बनाएको छ । संक्रमण सुरु भएको ६ वर्षपछि सन् २०१० मा डेंगुले महामारीको रुप धारण गरेको थियो । त्यसयता प्रतिवर्ष वार्षा सुरु भएसँगै डेंगु प्रमुख स्वास्थ्य समस्याका रुपमा सरकार र जनताको टाउकोदुखाइको विषय बनिरहेको छ ।
सुरुवती वर्षहरुमा तराईका जिल्लामा मात्र देखिने डेंगु पछिल्लो समय पहाडी जिल्लाहरुमा पनि फैलिनेक्रम बढ्दो छ । जनचेतना अभावका साथै चेतना भएर पनि व्यवहारमा लामखुट्टेबाट जोगिने उपायहरुको अवलम्बन नगर्नु तथा हेलचेक्य्राइँ गर्नु नै डेंगु नियन्त्रणको प्रमुख बाधक रहेको विज्ञहरुको भनाइ छ ।
पोखराको मुख्य बजार क्षेत्रमा डेंगु रोगका बिरामी भेटिएपछि यसको प्रकोप फैलिने खतरा बढेको छ । पछिल्लो एक सातामा २१ जनामा डेंगु पोजिटिभ पाइएको छ । स्वास्थ्य निर्देशनालय गण्डकीका अनुसार पोखरा–८ शिवालयचोकका एक व्यक्तिमा डेंगुको संक्रमण देखिएपछि गरिएको जाँचमा २१ जनामा संक्रमण भेटिएको हो ।
सबैभन्दा धेरै पोखरा–८ मा ८ जनामा डेंगुको संक्रमण भेटिएको छ । त्यसैगरी, वटा ९ मा ५ जना, वडा ४, १०, १७ र २५ मा एक–एकजना संक्रमित भेटिएका छन् । यस्तै, ४ जना बिरामी बाहिरबाट संक्रमित भएर आएको बनइएको छ । संक्रमितमध्ये गण्डकी मेडिकल कलेज (जिएमसी)मा ८, फेवा सिटीमा ८, पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अस्पतालमा १ र अन्य अस्पतालमा ४ जनाको उपचार भइरहेको छ । उपचाररत डेंगु संक्रमित बिरामीको नियमित अनुगमन गरिएको छ ।
पोखरामा गत वर्ष डेंगुको टाइप २ भाइरस देखिएको थियो । अहिले उनीहरुको रगतको सेरोटाइप जाँचका लागि काठमाडौं पठाइएको छ । ‘डेंगुमा टाइप १ देखि टाइप ४ सम्मका भाइरस हुन्छन् । टाइप १ र २ नर्मल हुन्छन् भने टाइप ३ र ४ खतरनाक हुन्छन्,’ निर्देशनालयका डा. भोजराज गौतमले भने, ‘डेंगु नियन्त्रणको प्रमुख उपाय लामखुट्टेको लार्भा र प्युपा बस्ने वासस्थान नष्ट गर्ने नै हो ।’
एडिस एजिप्टाई जातको पोथी लामखुट्टेको टोकाइबाट डेंगु मानिसमा सर्ने गर्छ । यो जातको लामखुट्टेले दिनमा मात्र टोक्ने गर्छ । ‘भाइरसबाट सर्ने यो रोगको खोप तथा खास उपचार छैन,’ डा. गौतमले भने, ‘आफ्नै सरसफाइमार्फत लामखुट्टे धपाउने हो ।’
डेंगुको संक्रमणपछि स्वास्थ्य निर्देशनालय गण्डकीले सरकारी तथा निजी अस्पतालबाट प्रत्येक दिन त्यस्ता रोगीको तथ्यांक लिने र लामखुट्टे धपाउने अभियान सुरु गरिसकेको छ । निर्देशनालयका निर्देशक खिमबहादुर खड्काले शुक्रबारदेखि नै पोखरा नगर क्षेत्रमा लामखुट्टेको वासस्थान खोजी गर्ने, नष्ट गर्ने र सचेतना अभियान सुरु गरेको छ । यसका लागि मणिपाल शिक्षण अस्पताल र गण्डकी मेडिकल कलेज (जिएमसी) का मेडिकल अध्ययनरत विद्यार्थीसहितको टोलीले शुक्रबार वडा ८ र ९ मा लामखुट्टेको वासस्थान खोजी र नष्ट गर्ने कार्यक्रम चलाएका छन् । अघिल्लो आइतबार यसबारे सचेतना र्याली निकालिएको थियो ।
३० वैशाखमा सुनसरीको धरान उपमहानगरपालिकाबाट फैलिएको डेंगु रोगले ६ जिल्लामा महामारीको रुप लिएको छ भने ५६ वटा जिल्लामा संक्रमण देखिसकेको छ । मुख्यतः सहरीकरण, बढ्दो तापक्रमलगायत कारण पछिल्लो समय डेंगुको संक्रमण गुणोत्तर श्रेणीमा बढिरहेको छ । पछिल्लो पाँच वर्षको तथ्यांकलाई नियाल्दा डेंगुको संक्रमण करिब ११ गुणाले वृद्धि भएको छ । यस वर्ष मात्रै ३ हजार ४ सय २५ जनामा संक्रमण देखिसकेको छ भने दिनप्रतिदिन संक्रमण फैलिनेक्रम जारी छ । डेंगु रोकथामका लागि जति बजेट खर्च गरे पनि कार्यक्रम प्रभावहीन देखिएको छ भने लगानी बालुवामा पानी भएको छ ।
चालू आवमा डेंगु नियन्त्रणका लागि ९ करोड ५४ लाख विनियोजन, तर संक्रमण बढ्दै आर्थिक वर्ष ०७६÷७७ मा केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय सरकारका लागि डेंगु नियन्त्रण प्रयोजनका लागि ९ करोड ५४ लाख विनियोजन बजेट विनियोजन भएको छ । तीनै तहका सरकार तथा गैरसरकारी संस्थामार्फत डेंगु नियन्त्रणका कार्यक्रमहरु सञ्चालन हुँदै पनि आएका छन् । तर, डेंगुको प्रकोप भने एकपछि अर्को जिल्लामा फैलिनेक्रम बढ्दो छ । गत आर्थिक वर्षमा सरकारले डेंगु नियन्त्रणका लागि करिब ७ करोड खर्च गरेको तथ्यांक छ ।
केन्द्र सरकारले स्थानीयस्तरमा लामखुट्टेको वासस्थान खोजी गरी लार्भा नष्ट गर्न अभियान सञ्चालनका लागि बढी प्रभावित १ सय ५ वटा पालिकामा १ करोड ६६ लाख बजेट पठाएको छ । त्यसैगरी, डेंगु तथा कीटजन्य रोग नियन्त्रणका लागि केन्द्रबाट प्रदेशस्तरमा ७ वटा प्रदेशका लागि ६ कराेड १७ लाख विनियोजन भएको छ । त्यसैगरी, केन्द्र सरकारमा डेंगु नियन्त्रणका लागि १ करोड ७१ लाख छुट्याइएको छ । तर, स्वास्थ्य विभागअन्तर्गतको इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाले आइतबार पत्रकार सम्मेलन गर्दै डेंगु रोग अझै फैलिने अनुमान लगाएको छ ।
अहिलेको अवस्थामा डेंगु रोग जटिल तथा चुनौतीपूर्ण रहेको र विकसित देशदेखि विकासोन्मुख देशसम्म सबैका लागि भयावह स्वास्थ्य समस्याको रुपमा रहेको इडिसिडीका निर्देशक डा. विवेककुमार लाल बताउँछन् । जनसमुदायलाई डेंगुबारे जुनसुकै हिसाबले चेतनामूलक सुझाब दिए पनि त्यसअनुसार काम गर्न नसकेका कारण डेंगु नियन्त्रणमा समस्या आएको लालको भनाइ छ ।
डेंगु नियन्त्रणका लागि सरकारले करोडौँ खर्चंदा पनि कार्यक्रमहरु प्रभावहीन बन्दै गएका छन् । नेपालमा प्रभावकारी प्रविधि नभित्रिएका कारण पनि डेंगु नियन्त्रणमा समस्या आएको उनको तर्क छ । ‘जबसम्म लामखुट्टे नियन्त्रण गर्न सक्दैनौँ, तबसम्म उपचारमा जोड दिँदैमा डेंगु नियन्त्रणमा आउँदैन,’ डा. लालले भने, ‘डेंगु रोगविरुद्धको खोप विकासका क्रममै रहे पनि नियन्त्रणका लागि हामीसँग अझै प्रभावकारी प्रविधि उपलब्ध छैन ।’
विश्वमा प्रतिवर्ष ३९ करोडमा डेंगु संक्रमण, २० हजारको मृत्यु केही दशकदेखि डेंगुको संक्रमण बढ्दै गएको छ । विश्वको आधाभन्दा बढी जनसंख्या कुनै न कुनै समयमा डेंगुको संक्रमणमा रहेको तथ्यांकले देखाएको छ । विश्वका १ सय २८ भन्दा बढी मुलुकका ३ अर्ब ९० करोड मानिस डेंगुको जोखिम क्षेत्रमा बसोवास गर्छन् । प्रत्येक वर्ष ३९ करोड मानिस डेंगुबाट संक्रमित हुने गरेका छन् भने २० हजारको मृत्यु हुने गरेको पाइएको छ ।
काठमाडौंमा पनि डेंगु संक्रमणको उच्च जोखिम दुई साताअघि विश्व स्वास्थ्य संगठनको सहयोगमा विज्ञले काठमाडौंका विभिन्न क्षेत्रमा डेंगुबारे अनुसन्धान गर्दा काठमाडौं उच्च जोखिममा रहेको औँलाएका छन् । काठमाडौंमा प्रशस्त मात्रामा डेंगु रोग सार्ने लामखुट्टेको लार्भा फेला परेको छ । सहरी क्षेत्रमा बढी मात्रामा सडकमा खल्डाखुल्डी गमला, टायर, बोतल पानी जम्ने तथा फोहोरका कारणले पनि डेंगुको संक्रमण बढ्ने गर्छ ।
विज्ञ अभावले कार्यक्रम प्रभावकारी बन्न सकेन नेपालमा लामखुट्टेजन्य रोग हेर्नका लागि लामखुट्टे विज्ञ (इमोनोमोलोजिस्ट)को अभाव छ । हेटौँडामा भएको कीटजन्य रोगसम्बन्धी तालिम तथा अनुसन्धान केन्द्रमा ३ जना विज्ञ रहे पनि काठमाडौंमा भएको पद रिक्त रहेको इडिसिडीले जनाएको छ । महाशाखाका निर्देशक डा. लालले भने, ‘नयाँ जनशक्ति उत्पादन पनि ज्यादै न्यून छ भने लामखुट्टे तथा कीटजन्य रोगलाई जिल्लागत रुपमा हेर्ने फोकल व्यक्ति र प्राविधिक रुपमा तालिमप्राप्त जनशक्तिको अभाव छ ।’
संघ, प्रदेश र स्थानीय तहबीच समन्वय अभाव दक्ष जनशक्तिको व्यवस्थापन गर्न नसकेको अवस्थामा डेंगुजस्ता कीटजन्य रोगलाई नियन्त्रणमा ल्याउन नसकेको विभागका महानिर्देशक डा. शुशील प्याकुरेल बताउँछन् । हिजोका दिनमा केन्द्रस्तरबाट दिएको निर्देशनबाट स्थानीय तहमा भएका संस्थाहरु तुरुन्तै परिचालित हुन्थे र कामको प्रतिफल आउँथ्यो,’ डा. प्याकुरेल भन्छन्, ‘आज स्थानीय तहको एउटा कर्मचारीलाई चलाउन प्रदेश सरकारलाई गाह्रो छ । त्यस्तै, प्रदेशमा रहेका कर्मचारीलाई निर्देशन दिन केन्द्रलाई गाह्रो भएको अवस्था छ ।’ संघ, प्रदेश र स्थानीय तहको तालमेल हुन नसकेका कारण कार्यक्रम प्रभावकारी हुन नसकेको महानिर्देशक डा. प्याकुरेलको भनाइ छ ।
बढ्दो तापक्रम, सहरीकरणसँगै रोग सार्ने लामखुट्टेले वासस्थान बदल्दा पाँच वर्षका देशभर डेंगुको संक्रमण पाँच गुणाले बढेको छ । यो वर्ष प्रदेश १ अन्तर्गतका जिल्लामा गर्मीयाममा देखिने विभिन्न रोगमध्ये यस वर्ष डेंगुले महामारीको रूप लिएको छ ।
पाँच वर्षअघिसम्म १२ जिल्लामा फाटफुट रुपमा देखिएको डेंगु पाँच वर्षको बीचमा ५६ जिल्लामा देखापरिसकेको छ ।
इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाका अनुसार आर्थिक वर्ष ०७१/७२ मा सबैभन्दा बढी चितवनमा ११९ र पर्सामा ११४ जनासहित ३०२ जनामा डेंगु देखिएकोमा अन्य जिल्लामा १/२ वटा केसमात्रै भेटिएको थियो ।
महाशाखाका अनुसार देशभरका ५६ जिल्लामा डेंगुका बिरामी फेला परिसकेका छन् । पाँच वर्ष यताको तथ्यांक हेर्दा यो वर्ष प्रदेश १ को सुनसरी (धरान)मा मात्रै ३ हजार २५ जनामा डेंगु प्रमाणित भएको छ । पाँच वर्षअअि १२ जिल्लामा जम्मा ३०२ डेंगु बिरामी भेटिएकोमा यो वर्ष ३४ जिल्लामा ३ हजार ४ सय २५ जनामा डेंगी देखापरिसकेको छ । महाशाखको तथ्यांकअनुसार यो वर्ष प्रदेश १ का १० वटै जिल्लामा डेंगु भेटिइसकेको छ । जसमा सुनसरीमा बढी र त्यसपछि मोरङ र झापामा बिरामी भेटिएका छन् ।
त्यसैगरी प्रदेश २ मा ४ जिल्लामा १२ बिरामी, प्रदेश ३ का ९ जिल्लामा १२६, गण्डकी प्रदेशका ५ जिल्लामा २६, प्रदेश ५ का ९ जिल्लामा ९६, कर्णाली प्रदेशको सल्यानमा मात्र १ जना र सुदुरपश्चिम प्रदेशको ५ जिल्लामा १२ बिरामी भेटिएका छन् । यो वर्ष प्रदेश २ मा पर्सा र सप्तरी, प्रदेश ३ का मकवानपुर र चितवनमा, गण्डकी प्रदेशको कास्की, प्रदेश ५ को रुपन्देही र नवलपरासीमा बढी बिरामी भेटिएका छन् ।
महाशाखाका अनुसार धरानमा ३० वैशाखदेखि पूर्वी तराईको धरानबाट सुरु भएको डेंगुको संक्रमण अझै पनि नियन्त्रणमा आउन सकेको छैन । विगत वर्षका अनुभवका आधारमा पनि थप सतर्कता अपनाउँदै समयमै रोकथामका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरी न्यूनीकरणतर्फ लाने प्रयास भइरहेपनि प्रभावहीन देखिएको छ ।
वर्षातको मौसममा डेंगु तथा मलेरियाको खतरा बढ्ने गर्छ । नेपालको पूर्वी तराई वैशाख अन्तिमबाट सुरु भएको डेंगुको संक्रमण फैलिनेक्रम अझै जारी छ । नियन्त्रणका अनेक उपाय आपनाउँदा पनि सफलता हात लाग्न सकेको छैन । हालसम्म डेंगु संक्रमितको संख्या ३ हजार कटिसकेको अवस्था छ भने पहाडी जिल्लाहरूमा पनि संक्रमण फैलिन थालेको छ । विशेषतः स्थानीयमा सचेतनाको कमी र रोगबारे ज्ञान भएका विषयमा पनि हेलचेक्य्राइँले डेंगु संक्रमण नियन्त्रणमा आउन नसकेको विशेषज्ञहरूको भनाइ छ । यस्तोमा डेंगुका बिरामीका लागि अत्यन्त लाभदायक ५ आहारबारेको अत्यन्त उपयोगी सामग्री यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ ।
डेंगु लामखुट्टेका कारण फैलिने रोग हो, जो कतिपय अवस्थामा प्राणघातक बन्ने गर्छ । डेंगु भाइरसको संक्रमणमा आएपछि व्यक्तिलाई ज्वरो आउँछ र शरीरमा प्लेटलेट्सको संख्या घट्न थाल्छ । यसैले डेंगुबाट बच्नका लागि सही डाइटको सेवन गर्नु अति आवश्यक हुन्छ । शरीरमा प्लेटलेट्सको संंख्या घट्नाले डेंगु संक्रमित बिरामीमा रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता ज्यादै कम हुन्छ । यसका अलावा डेंगुले पाचन क्षमतालाई पनि कमजोर बनाइदिन्छ । तसर्थ, डेंगु संक्रमितले बेस्ट डाइट प्लानको अनुसरण गर्नु आवश्यक हुन्छ । यसकारण चिकित्सकहरू डेंगु संक्रमित बिरामीलाई यस्तो आहार सेवन गर्ने सल्लाह दिन्छन्, जसलाई पचाउन सजिलो होस् र जसको सेवनले शरीरमा प्लेटलेट्सको संख्या बढोस् । डेंगुका बिरामीको डाइट कस्तो हुनुपर्छ र कुन–कुन आहारको सेवनले शरीरमा प्लेटलेट्सको मात्रा बढ्छ त ?
१. मेवाको पात मेवाको पात डेंगुका बिरामीका लागि वरदान मानिन्छ । शरीरमा तीव्र गतिमा घटिरहेको प्लेटलेट्सको संख्या बढाउन सबैभन्दा छिटो र असरदार उपचार मेवाको पातलाई मानिन्छ । डेंगुका बिरामीले मेवाको पातलाई पिसेर यसको रस पिउनुपर्छ । यसले शरीरमा सेतो रक्तकोषिकाको निर्माण हुन्छ, प्लेटलेट्स बढ्छ र रोगप्रतिरोधात्मक क्षमताको विकास हुन्छ ।
मेवाको पात कसरी फइदाजनक ? मेवाको पातमा काइमोपापिन (Chymopapin) र पापेन (Papain)जस्ता जरुरी इन्जाइम हुन्छन् । विशेषज्ञका अनुसार यी तत्त्वले शरीरमा प्लेटलेट्सको संख्यालाई सामान्य बनाउँछन् । यसको सेवनले ब्लड क्लोटिङ समान्य रहन्छ, साथै लिभरले पनि ठिकसित काम गर्छ । यसप्रकार यसको सेवनले डेंगुका बिरामीलाई छिटो ठिक हुनमा मद्दत पुग्छ ।
कसरी र कति मात्रामा गर्ने मेवाको पातको सेवन ? रेड लेडी नामको मेवाको पात अधिक प्रभावशाली हुन्छ । पूरा लाभका लागि जो न ज्यादा नयाँ न ज्यादा पुराना पातको प्रयोग गर्नुपर्छ । प्रयोगका लागि सबैभन्दा पहिले पातलाई सफा पानीले धुनुपर्छ । त्यसपछि काठको ओखल वा सिलौटोमा विनापानी नुन वा चिनी मिलाएर पातलाई पिस्नुपर्छ । यसरी कुटिएको पातबाट जुस निकालेर दिनको दुईपटक पिउनुपर्छ । विशेषज्ञका अनुसार वयस्कले दिनको दुईपटक १० एमएलका दरले यो जुस पिउनुपर्ने हुन्छ । तर, ५ देखि १२ वर्षसम्मका बालबालिकालाई भने दिनको दुईपटक २.५ एमएलका दरले मात्र दिन सकिने विशेषज्ञको भनाइ छ ।
२. सुन्तला डेंगु संक्रमित बिरामीलाई अमिला प्रजातिका फलफूल (साइट्रिक फ्रुट्स)को सेवन गर्ने सल्लाह दिने गरिन्छ । वास्तवमा अमिला फलफूलमा भिटामिन सीको मात्रा ज्यादा हुन्छ, जो रोगप्रतिरोधक क्षमता बढाउन जरुरी भिटामिन मानिन्छ । यसकारण डेंगुका बिरामीका लागि सुन्तलाको सेवन पनि निकै फाइदाजनक हुन्छ । सुन्तलाको जुस वा फल दुवै खान सकिन्छ । यद्यपि, जुसको तुलनामा फल नै बढी लाभदायक मानिन्छ, किनकि यसमा फाइबरको मात्रा बढी हुन्छ ।
३. बेसार डेंगुको संक्रमणमा चिकित्सकको सल्लाहअनुसार सामान्य चिजहरूको पनि सेवन गर्न सकिन्छ । तर, डेंगु संक्रमितले खानामा बेसारको प्रयोग भने अवश्य गर्नुपर्छ । वास्तवमा बेसारमा कर्क्युमिन नामक तत्त्व हुन्छ, जसले प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ र कैयौँ गम्भीर रोगबाट शरीरलाई बचाउँछ । यसका अलावा बेसारमा एन्टिब्याक्टेरियल र एन्टिइन्फ्लेमेसन गुण हुन्छ । यसैले डेंगुका बिरामीले बेसारको सेवन अवश्य गर्नुपर्छ । डेंगु संक्रमितले चिकित्सकसित सल्लाह लिएर दैनिक सुत्नुअघि दूधमा बेसार मिलाएर पिउन पनि सक्छन् ।
४. पालुंगोको साग पालुंगोको सागको सेवन पनि डेंगुका बिरामीका लागि निकै फाइदाजनक मानिन्छ । पालुंगो आइरन तत्त्वले भरिपूर्ण हुन्छ । साथै, पालुंगोमा ओमेगा३ फ्याटी एसिडको मात्रा पनि राम्रै पाइन्छ, जसले बिरामीको प्रतिरक्षाप्रणालीलाई मजबुत बनाउँछ । यसका अलावा पालुंगोले शरीरमा प्लेटलेट्स बढाउन पनि मद्दत गर्छ । पालुंगुको तरकारी, अन्य परिकार वा जुस बनाएर पनि सेवन गर्न सकिन्छले शरीरमा प्लेटलेट्स बढाउन पनि मद्दत गर्छ । पालुंगुको तरकारी, अन्य परिकार वा जुस बनाएर पनि सेवन गर्न सकिन्छ ।
५. नरिवलको पानी डेंगुका बिरामीलाई चिकित्सकहरू प्रायः नरिवलको पानी पिउने सल्लाह दिन्छन् । डेंगुको संक्रमण हुनाले बिरामीको शरीर जलवियोजन (डिहाइड्रेसन)को सिकार हुन्छ, अर्थात् बिरामीको शरीरमा पानीको कमी हुन्छ । नरिवलको पानीमा अनेक मिनरल्स र इलेक्ट्रोलाइट्स हुन्छन्, जसले शरीरलाई डिहाइड्रेसनबाट बचाउँछन् ।
तराईका विभिन्न जिल्लामा गर्मीयाममा देखिने विभिन्न रोगमध्ये यस वर्ष डेंगुले महामारीको रूप लिएको छ । ३० वैशाखदेखि पूर्वी तराईको धरानबाट सुरु भएको डेंगुको संक्रमण अझै पनि नियन्त्रणमा आउन सकेको छैन । हालसम्म संक्रमितको संख्या ३ हजार नाघिसकेको स्वास्थ्य मन्त्रालयको तथ्यांकले देखाएको छ ।
नेपालमा प्रत्येक वर्ष हजारौँ मानिस डेंगुबाट प्रभावित हुँदै आएका छन् । विगत वर्षका अनुभवका आधारमा पनि थप सतर्कता अपनाउँदै समयमै रोकथामका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरी न्यूनीकरणतर्फ लानुपर्नेमा यस वर्ष विगतको तुलनामा डेंगुको प्रभाव झन् बढी देखिएको छ । संक्रमण सुरु भएको झन्डै ३ महिना पुग्न लाग्दासमेत नियन्त्रणमा आउन नसकेपछि मन्त्रालय तथा नियन्त्रणमा खटिएका निकायहरू अन्योलमा परेजस्तो देखिएको छ ।
स्वास्थ्यसेवा विभागअन्तर्गतको इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाको तथ्यांकअनुसार एक साताअघिसम्म २ हजार ८ सय ३ जना डेंगुबाट संक्रमित भइसकेका छन् । पछिल्लो साताको संक्रमितको यकिन तथ्यांक उपलब्ध नभइसके पनि अनुमानित संख्यालाई जोड्ने हो भने हालसम्म करिब ३ हजारमा डेंगुको संक्रमण भइसकेको छ । त्यसमध्ये सबैभन्दा बढी संक्रमण धरान उपमहानगरपालिकामा पाइएको छ । नियमित रूपमा डेंगु नियन्त्रण तथा बच्ने उपायबारे सूचनाप्रवाह भइरहेको, लामखुट्टेको वासस्थान खोजी गरी लार्भा नष्ट गर्ने कार्यहरू नियमित रूपमा सञ्चालन आएको इडिसिटीले जनाए पनि रोग नियन्त्रणमा आउन नसक्नु चुनौतीको विषय बनेको छ ।
पोखरा र हेटौँडामा पनि फैलिँदै डेंगु संक्रमण सामान्यतया तराई क्षेत्रमा मात्र देखिने गरेको डेंगुको संक्रमण पछिल्लो समय पहाडका जिल्लाहरूमा पनि देखिन थालेको छ । कास्कीको पोखरा महानगरपालिका–८ शिवालयमा १४ साउनमा पहिलोपटक बिरामीमा डेंगुको संक्रमण देखापरेको थियो । पोखरामा हालसम्म डेंगु संक्रमित बिरामीको संख्या १८ पुगेको तर हालसम्म कसैको पनि मृत्यु नभएको इडिसिडीले जनाएको छ ।
डेंगुको संक्रमण एक किसिमको एडिज लामखुट्टेले गराउँछ । हात मिलाउँदैमा, अँगालो मार्दैमा सँगै खाना खाँदैमा यो भाइरस सर्दैन । संक्रमित व्यक्तिलाई यदि कुनै लामखुट्टेले टोक्यो र त्यही लामखुट्टेले अन्य स्वस्थ व्यक्तिलाई टोक्यो भने डेंगु सर्छ । पानी जम्ने ठाउँमा गर्मीमा र पानी बग्ने व्यवस्था राम्रोसँग नहुने ठाउँमा एडिज लामखुट्टे बढी सक्रिय हुने गर्छन ।
त्यसैगरी, मकवानपुर जिल्लाको हेटौँडा उपमहानगरपालिका–४ मा पनि डेंगुका बिरामी देखापरेका छन् । पहिलोपटक ११ साउनमा संक्रमण देखापरेकोमा हाल डेंगु संक्रमितको संख्या ३८ पुगिसकेको छ ।
डेंगुबारे जनचेतना भए पनि लामखुट्टे नष्ट गर्नतर्फ लाग्दैनन् स्थानीयवासी धरान उपमहानगरपालिकावासीमा डेंगुबारे भरपुर जनचेतना भए पनि त्यसलाई व्यवहारमा उतार्ने नगरेको पाइएको छ । ‘स्थानीयवासी नगरपालिकाले नै आएर घर सफा गरिदिओस् भने चाहन्छन्,’ धरान उपमहानगरपालिकाका स्वास्थ्यशाखा प्रमुख रामबाबु यादव भन्छन्, ‘डेंगुका विषयमा जनचेतना भए पनि आफैँले आफ्नो घर सफा राख्ने मानसिकता छैन ।’
नियमित रूपमा डेंगुरोग नियन्त्रण तथा बच्ने उपायबारे सूचनाप्रवाह भइरहेको गरी लामखुट्टेको वासस्थान खोजी गरी लार्भा नष्ट गर्ने अभियान बढाए पनि स्थानीयवासीमा आफैँले आफ्नो घर सफा गर्नुपर्छ भन्ने मानसिकता नबनेको यादव बताउँन्छन् । ‘डेंगुले स्वास्थ्यमा गर्ने असरको जानकारी हुँदाहुँदै पनि हेलचेक्य्राइँ गरेपछि केन्द्र तथा प्रदेश सरकारले जति लगानी गरे पनि कार्यक्रम प्रभावकारी हुन सक्दैन,’ उनले भने ।
४–५ जनाको मृत्यु भए पनि रिर्पोट आएको छैन डेंगु संक्रमणका लक्षण भएका ४–५ जनाको मृत्यु भए पनि मत्युको यकिन कारण खलेर रिपोर्ट नआएको यादव बताउँछन् । केन्द्र सरकारले हालसम्म ३ हजार किट पठाए पनि डेंगुका बिरामीको संख्या बढ्दै गएकाले त्यो संख्या अपुग हुने देखिएको छ ।
डेंगु र यसबाट बच्ने उपायबारे विराट मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पतालका डा. रामकुमार मेहता :
डेंगु के हो ? डेंगु भनेको भाइरल इन्फेक्सन हो । यो एडिज लामखुट्ठेको टोकाइबाट सर्छ । एडिज लामखुट्टे भनेको एक प्रजातिको लामखुट्टे हो जुन प्रायः कृत्रिम भण्डारण गरेर राखेको फ्रेस पानीमा बस्छ र यसले प्रायः दिनमा टोक्ने गर्छ । डेंगु विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । साधारणतया सबै डेंगु खतरनाक हुँदैनन् । डेंगु कुनै साधारण लक्षण देखिएर पनि हुन्छ भने कुनै असाधारण लक्षण देखाएर पनि हुन्छ ।
यो रोग लागेका ९७ प्रतिशतलाई सामान्य ज्वरोका रूपमा लक्षण देखिन्छ । यो साधारण लक्षण हो । शरीरका कुनै पनि भागबाट रक्तस्राव बढी हुने, रक्तचाप कम हुने र रगतमा प्लेटलेट्स कम भयो भने खटिरा धेरै आउने लक्षणहरू देखिएमा यी असाधारण लक्षण हुन् र यो अवस्थालाई जटिल मानिन्छ । यसको निर्मूल गर्ने उपचार भने हुँदैन, लक्षणअनुसारको उपचार मात्र हुन्छ । सँगसँगै यसले अरू रोगसँग लड्न सक्ने क्षमतालाई पनि कम गरिदिन्छ, जसले गर्दा अरू रोगले यदि आक्रमण गरेमा झन्–झन् जटिल बन्दै जान्छ ।
डेंगु संक्रमण कसरी हुन्छ ? डेंगुको संक्रमण एक किसिमको एडिज लामखुट्टेले गराउँछ । हात मिलाउँदैमा, अँगालो मार्दैमा सँगै खाना खाँदैमा यो भाइरस सर्दैन । संक्रमित व्यक्तिलाई यदि कुनै लामखुट्टेले टोक्यो र त्यही लामखुट्टेले अन्य स्वस्थ व्यक्तिलाई टोक्यो भने डेंगु सर्छ । पानी जम्ने ठाउँमा गर्मीमा र पानी बग्ने व्यवस्था राम्रोसँग नहुने ठाउँमा एडिज लामखुट्टे बढी सक्रिय हुने गछन् ।
डेंगुका लक्षण के हुन् ? साधारण लक्षण विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ–२००९)का अनुसार डेंगु विदाउट साइन (लक्षणविनाको डेंगु)मा एकदमै बढी ज्वरो (१०२ डिग्री) आउँछ । यसका ५ देखि ७ दिनसम्म जिउ एकदमै दुख्ने, टाउको दुख्ने, पेट दुख्ने, वाकवाकी लाग्ने, आँखामुनि दुख्नेजस्ता साधारण लक्षण हुन् ।
असाधारण लक्षण खटिरा आउने, रक्तस्राव बढी हुने, बान्ता हुने, शरीरमा प्लेटलेट्सको संख्या कम भएमा रक्तनलीहरूबाट रगत शरीरका अन्य तन्तुमा जाने भएकाले शरीरमा डाबर आउने, बिरामी सिकिस्त हुने, पिसाब कम हुने, रक्तचाप निकै कम हुने हुन्छन् । अधिकांश रोगी सामान्य उपचारपछि निको हुने भए पनि वेलैमा उपचार नगरेमा मानिसको ज्यानै जान सक्छ ।
डेंगुबाट बच्ने उपाय के छन् ? – लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्नुपर्छ । – घरवरपर पानी जम्ने खाल्डाखुल्डी पुर्नुपर्छ । – घरनजिक कुनै पनि किसिमका झाडी राख्नुहुँदैन । –लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्न झुलको प्रयोग गर्ने वा लामखुट्टेको धूप वा क्रिम प्रयोग गर्नुपर्छ । – झ्याल–ढोकामा जाली राख्नुपर्छ । – शरीर पूरै ढाक्ने कपडा लगाउनुपर्छ । – सरसफाइमा ध्यान दिनुपर्छ । – आफ्नो घरवरिपिर मात्र नभई समुदाय, समाजलाई पनि सफासुग्घर राख्न मद्दत गर्नुपर्छ ।
गर्मी मौसममा विशेषगरी तराईमा विभिन्न किसिमका रोग फैलिन्छन् । हुन त गर्मीमा जुनसुकै ठाउँमा पनि रोगको प्रकोप देखापर्छन् । त्यसमाथि पनि वर्षाका कारण निम्तिने प्राकृतिक प्रकोपले पनि विभिन्न रोग फैलिरहेका हुन्छन् । विशेषगरी तराईमा फरकखालका रोगले व्यक्तिहरू संक्रमित भइरहेका हुन्छन् । तराईमा गर्मीयाममा देखिने विभिन्न रोगमध्ये अहिले महामारीको रूपमा फैलिँदै गएको रोग हो, डेंगु ।
बूढीगंगा गाउँपालिका–२ मा अवस्थित विराट मेडिकल कलेज टिचिङ हस्पिटलमा पनि अहिले प्रत्येक दिनजसो डेंगुका बिरामीको उपचार भइरहेको छ । वास्तवमा डेंगु के हो ? यसका लक्षण के–के हुन् ? यो रोग कसरी फैलिन्छ ? अनि यो रोगबाट बच्ने उपाय के–के हुन् ? यी विषयमा केन्द्रित भएर विराट मेडिकल कलेज टिचिङ हस्पिटल मेडिसिन विभागका डा. रामकुमार मेहेतासँगको कुराकानीका आधारमा तयार पारिएको यो सामग्री प्रस्तुत छ ।
डेंगु संक्रमित ९७ प्रतिशत बिरामीमा सामान्य ज्वरोका रूपमा लक्षण देखिन्छ । साधारण लक्षणमा ५ देखि ७ दिनसम्म जिउ एकदमै दुख्ने, टाउको दुख्ने, पेट दुख्ने, वाकवाकी लाग्ने, आँखामुनि दुख्नेलगायत हुन्छन् । शरीरका कुनै पनि भागबाट रक्तस्राव बढी हुनु, रक्तचाप कम हुनु र रगतमा प्लेटलेट्स कम भएमा खटिरा धेरै आउन डेंगुका असाधारण लक्षण हुन् र यो अवस्थालाई जटिल मानिन्छ । यसको निर्मूल गर्ने नभई लक्षणअनुसारको उपचार मात्र हुन्छ । सँगसँगै यसले अरू रोगसँग लड्न सक्ने क्षमतालाई पनि कम गरिदिन्छ, जसका कारण अन्य रोगले आक्रमण गरेमा झन्–झन् जटिल बन्दै जान्छ ।
डेंगु के हो ? डेंगु भनेको भाइरल इन्फेक्सन हो । यो एडिज लामखुट्ठेको टोकाइबाट सर्छ । एडिज लामखुट्टे भनेको एक प्रजातिको लामखुट्टे हो जुन प्रायः कृत्रिम भण्डारण गरेर राखेको फ्रेस पानीमा बस्छ र यसले प्रायः दिनमा टोक्ने गर्छ । डेंगु विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । साधारणतया सबै डेंगु खतरनाक हुँदैनन् । डेंगु कुनै साधारण लक्षण देखिएर पनि हुन्छ भने कुनै असाधारण लक्षण देखाएर पनि हुन्छ ।
यो रोग लागेका ९७ प्रतिशतलाई सामान्य ज्वरोका रूपमा लक्षण देखिन्छ । यो साधारण लक्षण हो । शरीरका कुनै पनि भागबाट रक्तस्राव बढी हुने, रक्तचाप कम हुने र रगतमा प्लेटलेट्स कम भयो भने खटिरा धेरै आउने लक्षणहरू देखिएमा यी असाधारण लक्षण हुन् र यो अवस्थालाई जटिल मानिन्छ । यसको निर्मूल गर्ने उपचार भने हुँदैन, लक्षणअनुसारको उपचार मात्र हुन्छ । सँगसँगै यसले अरू रोगसँग लड्न सक्ने क्षमतालाई पनि कम गरिदिन्छ, जसले गर्दा अरू रोगले यदि आक्रमण गरेमा झन्–झन् जटिल बन्दै जान्छ ।
डेंगु संक्रमण कसरी हुन्छ ? डेंगुको संक्रमण एक किसिमको एडिज लामखुट्टेले गराउँछ । हात मिलाउँदैमा, अँगालो मार्दैमा सँगै खाना खाँदैमा यो भाइरस सर्दैन । संक्रमित व्यक्तिलाई यदि कुनै लामखुट्टेले टोक्यो र त्यही लामखुट्टेले अन्य स्वस्थ व्यक्तिलाई टोक्यो भने डेंगु सर्छ । पानी जम्ने ठाउँमा गर्मीमा र पानी बग्ने व्यवस्था राम्रोसँग नहुने ठाउँमा एडिज लामखुट्टे बढी सक्रिय हुने गछन् ।
डेंगुका लक्षण के हुन् ? साधारण लक्षण विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ–२००९)का अनुसार डेंगु विदाउट साइन (लक्षणविनाको डेंगु)मा एकदमै बढी ज्वरो (१०२ डिग्री) आउँछ । यसका ५ देखि ७ दिनसम्म जिउ एकदमै दुख्ने, टाउको दुख्ने, पेट दुख्ने, वाकवाकी लाग्ने, आँखामुनि दुख्नेजस्ता साधारण लक्षण हुन् ।
असाधारण लक्षण खटिरा आउने, रक्तस्राव बढी हुने, बान्ता हुने, शरीरमा प्लेटलेट्सको संख्या कम भएमा रक्तनलीहरूबाट रगत शरीरका अन्य तन्तुमा जाने भएकाले शरीरमा डाबर आउने, बिरामी सिकिस्त हुने, पिसाब कम हुने, रक्तचाप निकै कम हुने हुन्छन् । अधिकांश रोगी सामान्य उपचारपछि निको हुने भए पनि वेलैमा उपचार नगरेमा मानिसको ज्यानै जान सक्छ ।
डेंगुबाट बच्ने उपाय के छन् ? – लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्नुपर्छ । – घरवरपर पानी जम्ने खाल्डाखुल्डी पुर्नुपर्छ । – घरनजिक कुनै पनि किसिमका झाडी राख्नुहुँदैन । –लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्न झुलको प्रयोग गर्ने वा लामखुट्टेको धूप वा क्रिम प्रयोग गर्नुपर्छ । – झ्याल–ढोकामा जाली राख्नुपर्छ । – शरीर पूरै ढाक्ने कपडा लगाउनुपर्छ । – सरसफाइमा ध्यान दिनुपर्छ । – आफ्नो घरवरिपिर मात्र नभई समुदाय, समाजलाई पनि सफासुग्घर राख्न मद्दत गर्नुपर्छ ।
एक महिनाअघिदेखि धरानलगायत पूर्वी तराईका अन्य जिल्लामा फैलिएको डेंगु नियन्त्रणमा आउन नसकिरहँदा स्थानीयवासीसँग अस्पताहरूले ६ गुणासम्म रकमसम्म लिएर किट बेच्ने गरेको पाइएको छ । डेंगु परीक्षणमा प्रयोग हुने टेस्ट किटमा कालोबजारी भइरहेको उजुरी परेपछि कसुर गर्नेलाई कारबाही गर्ने स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले चेतावनी दिएको छ ।
आइतबार सूचना जारी गर्दै मन्त्रालयले डेंगु परीक्षणका क्रममा पूर्वका अस्पताललगायत मेडिकल कलेजहरूले ४ सय रूपैयाँ पर्ने परीक्षण टेस्ट किटलाई १८ सयदेखि २४ सयसम्म लिने गरेको गुनासो आएपछि ठगी गर्नेलाई कारबाही गर्ने जनाएको हो । मन्त्रालयका प्रवक्ता महेन्द्र श्रेष्ठले बढी मूल्य लिएको पाइएमा कारबाही हुने बताए ।
प्रवक्ता श्रेष्ठले सेवा प्रदान गर्ने निकायमा अनुगमन तथा सुपरीवेक्षण गर्ने–गराउने व्यवस्था मिलाइएको भन्दै टेस्ट किटलाई सुपथ मूल्यमा उपलब्ध गराउन सम्बन्धित निकायलाई निर्देशन दिइएको जानकारी दिए । पछिल्लो समय डेंगुको संक्रमण फैलिएसँगै किटको माग बढ्न थालेपछि त्यसको फाइदा उठाउँदै प्रभावित क्षेत्रका स्वास्थ्यसंस्थाहरुले चर्को मूल्यमा किट बेच्दै आएको गुनासो उपभोक्ताले गर्दै आएका छन् ।
