५० वर्षीया कान्छी तामाङका १० छोरा–छोरी छन् । उनमा १ महिनाअघिदेखि ढाड दुख्ने रोग सुरु भयो । बिस्तारै उनलाई आत्तिने, छटपटी हुने, राति ननिदाउने एक ठाउँमा अडिन नसक्ने हुँदै आयो । उनले अनेकौँ उपचार केन्द्रमा गई उपचार गराइन् । उनको रगत, एक्स–रे, सिटी स्क्यान, इन्डोस्कोपी, अल्ट्रासाउन्डलगायत जाँच गरियो, तर रोग पत्ता लागेन ।

उनी ‘नसा पोल्यो, नसा झमझम गर्यो, मलाई क्यान्सर भयो’ भनेर रुन थालिन् । उनी अहिले न्युरोसाइक्याट्रिक विभागमा उपचार गराइरहेकी छिन् । अहिले उनको स्वास्थ्य राम्रो हुँदै गएको छ, उनले पुनर्जीवन पाएकी छिन् । यो पनि डिप्रेसन रोगको एउटा उदाहरण हो ।

विश्व स्वस्थ्य संगठनले डिप्रेसन जीवनकालमा पुरुषमा १५ प्रतिशत र महिलामा २५ प्रतिशतसम्म हुने बताएको छ । डिप्रेसन रोग लागेको बिरामीलाई आफूलाई अर्कै रोग लागेको भान हुन्छ । यस रोगका बिरामीले पटक–पटक उपचारको सिकायत गर्ने, रगत, एक्स–सेलगायत परीक्षण धेरै गर्ने तर रोग नभेटिने, केही बिरामी पीडा सहन नसकेर आत्महत्या गर्ने गरेको पनि पाइएको छ । एकैपटक धेरै अंगमा लक्षण देखिने रोग डिप्रेसन हो । केही बिरामी नसा पोल्यो, हातखुट्टा झमझम गर्यो, सिल्का हान्ने भयो, शरीर तात्यो भन्ने गर्छन् ।

विभिन्न कारणले हुन्छ डिप्रेसन–
– वंशानुगत रूपमा सर्ने ।
– न्युरोट्रान्समिटरको गढबढी, जस्तै– डोपामिन, सेरोटोरिन र नोरपाइरफ्राइन ।
– ब्रेनमा कुने भिकष्यल भएमा ।
– आमा बाबुबाट बाल्यावस्थामा टाढा रहनाले ।
– हर्मोनको गडबडी, जस्तै– थाइराइड, एड्रिनल, ग्रोथ हर्मोनको गडबडी भएमा ।
– लामो समयसम्म शारीरिक रोग लाग्नु, जस्तै– चिनीरोग, मृगौलारोग आदि ।
– बिरामी हुनुअघिको व्यक्तित्व (पर्सनल फ्याक्टर)
– तत्कालीन घटनाक्रम, जस्तै– मानिस मर्नु, नोक्सानी हुने कुनै पनि घटना घट्नु ।
– अस्वस्थ पारिवारिक सम्बन्ध ।
– लागुपदार्थ सेवन ।
– गर्भावस्थामा संक्रमण, मस्तिष्कको वृद्धिमा रोक आदि ।
– समाजबाट टाढा रहनु, बसाइ सर्नु ।

डिप्रेसन रोगका बिरामी कस्ता समस्या लिएर आउँछन् ?
– बिरामीहरू आफूलाई टाउको दुख्ने रोगको लक्षण बताउँछन् ।
– कतिपय बिरमी आफूलाई क्यान्सर लागेको शंका गर्छन् ।
– कोही घाँटीमा केही अड्कियो भनी आत्तिलिन्छन् ।
– कोही यौनांगको समस्या, यौनक्षमतामा कमी भएको बताउँछन् ।
– केही बिरामी बारम्बार पेट पोलेको, पेटमा अप्ठ्यारो महसुस भएको बताउँछन् ।
– कोही भने मुटुको रोग लाग्यो भन्दै मुटुरोग विशेषज्ञकहाँ पुग्छन् ।
– कोही ढाड दुख्ने, जोर्नी दुख्ने समस्याको सिकायत गर्छन् ।
– कोही खाना अपच, पाचनशक्तिमा कमी भएको सिकायत गर्छन् ।
– कोही काम्ने र बक्ने गर्छन् र बोक्सी लागेको विश्वास गर्छन् ।
– कोही अचानक बेहोस भएको बताउँछन् ।
– डिप्रेसनका बिरामी एक्लै शान्त ठाउँमा बस्न रुचाउँछन् । रेडियो, टिभी हेर्ने चाख हुँदैन ।
– बढी चिन्ता गरिरहने र आप्mनो जीवनदेखि नै हरेस खाएका हुन्छन् ।

श्रीमान्ले रक्सी पिइरहँदा श्रीमतीलाई डिप्रेसन
रक्सी पिउने मानिसमा अचानक रक्सी छाड्दा हात काम्ने, मुटु ढुकढुक हुने, अनौठो वस्तु देखिनाले आत्तिने तथा डराउने हुन्छ । कोही सर्प देख्छन् त कोही बाघ देखेर आत्तिन्छन् । कतिपय बिरामी कानमा गाली गरेको आवाज आउनाले घरपछाडि भाग्छन् । रक्सी पिउने मानिस यौनक्रियामा रुचि नभएको सिकायत गर्छन् । कतिपयचाहिँ श्रीमतीसँग शंका गर्छन् । यस्ता क्रियाकलाप घरायसी झगडाको बिउ बन्छन् ।

जब मानिस बिहानैदेखि रक्सी लिन सुरु गर्छन्, यो कडा समस्या मानिन्छ । रक्सी पिउँदा मानसिक रूपमा अचेत हुनाले ठूला–ठूला अप्रिय घटना पनि घट्न सक्छन् । रक्सी लिने मानिसलाई कोठामा थुनेर राख्नुहुँदैन, अचानक घोर रोग निक्लिई मर्न सक्छन् । डाक्टरको सल्लाह लिएर मात्र रक्सी छोडाउनुपर्छ । एकतिहाइ रक्सी लिने मानिस डिप्रेसन, आत्तिने रोग, निद्रा नपर्ने समस्याबाट पनि पीडित हुन्छन् । रक्सी छोडेपछि यस्तो समस्याको पनि उपचार गरे मात्र पूर्ण रूपमा रक्सी लिन छाड्छन् । पारिवारिक कलह भइरहँदा प्रायः रक्सी पिउने व्यक्तिकी श्रीमतीमा डिपे्रसन रोग भेटिएको छ ।

डिप्रेसन रोग लागेका बिरामीले पालना गर्नुपर्ने कुरा
– एउटै कुरामा गहिरो सोचाइ नराख्ने ।
– मनको कुरा अरूलाई भन्ने बानी गर्ने, जसले गर्दा मनमा अन्तद्र्वन्द्व कम हुन्छ । जस्तै, कसैले मनदुख्ने कुरा भन्यो, तर यो कुरा मनमा बस्यो भने त्यसले जटिल रूप लिन्छ ।
– आफूलाई टेन्सन, तनाव दिने पुराना कुरामा दिमाग नलाने, जे छ त्यसमा सन्तुष्ट हुने तर त्यसमा मिहिनेत गर्न नछाड्ने ।
– मन दह्रो पार्ने ।
– लागुपदार्थ वा रक्सी सेवन नगर्ने ।
– कुनै पनि कुरा पाउँदा मात्तिने र नपाउँदा आत्तिने बानी छाड्ने ।
– टेलिभिजन धेरै नहेर्ने, कविता वा साहित्यमा बढी गहिरिएर प्रवृत्त नहुने ।

नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यमा असर पार्ने कुराहरू
मानिसको दैनिक जीवनमा आइपर्ने घटनाक्रम नै मानसिक रोगका कारण बन्छन् । जस्तै ः
– पति वा पत्नी बिदेसिनु : यसरी बिदेसिँदा स्वदेशमा बस्नेमा यो रोग देखिन्छ ।
– विदेशमा गई काम गर्नेलाई पनि यो रोग देखिएको छ ।
– प्रेममा विछोड हुनु ।
– जागिरबाट निकालिनु ।
– पढाइमा असफल हुनु ।
– घरायसी झगडा भइरहनु, परिवारका सदस्यको मृत्यु हुनु ।
– सानो छँदा आमाबुबाबाट टाढा रहनु ।
– राजनीति पीडा वा द्वन्द्वको असर ।
– लागुपदार्थ सेवन ।
– समाज बढ्दै जाँदा बढ्दो चाहना ।

उल्लेखित कारणहरू मुख्य भए पनि वंशानुगत गुण तथा मानिसको व्यक्तित्वको पनि मानसिक स्वास्थ्यमा ठूलो भुमिका रहन्छ । एउटै घटनाक्रमले कसैमा मानसिक रोग ल्याउँछ त कसैमा ल्याउँदैन । कतिपय मानिस धामी–झाँक्रीबाट उपचार गराउनतर्फ लाग्छन्, जसले गर्दा बिरामी अस्पताल आइपुग्दा रोग जटिल अवस्थामा पुगिसकेको हुन्छ र निको पार्न कठिन हुन्छ ।

डिप्रेसन रोगको उपचार गर्दा जान्नैपर्ने मनोवैज्ञानिक पक्ष
– धेरैजसो रोग विभिन्नखालको स्ट्रेस (टेन्सन)ले गर्दा हुने भएकाले घर–परिवारमा यस्तो वातावरणको अन्त्य गर्नुपर्छ ।
– जे छ त्यसमा सन्तुष्ट बन्न सक्नुपर्छ र मिहिनेत गर्न छाड्नुहुँदैन ।
– मनको कुरा अरूलाई भन्नुपर्छ ।
– रिल्याक्सेसन एक्सरसाइज, योग, ध्यान गर्दा फाइदा हुन्छ ।
– एउटै कुरामा गहिरो सोचाइ राख्नुहुँदैन ।
– दैनिक काममा धेरै व्यस्त हुनुहुँदैन, साथै कुनै काम नै नगरी बस्दा पनि राम्रो हुँदैन ।
– आफूभन्दा ठूलालाई हेरेर पूरा नहुने माग हेर्ने होइन, आफूभन्दा साना ओहोदाका मानिसलाई पनि हेर्ने बानी गर्नुपर्छ ।
– हरेक काममा सुखी र सन्तुष्ट बन्न सिक्नुपर्छ ।

डिप्रेसनका बिरामीको उपचार
– सम्बन्धित विशेषज्ञकहाँ सम्पर्क गर्ने ।
– औषधि, काउन्सिलिङ, साइकोथेरापी तथा योगबाट रोग निको पारिन्छ ।
– केही बिरामीलाई इसिटी (विद्युतीय उपचार) को आवश्यकता पर्छ ।

काउन्सिलिङ तथा साइकोथेरापी
कतिपय डिप्रेसन रोगका बिरामी रोगबारे नबुझ्दा पीडादायी जीवन बिताइरहेका हुन्छन् । बिरामीमा मन दह्रो पार्ने तथा तनाव सहन सक्ने क्षमता बढाउने यसको उद्देश्य हो । मानिसको जीवनमा सुख, दुःख दुवै आइपर्छन् । सुख हुँदा मात्तिने र दुःख पर्दा आत्तिने बानीले मनोवैज्ञानिक समस्या ल्याउँछ । मनमा परेको पीडा अर्कालाई भनिदिँदा चोट कम हुन्छ र मन हल्का हुन्छ । मानिसमा ठूला–ठूला समस्या पनि मनमा राखिराख्ने बानी हुन्छ, जसले आफैँलाई खराब गर्छ । कुनै काममा असफल भएको कुरा सधैँ मनमा लिइरहँदा भोलिको प्रगति रोकिन्छ, मानसिक रोगी बनिन्छ । जुन कुरा भइसक्यो, पछि फर्काउन सकिँदैन । त्यसलाई सम्झिएर समय बर्बाद गर्नुहुँदैन, अब के गर्ने भन्ने योजनाका साथ बाटो समातेर अघि बढ्नुपर्छ । कतिपय मानिस तनाव घटाउन रक्सी सेवन गर्छन्, जसले ऊ स्वयंमा कमजोर बन्दै जान्छ र र रोगले ग्रस्त हुन्छ ।

मानिस जहिले पनि आशावादी नै हुनुपर्छ, निराशावादी कहिल्यै हुनुहुँदैन, मन कमजोर पार्नुहुँदैन । मैले भनेको नै हुनुपर्छ भन्ने सोचाइ होइन, लचिलो हुन सक्नुपर्छ । अर्काले दिएको तर्क पनि ध्यान दिएर सुन्नुपर्छ । म गल्ती गर्दिनँ, तर मलाई अरूले दुःख दिन्छन् भनेर मन खुम्च्याउनुभन्दा भएको भइहाल्यो, अब कसरी अगाडि बढ्ने भन्नेतिर लाग्नुपर्छ । हरेक काममा योजना बनाउनुपर्छ– योपछि यो गर्ने, सफल भए कसरी अघि बढ्ने, असफल भए के गर्ने आदि ।

मानिस जहिले पनि आशावादी नै हुनुपर्छ, निराशावादी कहिल्यै हुनुहुँदैन, मन कमजोर पार्नुहुँदैन । मैले भनेको नै हुनुपर्छ भन्ने सोचाइ होइन, लचिलो हुन सक्नुपर्छ । अर्काले दिएको तर्क पनि ध्यान दिएर सुन्नुपर्छ । म गल्ती गर्दिनँ, तर मलाई अरूले दुःख दिन्छन् भनेर मन खुम्च्याउनुभन्दा भएको भइहाल्यो, अब कसरी अगाडि बढ्ने भन्नेतिर लाग्नुपर्छ । हरेक काममा योजना बनाउनुपर्छ– योपछि यो गर्ने, सफल भए कसरी अघि बढ्ने, असफल भए के गर्ने आदि । दैनिक शारीरिक व्यायाम, सन्तुलित भोजन र समाजमा स्वस्थ प्रतिस्पर्धा हुनु पनि उत्तिकै आवश्यक छ । मानिस अति नीतिवान् पनि हुनुहुँदैन । दैनिक रूपमा मानिस त्यसै बस्दा राम्रो हुँदैन । त्यसैले औषधि प्रयोग गरेको बिरामीले पनि आफ्नो काम गर्नु राम्रो हुन्छ । काम नै नगरी बस्दा मनमा सोचाइ बढ्छ । त्यस्तै, काम अत्यधिक गर्दा पनि मस्तिष्कमा असर पर्न सक्छ । खाने र सुत्ने समय एउटै हुनुपर्छ ।

डिप्रेसनका बिरामीमा मेरो सबै कुरा बिग्रयो, म असफल भएँ, मैले ठूलो गल्ती गरेँजस्ता सोचाइ आउँछन्, जुन वास्तविकताभन्दा टाढा हुन्छन् । डिप्रेसनका बिरामी मैले केही गर्न सक्दिनँ भन्छन्, तर यथार्थमा त्यस्तो हुँदैन । उनीहरू आफूभन्दा ठूला मानिससित मात्र आफ्नो तुलना गर्छन्, आफलाई अत्यन्त दुःखी ठान्छन्, जुन वास्तविकताभन्दा टाढा हुन्छ । बिरामीको पीडा अरूले सुनिदिँदा हल्का महसुस हुन्छ । उपचार गर्दा बिरामीलाई वास्तविकताको जानकारी दिइन्छ र नकारात्मक सोचाइ साँचो होइन भनी प्रमाण देखाइन्छ । र, भविष्यमा आशावादी हुन प्रोत्साहन गरिन्छ । एउटा नराम्रो घटनालाई आधार मानेर सबै कुरा नराम्रो हुन्छ भन्ने धारणामा परिवर्तन ल्याइन्छ ।

(नसा तथा मानसिकरोग विशेषज्ञ डा. सेढाईं चितवन मेडिकल कलेज (सिएमसी) मा कार्यरत छन् ।)

के हो डिप्रेसन ?
मन कमजोर हुने अवस्थालाई डिप्रेसन भनिन्छ । मानसिकरोगका २ प्रकार– कडाखालको मानसिकरोग र सामान्यखालको मानसिकरोगमध्ये डिप्रेसनलाई सामान्यखाले मानसिकरोगमा लिइन्छ ।
डिप्रेसनपश्चात् मानिसको अधिकांश समय मनमा खिन्नता हुने गर्छ । मानिसलाई यतिवेला उदास तथा दिक्क लागेको अनुभव हुने गर्छ । व्यक्तिमा निहित आत्मबल कमजोर हुनु, खुसीको अनुभव नै नहुनु नै डिप्रेसन हो । यो बढ्दै जाँदा मानिसको मनमा नकारात्मक सोचाइ क्रमशः बढ्दै जान्छ । मानिसले डिप्रेसनको अवस्थामा ‘जीवन नै व्यर्थ हो, बाँचेर केही फाइदा छैन’ जस्ता नकारात्मक कुरा सोच्न थाल्छ । यसबाट आत्महत्याको चाहना प्रबल हुँदै जान्छ ।

मानिसलाई मनोवैज्ञानिक रूपमा कमजोर बनाउने सबै कुरा डिप्रेसनको कारण बन्न सक्छन् । डिप्रेसनको सुरुवाती लक्षण भनेको पहिलेजस्तो खुसी नहुनु हो । विषयलाई सही रूपमा बुझ्न नसक्दा सामान्यखाले कुराप्रतिको असन्तुष्टिबाट बिस्तारै खसी गुम्दै जाँदा मानिस कालान्तरमा डिप्रेसनको सिकार बन्न सक्छ ।

त्यसका अतिरिक्त खाना खान मन नलाग्नु, दैनिक रूपमा गर्दै आएका काम राम्रोसँग सञ्चालन गर्न नसक्नुजस्ता अवस्थाको सिर्जना डिप्रेसनका कारण हुने गर्छ । डिप्रेसन वंशानुगत, मनोवैज्ञानिक र सामाजिक कारणले हुने गर्छ । वंशानुगत तथा मनोवैज्ञानिक कारणले भएको डिप्रेसनमा लामो समयसम्म उपचार गराउनुपर्ने हुन्छ भने सामाजिक कारणले भएको डिप्रेसन काउन्सिलिङपछि पनि निको हुन्छ ।
पछिल्लो समय नेपालमा डिप्रेसन एकदमै साझा समस्याका रूपमा देखापरेको छ । लैंगिक हिसाबले हेर्दा पुरुषमा भन्दा महिलामा डिप्रेसनको समस्या धेरै देखिएको छ । नेपालमा हुने गरेको आत्महत्याको प्रमुख कारण डिप्रेसन हो ।

मानिसको सामान्य काममा बाधा आउनु नै डिप्रेसनको प्रमुख लक्षण हो । विद्यार्थी हो भने उसको पढाइमा ध्यान जाँदैन, काम गरिरहेको मान्छेको काममा ध्यान जाँदैन ।

डिप्रेसनलाई सही समयमा पहिचान गरी उपचार गर्न सकेको खण्डमा रोग पूरै निको हुन्छ । डिप्रेसन भएपश्चात् मलाई मानसिकरोग लाग्यो भनी आत्तिने, मानसिक चिकित्सक भन्नासाथ नकारात्मक सोचाइ पैदा हुने कारणले गर्दा पनि डिप्रेसनका रोगीले बढी आत्महत्या गर्छन् ।

डिप्रेसनका कारण
– वंशानुगत
– शारीरिक अस्वस्थता, अपांगता वा अन्य
– मनोवैज्ञानिक कारण
– कतिपय सामाजिक मूल्य–मान्यता तथा अभ्यास
– आर्थिक अभाव
– सम्बन्ध टुट्नु
– बेरोजगारी
– अशिक्षा
– बलात्कार तथा अन्य आपराधिक घटना
– विभिन्न प्रकारका दबाब
– घरेलु हिंसा
– आतंकजन्य क्रियाकलाप
मानिसलाई मनोवैज्ञानिक रूपमा कमजोर बनाउने सबै कुरा डिप्रेसनको कारण बन्न सक्छन् । डिप्रेसनको सुरुवाती लक्षण भनेको पहिलेजस्तो खुसी नहुनु हो । विषयलाई सही रूपमा बुझ्न नसक्दा सामान्यखाले कुराप्रतिको असन्तुष्टिबाट बिस्तारै खसी गुम्दै जाँदा मानिस कालान्तरमा डिप्रेसनको सिकार बन्न सक्छ ।

लक्षण
मानिसको सामान्य काममा बाधा आउनु नै डिप्रेसनको प्रमुख लक्षण हो । विद्यार्थी हो भने उसको पढाइमा ध्यान जाँदैन, काम गरिरहेको मान्छेको काममा ध्यान जाँदैन । सामान्यतया डिप्रेसनका बिरामीमा निम्न लक्षण पाइने गरेको छ–
– मनमा नकारात्मक सोचाइ बढी आउनु ।
– काममा मन नजानु ।
– एक्लै बस्न मन लाग्नु ।
– खाना खान मन नलाग्नु ।
– निद्रा नलाग्नु ।
– आत्महत्या गर्न मन लाग्नु ।
– नसालु पदार्थको सेवनमा लिप्तता बढ्नु ।

उपचार
डिप्रेसनका बिरामीमा सबैभन्दा पहिले चेतना बढाउनु आवश्यक छ । डिप्रेसनको उपचारका विभिन्न उपायमध्ये काउन्सिलिङ एउटा विधि हो, जसले मानिसले मनभित्र गुम्स्याएर राखेको नकारात्मक सोच फैलाउने तनावपूर्ण कुराहरूलाई बाहिर निकालेर उसमा सकारात्मकता ल्याई जीवनका हरेक उतारचढावको सामना कसरी गर्ने भन्ने सिकाउँछ ।
काउन्सिलिङको माध्यमबाट ठिक नहुने अवस्थामा औषधिको प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ । मानिसले दैनिक काममा मन लगाउने हो भने डिप्रेसनको समस्या हराएर जान्छ । डिप्रेसनका कारण मानिस झन् फ्रस्ट्रेसनमा जाने भएकाले जतिसक्दो छिटो उपचारमा जानु आवश्यक हुन्छ ।

रोकथाम
डिप्रेसन भयो भन्दैमा बढी चिन्तित हुनुभएन । यो कडाखालको मानसिकरोग होइन भन्ने धारणा हुनुपर्यो । यसका जोखिम तथा आधारलाई कम गर्नुपर्यो । डिप्रेसनको समस्या भएका बिरामीले मनभित्र कुरा दबाएर राख्नुभएन । यसबाट बच्न निम्न कुरामा ध्यान दिनुपर्छ–
– मानसिक तनावलाई सकारात्मक रूपमा लिने ।
– तनावका वेला विभिन्न प्रकारका मनोरञ्जनका साधनहरू प्रयोग गर्ने ।
– तनावका वेला एक्लै नबसी साथीभाइसँग रमाइलो गर्ने ।
– आफन्त तथा साथीभाइसँग अनुभव साटासाट गर्ने ।
– केही समस्या आउनासाथ चिकित्सकको सल्लाहअनुसार काम गर्ने ।
– अनावश्यक तनाव नलिने ।
– जस्तोसुकै असहज परिस्थितिमा पनि त्यसभित्र सकारात्मक पाटो नियाल्ने कोसिस गर्ने ।
हामीले सधैँ सकारात्मक सोच्ने प्रयास गर्यौँ भने डिप्रेसनबाट मुक्ति पाउन सक्छौँ । जीवनका स्वाभाविक वा अस्वाभाविक उतार–चढावमा निरास वा अतिउत्साही नभई त्यसलाई स्वाभाविक प्रक्रियाका रुपमा लिन सकेमा हामीभित्र नकारात्मक सोचले जरा गाड्न पाउँदैन, न त हाम्रो खुसी नै गुम्न पाउँछ । तसर्थ, विषयलाई राम्ररी बुझेर विवेकपूर्ण व्यवहार प्रदर्शन गर्दै जीवनलाई सकारात्मकतातर्फ ढाल्न सकेमा हामी डिप्रेसनबाट सदाका लागि टाढा रहन सक्छौँ ।