पिपिई भनेको के हो?

पर्सनल प्रोटेक्टिभ इक्विपमेन्ट (Personal Protective Equipment/PPE) भनिने संक्रामक क्षेत्रमा काम गर्दा व्यक्तिगत सुरक्षाको लागि लगाउनुपर्ने अति संवेदनशील सुरक्षा कवच हो।

यसमा टाउकोदेखि खुट्टासम्मलाई संक्रमणबाट बचाउनका लागि टोपी, चस्मा, फेस शील्ड, सर्जिकल वा एन ९५ मास्क, पूरै शरीर ढाक्ने गाउन, बुट, बुट कभर आदि हुन्छ।

कसलाई चाहिन्छ पिपिई?

आँखाले देख्न नदेखिने भाईरस, व्याक्टेरियाहरु विभिन्न माध्यमबाट शरीरमा प्रवेश गरेर संक्रामक रोगहरु लाग्नेगर्छ। संक्रामक रोग लागेका विरामीहरु भर्ना गरिने, जाँच गरिने अस्पतालका वार्ड, ल्याब क्षेत्रहरु संक्रामक क्षेत्र हुन्।

यस्तो ठाउँमा लामो समय काम गर्ने, संक्रामक विरामीको प्रत्यक्ष संपर्कमा काम गर्ने स्वास्थ्यकर्मी, सरसफाइका कर्मचारीहरुमा संक्रमण हुनसक्ने उच्च जोखिम रहन्छ। त्यसैले ती स्वास्थ्यकर्मीहरु र कर्मचारीहरुले त्यस्तो अति जोखिम क्षेत्रमा काम गर्दाको समयमा पिपिई लगाउनुपर्ने हुन्छ।

संक्रमणको जोखिमको स्तर अनुसार त्यसबाट बचाउन लगाउनुपर्ने पिपिईको पनि स्तर हुन्छ।

कोरोना भाईरस संक्रमित विरामीहरुको नाक, मुख वरीपरी सास, थुकको छिटा, सिंगान, र्यालहरुसँग प्रत्यक्ष संपर्कमा आउने प्रकृयाहरु जस्तै त्यस्ता विरामी सिकिस्त भएर मुखबाट पाइप हाल्ने, मुटु बन्द भएर छाती थिच्ने, नाकबाट पाइप हाल्ने, मुखबाट पाइप हाली खाना नली वा सास नली जाँच गर्ने आदी गर्दा विरामीमा भएको भाइरस उसको नाक मुखबाट बाहिर हावामा निस्कन्छ र त्यहा भएका स्वास्थ्यकर्मीहरुमा संक्रमण हुने उच्च जोखिम रहन्छ।

त्यसैले यस्ता उपचार प्रकृया गर्दा अति सुरक्षित भएर उच्च स्तरको पीपीई लगाएर गर्नुपर्छ, डबल गाउन, एप्रोन, चस्मा, फेस शिल्ड, डबल ग्लोब्स, छालाको कुनै पनि भाग नदेखिने गरेर छोपिएर गर्नुपर्ने हुन्छ।

कोरोना संक्रमित वा शंकास्पद भर्ना गरिने वार्ड, इमर्जेन्सीमा काम गर्ने स्वास्थ्यकर्मीहरुले सर्जिकल वा एन-९५ मास्क, चश्मा, गाउन, पन्जा लगाउनुपर्ने हुन्छ। त्यस्तो विरामी भर्ना गरिएको वार्डमा विरामीका आफन्त जान चाहेमा उनीहरुलाई पनि मास्क, गाउन, पन्जा उपलब्ध गराउनुपर्छ, नभए भेट्न दिनु हुँदैन।

फिभर क्लिनिकहरुलाई सकेसम्म विरामीसँग १ मिटरको दूरी कायम राख्न सकिने गरी बनाउनुपर्छ। स्वास्थ्यकर्मी शीशाको क्याबिन भित्र बसेर विरामी बाहिर बसी जाँच्ने उपायहरु पनि लगाइदैछ। तर यो सधैं सम्भव हुँदैन, विरामीको नजिकबाट जाँच गर्नुपर्ने हुन्छ ज्वरो, खोकीका विरामीहरु पनि आउनसक्ने भएकोले मास्क, गाउन, पन्जा, चस्मा लगाएर बस्नुपर्ने हुन्छ।

विरामीसँग १ मिटरको दूरी राख्न सकिने क्षेत्रहरु जस्तै सुरुमा हेरिने ट्रायज एरियाहरुमा विश्व स्वास्थ्य संगठनको निर्देशिका अनुसार मास्क, चस्मा नलगाए पनि हुन्छ। तर आफू बढी सुरक्षित हुनको लागि सर्जिकल मास्क लगाए हुन्छ। साथै विरामीले खोक्दा विरामीको सिधै अगाडि नपर्ने गरी बस्नुपर्छ। त्यस्तै सकेसम्म विरामीलाई पनि मास्क लगाउन भन्नुपर्छ।

केही नसकिए पनि यस्तो बेला सकेसम्म घर भित्र रहेर, बेलाबेलामा हात धोएर, अनावश्यक सर्जिकल मास्क, एन-९५ मास्क, पिपिई प्रयोग नगरिदिएर पनि कोरोना भाईरससँग फ्रन्ट लाइनमा लडिरहेका स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई ती उपलब्ध गराउन भूमिका खेल्न सक्नुहुन्छ। यो पनि एउटा ठूलो सहयोग हुनेछ।

कसलाई पिपिई चाहिदैन?

अहिले सामाजिक सन्जालहरुमा माथि भनिएका जस्ता संक्रामक क्षेत्र बाहेक अन्य क्षेत्रमा काम गर्ने व्यक्ति, कर्मचारीहरुले पनि पीपीई लगाएर, एन-९५ मास्क लगाएर फोटोहरु हालेको प्रशस्त देख्न पाईन्छ। कोरोना भाईरसको प्रकोप र पिपिई र एन-९५ मास्कको अभाव बीच यसरी जथाभावी एन-९५ मास्क र पिपिई लगाउनु भनेको अनिकालको बेला अन्नको जाँड बनाउनु जस्तै हो, यो एक प्रकारको अपराध नै हो।

यसको दुरुपयोग कम गर्नको लागि पिपिईका बारेमा जानकारी दिनुको साथै यसको प्रयोगमा कडाइ गर्ने र कोरोना भाईरसको अनावश्यक डरत्रास कम गर्न भाईरस भनेको के हो, कसरी सर्छ, हामी कसरी बच्न सक्छौं भनेर पनि चेतना जगाउनु पर्ने देखिन्छ।

• अफिसको मिटिङमा बस्दा (चाहे त्यो कोरोना भाईरसको बारेमा नै किन नहोस्) सामाजिक दूरी कायम गरिएको छ भने सर्जिकल, एन-९५ मास्क चाहिँदैन। लाउनै परे कपडाको मास्क लगाए हुन्छ।

• पत्रकारहरुले रेडियो, टिभीमा कार्यक्रम चलाउँदा सर्जिकल, एन-९५ मास्क चाहिँदैन।

• रेडियो, टिभीमा कार्यक्रम चलाउँदा पन्जा लगाउनुपर्दैन।

• बाहिर खुलामा काम गर्दा संक्रमणको खतरा हुँदैन, त्यसैले त्यस्तो वातावरणमा काम गर्ने कर्मचारीलाई पिपिई चाहिदैन।

• तरकारी पसल, किराना पसल, औषधि पसलमा सामान दिन, पैसा लिन पन्जा लगाउनु पर्दैन। पैसामा भाईरस नै भए पनि छालामा छुदैमा सर्ने हैन, जबसम्म तपाईंले त्यो हात नाक, मुख, आँखामा लग्नुहुन्न, तबसम्म तपाईंलाई संक्रमण हुँदैन।

• त्यसैले संक्रमणको जोखिम एकदमै कम भएको ठाउँहरुमा पन्जा लगाउने, सर्जिकल, एन-९५ मास्क लगाउने भन्दा बेलाबेलामा सेनिटाइजर वा साबुनपानीले हात सफा गर्ने, कपडाको मास्क लगाउने, नाक, मुख, आँखामा हात नलैजाने गर्नुपर्छ।

संसारभर फैलिएको यस्तो प्रकोपको बेलामा जती नै बनाए पनि मास्क, गाउन, पिपिईको अभाव नै हुन्छ।

अमेरिका, बेलायत जस्तो देशमा नि यसको अभाव देखिएको छ। यस्तो प्रकोपको बेला आत्तिएर भन्दा सचेत भएर सही सोचका साथ काम गर्नुपर्छ।

सरकारले मात्रै, स्वास्थ्यकर्मीहरुले मात्रै यो लडाईं लड्न सक्दैनन्, यसमा सबैको साथ चाहिन्छ र सबैको उत्तिकै महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ।
कतिले आफ्नो सीप, विशेषज्ञता अनुसार मास्क बनाउने, फेस शील्ड बनाउने, विरामी जाँच गर्ने क्याबिन बनाउने आदि कामहरुमा सहयोग गरिराखेका छन्।

केही नसकिए पनि यस्तो बेला सकेसम्म घर भित्र रहेर, बेलाबेलामा हात धोएर, अनावश्यक सर्जिकल मास्क, एन-९५ मास्क, पिपिई प्रयोग नगरिदिएर पनि कोरोना भाईरससँग फ्रन्ट लाइनमा लडिरहेका स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई ती उपलब्ध गराउन भूमिका खेल्न सक्नुहुन्छ। यो पनि एउटा ठूलो सहयोग हुनेछ।

आउनुहोस् हामी सचेत नागरिक बनौं, २१औं शताब्दीको ठूलो प्रकोपमा आ-आफ्नो तर्फबाट सक्दो सहयोग गरौं, कोरोना भाईरससँगको लडाईंमा आआफ्नो ठाउँबाट योगदान दिऔं। आफूमा विश्वास राखौं, यो युद्ध एकदिन हामी सबै मिलेर जित्नेछौं।

कोरोना महामारी सामना गर्न यसरी गर्न सकिन्छ, अस्पताल र बिरामीको व्यवस्थापन

अहिले कोरोना भाईरसको प्रकोप र त्रास फैलिएसँगै अस्पतालहरुले विरामी नलिने रिफर गर्ने घटना बढेको पाइएको छ। जुन विरामी पनि कोरोना संक्रमित नै हुन् कि भन्ने डरले, पर्याप्त सुरक्षा कवचको अभावमा आफैलाई नै सर्ने पो हो कि? भन्ने डरले स्वास्थ्यकर्मीहरुले विरामी नहेर्ने, नजाँच्ने र सकेसम्म रिफर गर्ने प्रवृत्ती बढेको छ र यसले धेरै विरामीले दु:ख पाएका छन् र कतीको त अस्पताल चाहर्दा चाहर्दै मृत्यु नै भएको छ। यस्तो समस्या किन भएको छ त? के यसमा स्वास्थ्यकर्मीहरुको मात्रै दोष र लापरवाही हो? के भाईरस आफूलाई सर्ला भनेर आफ्नो लागि मास्क, ग्लोब्स, पीपीई माग्नु उनीहरुको गल्ती हो?

अहिले सरकारले देशभरि विभिन्न १०० भन्दा धेरै अस्पतालहरुलाई कोरोनाको विरामीको उपचारको लागि भनेर तोकेको छ। ती अस्पतालहरुमा कोरोना संक्रमितको मात्र नभै पहिले जस्तै अन्य विरामीहरुको पनि उपचार हुनेछ। यसले कोरोना शंकास्पद र संक्रमितबाट अन्य विरामीमा भाईरसको संक्रमण सर्न सक्ने खतरा बढी हुन्छ। साथै धेरै अस्पतालहरुलाई कोरोनाको लागि भनेर तयारी गर्नुपर्दा अकातिर सिमित स्रोत साधन सबैलाई पुग्दैन भने अर्कोतिर तयारी पनि पूर्ण र स्तरिय नहुनसक्छ।

त्यसैले यसरी सबै अस्पतालहरुलाई कोरोनाको लागि तयारी गर्नुभन्दा चीनको मोडलमा कोरोना शंकास्पद र संक्रमितको लागि भनेर विशेष अस्पताल बनाएर सञ्चालन गर्दा कम स्रोत साधनमा बढी फाईदा लिन सकिन्छ।

१. ज्वरो, खोकी, सास बढ्ने समस्या भएका विरामीहरुको फोन, भाईबर, मेसेन्जरबाट समस्या सुन्ने।

ज्वरोको विरामी बढ्ने समय पनि भएकोले अहिले धेरै यस्तै समस्या भएका विरामी हुन्छन्, तीनमा धेरैलाई समस्या सुनेर, काउन्सेलिङ गरेर अस्पताल नै आउनु नपर्ने गराएर पनि उपचार गर्न सकिन्छ। धेरै ठाउँमा धेरै डाक्टरहरुले त्यसै गरिरहेका छन्। यो सेवालाई व्यवस्थित र समन्वय गरेर अघी बढ्न सके धेरै राम्रो हुन्छ। जस्तै कि विरामीको तथ्यांक राख्ने, फोन, अनलाइन कलको लागि ड्युटी मिलाउने, अर्को ड्युटीकोलाई ह्यान्डओभर दिने, समस्या पर्दा आउने अस्पताल तोक्ने, नजिकका फार्मेसी, स्वास्थ्यकर्मी भए उनीहरुसँग समन्वय गरेर सेवा दिने, विभिन्न कन्सल्टेन्ट विशेषज्ञहरुलाई पनि समेट्ने। अहिले पनि यो सेवा छ तर सबैले आआफ्नै तरिकाले गरिरहेका छन्, एउटै सिस्टममा छैन।
यसले फाईदा के हुन्छ भने अस्पताल आउने विरामीको संख्या घटाऊन सकिन्छ। समाजमा त्रास कम हुन्छ। स्वास्थ्य समस्या परे कहाँ जाने के गर्ने भन्ने हुँदैन। अर्को भनेको लक्षण र ट्राभल हिस्ट्री (विदेशबाट आएको हो, हैन) को आधारमा उक्त विरामीलाई कोरोना संक्रमण शंका गर्ने वा नगर्ने भनेर छुट्टाउन सकिन्छ।

यदि सामान्य विरामी उपचारको क्रममा जटिल भयो वा पहिले देखिकै जटिल विरामी अर्थात भर्ना गर्नुपर्ने, सुईंबाट औषधी चलाऊनुपर्ने, अक्सिजन दिनुपर्ने, आइसीयु राख्नुपर्ने विरामी हो भने जिल्ला अस्पतालले यसै पनि उपचार गर्न सक्दैन, त्यस्तो विरामीलाई सिधै केन्द्रको ‘कोरोना विशेष अस्पताल’मा तोकिएका एम्बुलेन्सहरुबाट ल्याउनुपर्छ।

२. कोरोना शंका गरिएको हो भने त्यस्ता विरामी दुई खाले हुन्छन् – सामान्य र जटिल

सामान्य हो भने स्थानीय स्वास्थ्य संस्थामा नै सुरक्षित रुपमा आउन भन्न सकिन्छ वा तोकिएका एम्बुलेन्सलाई विरामीलाई लिन पठाउन सकिन्छ, यस्ले गर्दा अरुमा संक्रमण सर्ने डर घटाऊन सकिन्छ। अनी त्यही बाट नमूना संकलन गरेर त्यही बनाइएको आइसोलेसन वार्डमा राखेर सामान्य उपचार गर्न सकिन्छ। यसका ८०% भन्दा धेरै विरामी त सामान्य नै हुन्छन्।

यदि सामान्य विरामी उपचारको क्रममा जटिल भयो वा पहिले देखिकै जटिल विरामी अर्थात भर्ना गर्नुपर्ने, सुईंबाट औषधी चलाऊनुपर्ने, अक्सिजन दिनुपर्ने, आइसीयु राख्नुपर्ने विरामी हो भने जिल्ला अस्पतालले यसै पनि उपचार गर्न सक्दैन, त्यस्तो विरामीलाई सिधै केन्द्रको ‘कोरोना विशेष अस्पताल’मा तोकिएका एम्बुलेन्सहरुबाट ल्याउनुपर्छ। यसरी कोरोना शंकास्पद विरामीलाई बोक्नका लागि भनेर पहिले नै एम्बुलेन्सहरु तोकिनुपर्छ र एम्बुलेन्सका कर्माचारी पनि पूर्णरुपमा तयार रहनुपर्छ।

३. कोरोना विशेष अस्पताल भन्नाले कोरोना भाईरसको प्रकोप नसकिएसम्म कोरोना संकास्पद र संक्रमण पुष्टी भएका विरामीहरुलाई मात्र उपचार गर्नको लागि भनेर तोकिएको अस्पताल बुझ्नुपर्छ। यो प्रकोप नसकिए सम्म यस्ता अस्पतालमा अन्य विरामीहरुको उपचार गरिनु हुँदैन। यसमा सामान्य बेडहरु देखी लिएर जटिल विरामीहरुको लागी आइसीयु, भेन्टिलेटर, ल्याब, एक्सरे, सिटी स्क्यान सबैको सुविधा हुनुपर्छ, कोरोना शंकास्पद वा संक्रमित विरामीको अन्तिमसम्मको उपचार दिनसक्ने गरी अस्पताल बनाइनुपर्छ।

यस्तो अस्पताल कसरी बनाउन सकिन्छ?

दुई तरिकाले बनाउन सकिन्छ।

एउटा तरिका – पहिले भएका अस्पतालहरु मध्ये कुनैलाई पूरा खाली गराएर कोरोना शंकास्पद र संक्रमितहरुको उपचारको लागि मात्र भनेर तयार गराउने। यसको लागि सरकारी वा प्राइभेट जुनसुकै अस्पताल भवन, जुन चाहिएको मोडलमा ढाल्न सजिलो हुन्छ, त्यसलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ।

दोस्रो तरिका – कुनै खाली घर, भवनमा बेड, आइसीयु, भेन्टिलेटर, ल्याब जडान गरेर नयाँ अस्पताल बनाउन सकिन्छ।
कसले बनाउने यस्तो अस्पताल?

प्रकोपले प्राइभेट, सरकारी, नेता, जनता भन्दैन। योसँग हामी सबै मिलेर लड्ने हो। त्यसैले हरेक प्राइभेट, सरकारी अस्पताल, मेडिकल कलेजको यो लडाईंमा उत्तिकै महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ। सबैले आफ्नो स्तरले गर्नसक्ने सहयोग गर्नुपर्छ। अस्पतालहरुले डाक्टर, नर्स, ल्याब स्टाफ, अन्य स्टाफहरुमा सहयोग गर्न सक्छ, औषधीहरुमा मेडिसिन सप्लायरहरुले सहयोग गर्नसक्छ, मेडिकल सामाग्रीहरुमा धेरैले सहयोग गर्न सक्छन्, यस्तोमा व्यापारी, समाजसेवी संघसंस्था, आइटी, अरु टेक्निकल टिमहरुले सहयोग गर्न सक्छन्।

कसले लगानी गर्ने?

प्रकोपको बेला धेरैले स्वयंसेवाको रुपमा सहयोगको रुपमा पनि काम गर्छन्, तर सबैलाई त्यही तरिकाले काम लगाउनु भन्दा सरकारले बजेट छुट्टाएर नै काम गर्नुपर्छ। संचालनको लागि भनेर हरेक अस्पतालबाट सहभागी गराएर एउटा मेडिकल टिम बनाउन सकिन्छ।

साथै कोरोना संक्रमित पुष्टी भएका विरामीको उपचार सरकारले नि:शुल्क गर्ने भनेको छ। तर व्यवहारिक रुपमा हेर्दा यो नमिल्दो हुन्छ। कुनै विरामी कोरोना शंकास्पद छ र जटिल छ भने उसको उपचार कस्ले गर्ने? नमूना पठाउदा पठाउदै उपचार कुर्दा कुर्दै उसको पैसा अभावमा ज्यान गुम्यो र पछी रिपोर्ट पोजिटिभ आयो भने के हुन्छ? त्यसैले अहिलेको प्रकोपको अवस्थामा कोरोना पोजिटिभ मात्र नभएर शंकास्पद हुनासाथ उसको उपचार र व्यवस्थापनको लागि सरकार अघी सर्नुपर्छ।

अहिले यो संकटको घडीमा हामी सबैलाई केही न केही योगदान दिऔं भन्ने हुन्छ तर नेत्रित्व तहबाट हौसला बढाएर, सम्मान र सक्दो सुरक्षितरुपमा अघी बढ्न सहयोग हुनुपर्नेमा उल्टो कामहरु भएको देख्दा धेरै स्वास्थ्यकर्मीको मन दुखेको छ। अझै समय छ, आशा गरौं हामी सबै मिलेर यो भाईरससँगको युद्ध हामी जित्नेछौं।

यस्ता ‘कोरोना विशेष अस्पताल’ संचालन गर्दा के फाईदा हुन्छन्?

१. कोरोना भाईरस जस्तो संक्रामक भाईरसका विरामीको उपचार यसरी ‘विशेष अस्पताल’मा गर्दा अन्य विरामीहरुमा संक्रमण सर्ने डर हुँदैन।

२. कोरोनाकै लागि भनेर केही अस्पताल मात्र डेडिकेटेड हुने भएर तिनको लागि स्रोत साधन, सुरक्षा कवच केन्द्रित गराउदा सिमित स्रोत साधनले पनि धान्न सक्ने सम्भावना रहन्छ।

३. सिस्टम र प्रोटोकोल बनाएर त्यही अनुसार काम हुने भएकोले विरामी कहाँ जाने, कल्ले हेर्ने नहेर्ने भन्ने अन्योल रहदैन र उपचारमा ढिलो हुन पाउदैन। साथै अस्पताल अस्पताल चहारेर संक्रमण सार्ने डर पनि हुँदैन।

४. अन्य अस्पतालमा कोरोना शंकास्पद र संक्रमित विरामी जाने सम्भावना कम हुने भएकोले त्यहाका स्वास्थ्यकर्मीहरुमा पीपीईको अभावमा विरामी नहेर्ने, रिफर गर्ने र आफूलाई सर्ला कि भन्ने डर पनि हुँदैन।

ड्युटी गर्ने स्टाफहरुको लागि पीपीई लगायत मास्क, ग्लोब्स, गगल्स आदिको विशेष व्यवस्था हुनुपर्छ। उनीहरुलाई ड्युटीको अवधीमा अस्पतालकै क्वार्टरमा वा होटलमा राख्नुपर्छ ताकी उनीहरुबाट उनीहरुको परिवारलाई सर्ने सम्भावना नहोस्। हरेक हप्ता जस्तो ड्युटी गर्ने टिम फेरिनुपर्छ।

यस्तो अस्पतालमा शंकास्पद विरामी राख्ने र पोजिटिभ विरामी राख्ने छुट्टाछुट्टै ठाउँ हुनुपर्छ। शुरुमा विरामीलाई शंकास्पद राखिने सेक्सनमा राख्ने र यदी टेस्ट पोजिटिभ आयो भने अर्को सेक्सनमा सार्नुपर्छ। त्यहा ड्युटी गर्ने स्टाफहरुको लागि पीपीई लगायत मास्क, ग्लोब्स, गगल्स आदिको विशेष व्यवस्था हुनुपर्छ। उनीहरुलाई ड्युटीको अवधीमा अस्पतालकै क्वार्टरमा वा होटलमा राख्नुपर्छ ताकी उनीहरुबाट उनीहरुको परिवारलाई सर्ने सम्भावना नहोस्। हरेक हप्ता जस्तो ड्युटी गर्ने टिम फेरिनुपर्छ।

अर्को समूह भनेको लक्षण नदेखिएका तर शंकास्पद व्यक्तीहरु हुन्, जसमा संक्रमितका परिवार, संक्रमितसँग संपर्कमा आएका व्यक्तीहरु पर्छन्, उनीहरुलाई स्थानीय स्वास्थ्यसंस्थाबाटै नमूना संकलन गरेर क्वारान्टाइनमा राख्न सकिन्छ।

यी कुरा पढ्दा, लेख्दा, भन्दा सजिलै लागेपनी साँच्चिकै सफलतापूर्वक गर्न चुनौतीपूर्ण हुन्छ। मूख्य चुनौती भनेको त भिजन भएको नेत्रित्व नै हो। शत्रुलाई चिन्न सक्ने, शत्रुले कसरी आक्रमण गर्न सक्छ, हाम्रो तयारी कस्तो र किन त्यस्तो हुनुपर्छ भन्ने बुझ्ने, सबैलाई मिलाएर लान सक्ने नेत्रित्वले नै युद्द जिताउनसक्छ।

अहिले यो संकटको घडीमा हामी सबैलाई केही न केही योगदान दिऔं भन्ने हुन्छ तर नेत्रित्व तहबाट हौसला बढाएर, सम्मान र सक्दो सुरक्षितरुपमा अघी बढ्न सहयोग हुनुपर्नेमा उल्टो कामहरु भएको देख्दा धेरै स्वास्थ्यकर्मीको मन दुखेको छ। अझै समय छ, आशा गरौं हामी सबै मिलेर यो भाईरससँगको युद्ध हामी जित्नेछौं।

जति जति तथ्यांकहरु हेर्छु, विश्लेषण गर्छु, उति उति नेपालमा एउटा मात्र कोभिड-१९ पोजिटिभ देखिएको हो भनेर पत्याउनै सक्दिनँ। विश्वभरका देशहरुमा यो भाईरस फैलदै गर्दा नेपाल मात्र हरियो भयो, अर्थात सबै संक्रमण निको भएको, नयाँ संक्रमण नदेखिएको भनेर खुसी हुँदै ढुक्क रहन सक्दिनँ।

४७० जनामा कोरोना परिक्षण गरिएकोमा १ जनालाई छोडेर सबै नेगेटिभ रिपोर्ट आएको छ। कुरा राम्रो हो। तर प्रश्न उठ्छ के यो ‘हाम्रोमा कोभिड-१९’ को थप विरामी देखिएको छैन वा यसको प्रकोप छैन’ भन्नका लागि पर्याप्त छ?

कसलाई कोभिड-१९ शंका गर्नुपर्छ, विश्व स्वास्थ्य संगठनले भने अनुसार शंकास्पद विरामी भनेको को को हुन्?

१. ज्वरो र कम्तीमा स्वासप्रश्वाससम्बन्धी लक्षण जस्तै खोकी, सास फेर्न गार्हो हुने देखिएको नयाँ श्वासप्रश्वासको समस्या भएको विरामी जुन लक्षणहरु अरु कुनै कारणबाट भएको हो भनेर ठम्याएर भन्न सकिदैन र यी लक्षण देखिनु भन्दा १४ दिनअघिसम्ममा कोभिड-१९ भाईरस समुदायमा फैलिएको रिपोर्ट गरिएको क्षेत्र वा देशमा गएको वा बसेको हुनुपर्छ।
अथवा

२. नयाँ देखिएको श्वासप्रश्वासको समस्या भएको विरामी जो कोभिड-१९ पोजिटिभ वा सम्भावित विरामीसँग लक्षण देखिनु भन्दा १४ दिन अघिसम्ममा सम्पर्कमा आएका छन्
अथवा

३. ज्वरो र खोकी, सास फेर्न गार्हो हुने जस्ता श्वासप्रश्वास सम्बन्धी कुनै एक लक्षण देखिएका अस्पताल भर्ना गर्नुपर्ने नयाँ श्वासप्रश्वासको सिकिस्त विरामी र जुन समस्या यो कारणले गर्दा हो भने ठम्याएर भन्न नसकिने विरामी।

कोभिड-१९ भाईरस समुदायमा फैलिएको रिपोर्ट गरिएको क्षेत्र भनेर कुन कुनलाई मान्ने? कहाँकहाँबाट आएको श्वासप्रश्वासका विरामीलाई कोभिड-१९ शंका गर्ने?

विश्वमा १६५ भन्दा धेरै देशमा पोजिटिभ देखिएको र दिनदिनै यसको प्रकोप फैलिंदै गएको अवस्थामा कुन देश, क्षेत्रलाई समुदायमा फैलेको मान्ने भन्ने पनि हरेक दिन फेरिएको छ, बढ्दो छ। सुरुमा चीनलाई मात्र मानिएकोमा अहिलेको अवस्थामा ईरान, दक्षिण कोरिया, युरोपमा अधिकांश देशहरु इटाली, स्पेन, जर्मनी, फ्रान्स, स्वीजर्लेन्ड, बेलायत, नेदरल्यान्ड, नर्वे, स्वीडेन, बेल्जियम, अष्ट्रिया, अमेरिका आदि देशमा १००० भन्दा बढी संख्यामा पोजिटिभ केस देखिइसकेको छ।

यी बाहेक अन्य विभिन्न देशहरुमा पनि पोजिटिभ केसहरु देखिने संख्या बढ्दै गएको छ। मार्च १८ को तथ्यांक अनुसार नेपालीहरु प्रशस्त आवतजावत हुने देशहरु मध्ये जापानमा ८८२ पोजिटिभ (२९ मृत्यु), क्यानडामा ५९८ पोजिटिभ (८ मृत्यु), अष्ट्रेलियामा ४५२ पोजिटिभ (२ मृत्यु), पोर्चुगल ४४८ पोजिटिभ (१ मृत्यु), कतारमा ४४२ पोजिटिभ, साउदी अरबमा १७१ पोजिटिभ, हंङकङमा १६८ पोजिटिभ, कुवेतमा १३० पोजिटिभ, युएईमा ११३ पोजिटिभ देखिएको छ। छिमेकी देश भारतमा १४७ मा पोजिटिभ देखिएको र ३ जनाको मृत्यु भईसकेको छ। पाकिस्तानमा २४७ जनामा देखिएको छ।

यी देशहरुमा समुदायमा कोभिड-१९ फैलिएको मान्ने कि नमान्ने? हरेक देशको जनस्वास्थ्यको अवस्था सही तरिकाले मूल्यांकन गर्न गार्हो होला, त्यसैले यसको ठयाक्कै सही उत्तर दिन नसकिएला, फरक फरक देशले आफ्नो अनुसार मानेर नियम बनाउन सक्छ। तर निर्देशिका अनुसार काम गर्ने हो भने ती देशहरुबाट आएका व्यक्ति वा तिनको सम्पर्कमा आएका व्यक्तिहरुलाई ज्वरो, खोकी आए कोभिड-१९ को शंका गरेर

परिक्षण गर्नुपर्ने हो कि हैन? के यसो गरिएको छ त?

नेपालमा अहिलेसम्म ४७० जनाको परिक्षण गरेको छ, जसमा १९५ त चीनबाट उद्दार गरेर ल्याएको १७५ जना र उद्दार गर्ने टोली नै हुन्। ती बाहेक अरु २७५ जनाको मात्रै परिक्षण भएको छ। के माथिका विभिन्न संक्रमित देशबाट आएका, ज्वरो आएको, नआएको संभावित कोभिड-१९ का व्यक्तीहरु यत्ति नै हुन् त? अरु बाँकीको परिक्षण किन भएको छैन?

ल परिक्षण त भएन भएन, ती सेल्फ क्वारान्टाइनमा बस्दा के समस्या आयो आएन, तीनले कती सही तरिकाले क्वारान्टाइनमा बसेका छन्, घुम्दै अरुलाई सार्दै पो हिंडेका छन् कि त्यसको केही जानकारी सम्बन्धित सरकारी निकायसँग छ? सरकारले मात्र यसको नियमन गर्न सक्दैन भने अरु प्राइभेट निकाय, समूहहरुसँग के कती समन्वय गरेको छ? अझै ढिलो भएन र?

‘पोर्चुगलमा एक नेपालीलाई कोभिड-१९ पोजिटिभ देखिएको र ७४ जना क्वारान्टाइनमा छन्’ भन्ने समाचार आएको छ। पोर्चुगलबाट ती नेपालीको सम्पर्कमा रहेर नेपाल फर्केका कति जना छन्? के ति सबै क्वारान्टाइनमा छन्? तिनमा केही लक्षण देखियो कि देखिएन? ति क्वारेन्टाइनमा नबसेको भए तिनले अरु आफन्त भेटघाट कति गरे? तिमध्ये कोही विरामी भए भएनन्? ति विरामीको कोभिड-१९ जाँच गरिएको छ कि छैन?

नेपालमा ति देशहरुबाट आएका लक्षण नदेखिएका व्यक्ति सम्भावित कोभिड-१९ संक्रमण भएको मानेर आउन बन्द गरिने वा आएको भए ‘सेल्फ क्वारान्टाइन’मा बस्न कडाई गरिने काम भएको छ कि छैन? न्यूजहरुमा आए अनुसार, विभिन्न व्यक्तीहरुले हाम्रो त्रिभुवन विमानस्थलको अनुभव बताए अनुसार जुन सुकै देशबाट आएको भए पनि ज्वरो नापिन्छ, ज्वरो छैन भने ‘सेल्फ क्वारान्टाइन’मा बस्न भनिन्छ। ति व्यक्ति

सही तरिकाले ‘सेल्फ क्वारान्टाइन’मा बसेका छन् कि छैनन् भनेर कसैले हेर्न भ्याएको छ कि छैन? के यो कोभिड-१९ को प्रकोप रोक्न पर्याप्त छ?
(हुन त केहीलाई विमानस्थलबाट फर्काइयो भनेर पनि न्यूज आएको छ तर, यो कडाइ भर्खरै मात्र सुरु गरिएको हो।)

हाम्रोमा परिक्षण प्रविधि नहुँदा, निर्देशिका र त्यसलाई मान्ने चलन नहुँदा धेरै ‘Definite Diagnosis, डेफिनेट डायग्नोसिस’ हुँदैन, यो पनि समस्या हो । हाम्रोमा धेरैजसो रोगको माइक्रोबाइलोजिकल्ली यही ब्याक्टेरिया वा भाईरसले संक्रमण गरेर विरामी भएको हो, निमोनिया भएको हो, ज्वरो आएको हो भनेर कन्फर्म गर्ने चलन छैन, संयन्त्र पनि पर्याप्त छैन। धेरैजसो डायग्नोसिस ‘फिभर अन्डर इभ्यालुएसन/ Fever Under Evaluation’, ‘भाइरल फिभर/ Viral Fever’, एई सिओपिडी AE of COPD’, ‘बाइलेटरल निमोनिया/ Bilateral Pneumonia’ आदी भनेर गरिन्छ। भाईरल फिभर हो भने कुन भाईरसले गरेको हो भन्ने छुट्ट्याइन्न, निमोनिया कुन भाईरस, ब्याक्टेरियाले गरेको हो थाहा नै हुन्न। अहिलेको कोभिड-१९ को बढ्दो प्रकोपमा माथिका देशहरुबाट आएका मान्छेसँग १४ दिनभित्र संपर्कमा आएर श्वासप्रश्वास सम्बन्धी विरामी भएकाहरुको कि अरु ब्याक्टेरिया भाईरस ले हो भनेर किटान हुनुपर्यो कि कोभिड-१९ हैन भनेर जाँच हुनुपर्यो।

अहिले ज्वरोको विरामी बढ्ने सिजन नै हो, तर यी धेरै देखिएका ज्वरोका विरामी कुन भाईरस वा ब्याक्टेरियाका संक्रमणका कारणले गर्दा भएका हुन् भनेर ठम्याउने न चलन छ न सम्भव छ। धेरैजसो हामी विरामीको लक्षण र कति सिकिस्त छ भन्ने आधारमा क्लिनिकल डायग्नोसिस र उपचार गरिरहेका हुन्छौं। के ४७५ जनाको मात्र जाँच गरेर अहिले बढेका ज्वरोका विरामी कोभिड-१९ का हुँदै हैनन् भन्न सकिने अवस्था छ?

केही दिनअघि नेपालका विभिन्न क्षेत्रमा डेंगुका विरामीहरु देखिन थालेको भन्ने समाचारमा आएको थियो। सिंगापुरमा दुइ जनामा ज्वरोका विरामीमा किटबाट जाँच गर्दा डेंगु पोजिटिभ देखिएर डेंगु भनी उपचार सुरु गरिएको तर पछि पीसीआर प्रविधीबाट जाँच गर्दा डेंगु नेगेटिभ र कोभिड-१९ पोजिटिभ देखिएको पाईएको छ। के हामी कहाँ अहिले देखिन थालेका डेंगु पोजिटिभ केसहरु डेंगुकै हुन् त? कतै ती कोभिड-१९ का डेंगु ‘फल्स पोजिटिभ’ आएका केस त हैनन्? ति विरामीहरुको स्वास्थ्य अवस्था के छ? सुधार भयो कि सिकिस्त हुँदै गए? पक्कै सम्बन्धितहरुले रेकर्ड राखेर अनुगमन गर्दै होला।

कोभिड-१९ फैलिएको देशहरुबाट नेपालमा धेरै मान्छे आइसकेका छन्, कतिलाई ज्वरो थियो, कतिलाई थिएन। कोभिड-१९ भाईरस बोक्न र अरुलाई सार्नको लागि ज्वरो आएको हुनैपर्ने भन्ने छैन, ज्वरो नै नआएको मान्छेहरुले पनि यो रोग सारेको प्रशस्तै भेटिएको छ। ज्वरो भएकोलाई थर्मल स्क्यानरले पक्ड्यो, नभएकालाई ‘सेल्फ क्वारान्टाइन’ मा बस्न भनेर जान दिईयो। तिनलाई निरन्तर ‘फलो’ गर्ने प्रणाली पनि छैन। के

तिनबाट यो भाईरस नेपालमा भित्रीएन होला?

नेपालबाट विदेश गएका केही व्यक्तिलाई कोभिड-१९ पोजिटिभ देखिएको छ। नेपालबाट सिंगापुर हुँदै अष्ट्रेलियाको तास्मानिया पुगेका एक जनालाई त्यहा पुगेर लक्षण देखिएर जाँच गराउदा पोजिटिभ देखिएको थियो। फेब्रुअरी १३ मा स्पेनको भ्यालेन्सियामा कोभिड-१९ ले मरेका व्यक्तिको केही समय अघी नेपाल घुमेर फर्किएको भन्ने पाइएको छ, नेपालमा उनको रोग ‘Pneumonia of unknown origin’ निमोनिया कारण नखुलेको भनेर भनिएको थियो।

भाईरस फैलिएको देशबाट कयौं मानिस नेपाल आइरहेका छन्, यहाँबाट बाहिर जानेमा पनि भाईरस देखिएको छ। तर, अचम्म के छ भने, नेपालमा एक जनामा मात्र पोजिटिभ देखिएको, त्यो पनि निको भएर घर फर्किसकेको भनेर हामी शानसँग भनिरहेका छौं।

नेपालमा अहिलेसम्म कोभिड-१९ पोजिटिभ भित्रीएको छैन भनेर कसरी पत्याउने?

हुन त कोभिड-१९ आयो, फैलियो भन्दैमा मान्छे भकाभक ढल्ने, दुनियाँ नै समाप्त हुने त हैन, त्यसरी तर्सिनु जरुरी पनि छैन। अन्य रुघाखोकी, सामान्य फ्लु जस्तै भाईरल संक्रमण हो, ज्वरो आउँदा सिटामोल खाने, प्रशस्त पानी, झोल कुरा खाने, आराम गर्ने हो भने निको भएर जान्छ। यसको संक्रमण ८०% जतिलाई सामान्य नै हुने हो तर सबै यो ८०% मा पर्ने भाग्यमानी हुँदैनन्। विशेषगरी ६० वर्षमाथिका व्यक्ति, मधुमेह, प्रेसर, दम, मुटु रोगीहरुलाई यसको जटिलता देखिने र मृत्यु हुने सम्भावना धेरै देखिएको छ।

यस्तो महामारीमा एकै पटक आउने ती सिकिस्त विरामीहरुको उपचारको लागि पर्याप्त आइसीयु बेड, भेन्टिलेटर छ छैन, पर्याप्त दक्ष स्वास्थ्यकर्मी छन् छैनन् भन्ने लेखाजोखा हुनुपर्छ। एकै पटक धेरै विरामीलाई भेन्टिलेटर, आइसीयु बेड, दक्ष स्वास्थ्यकर्मी अनि अक्सिजन चाहिँदा ति पर्याप्त मात्रामा नभएर कुन विरामीलाई दिने कुन विरामीलाई नदिने भन्ने निर्णय गर्न धेरै गाह्रो हुन्छ। त्यस्तोमा बाँच्न सक्ने विरामीलाई प्राथमिकता दिंदा इटालीमा बुढाबुढी उमेरका विरामीहरुलाई आँखै अगाडि मर्न दिनुपरिरहेको भन्ने कुरा समाचराहरुमा आइरहेका छन्। भएका स्रोत साधनले धान्न नसक्ने गरी कोभिड-१९ फैलियो भने कुनै पनि देशमा त्यो अवस्था आउन सक्छ।

हिजो भर्खरै नवलपरासीका एक डाक्टरले इमर्जेन्सीमा हेरेको विरामी बारे लेखेका थिए।

‘भर्खरको उमेरका विरामी, पशाले ड्राइभर, केही दिन अघि भारतको बोर्डर पुगेका उनी ज्वरो आउने, सास फेर्न गार्हो हुने, वान्ता हुने भएर आए, तिनको छातीको एक्स-रेमा दुवैतिर निमोनिया देखिएको छ। विरामी सिकिस्त भएकोले रिफर गरियो।”

भाईरस फैलिएको देशबाट कयौं मानिस नेपाल आइरहेका छन्, यहाँबाट बाहिर जानेमा पनि भाईरस देखिएको छ। तर, अचम्म के छ भने, नेपालमा एक जनामा मात्र पोजिटिभ देखिएको, त्यो पनि निको भएर घर फर्किसकेको भनेर हामी शानसँग भनिरहेका छौं।

ति विरामी अहिले चितवन आइपुगेका छन्, डेंगु, लेप्टोस्पाइरा, स्क्रब टाइफस सबै नेगेटिभ देखिएको छ। उनलाई भेन्टिलेटरमा राख्नको लागि मुखबाट पाइप राख्नुपर्यो तर कहीँ कतै पनि यस्ता शंकास्पद विरामी हेर्दा सुरक्षाको लागि लगाउने पीपीई छैन, झन मुखबाट पाइप नै हाल्दा जोखिम झन बढी हुन्छ। यी विरामीमा जबसम्म अरु ब्याक्टेरिया वा भाईरस वा कुनै कारणले यी समस्या भएको हो भन्ने प्रमाणित नभएसम्म कोभिड-१९ संक्रमणको शंका गर्नै पर्ने हुन्छ। किनभने संक्रमण फैलिएको देशबाट नेपाल छिरेका र कडा रुपमा क्वारान्टाइनमा नबसेका लक्षण नदेखिएका व्यक्तीहरु गाँउ शहर, छिमेक जताततै भेटिन्छन्। तर यस्तो शंकास्पद विरामीलाई आइसोलेसनमा राखेर उपचार गरिने आइसीयु देशभर नै छैन शायद।

लक्षणको आधारमा उनलाई कोभिड-१९ संक्रमण शंका गर्ने हो भने उनीबाट नवलपरासीमा कती जनालाई सर्यो होला, त्यहाका अस्पतालका स्टाफलाई सर्यो होला, बाटोमा आउँदा एम्बुलेन्समा सर्यो होला, चितवनको अस्पतालका स्टाफलाई सर्यो होला। कि शंका नै नगर्ने वातावरण बनाइदिनु कि काम गर्दा सुरक्षाको लागि व्यवस्था मिलाइदिनुपर्छ। नत्र यो त आर्मीलाई ‘सर्ट पाइन्ट लगाएर बम डिस्पोज गर्न जा’ भने जस्तो भयो। यसको उपचारमा खटिएका हजारौं स्वास्थ्यकर्मीहरु विश्वभर संक्रमित भएका छन् र धेरैले ज्यान गुमाएका छन्। नेपालको स्थिति के हुने हो थाहा छैन।

तर शंकाको भरमा मात्रै कोभिड-१९ नेपालमा छिरिसक्यो भनेर भन्न मिल्दैन। परिक्षण चाहिने जति नगरिएको मान्दा पनि भिडभाड भईरहेको, आइसोलेसनमा नबसेको हाम्रो समाजमा यो भाईरस त आफ्नो तरिकाले फैलिनुपर्ने। त्यसरी फैंलदा ८०% जतिलाई त सामान्य ज्वरो आउने, खोकी लाग्ने मात्रै हो, तर बाँकीलाई त अलि बढी गाह्रो हुनुपर्ने। ६० वर्ष कटेकाहरुलाई, मुटु रोगी, दम रोगी, सुगर, प्रेसर रोगीहरु अलि धेरै ज्वरो आउने, खोकी लाग्ने, सास सम्बन्धि समस्याले अस्पताल भर्ना हुन आउनुपर्ने, मृत्यु अलि बढी बढ्नुपर्ने हो।

देशभरिका अस्पतालहरुले ज्वरो आएर, सास सम्बन्धि समस्याको कारणले आ-आफ्नो अस्पतालहरुमा भर्ना हुने, सिकिस्त हुने र मृत्यु हुने दर बढेको छ छैन, शंकास्पद रुपमा बढेको भए पक्कै सतर्क भएर सम्बन्धित सबैलाई खबर हुन्थ्यो होला। अहिलेसम्मको अवस्थामा त्यस्तो पनि देखिएको छैन। कोभिड-१९ विश्वभरी फैलिएको अहिलेको अवस्थामा ज्वरो आएर, खोकी लागेर, सास बढेर हुने कुनै पनि मृत्युलाई सामान्य मानेर बस्न सकिदैन, त्यस्ता मृत्युलाई उमेरको कारणले, दम बढेर, मुटु बिग्रेर होला भनेर नबसी कोभिड-१९ भए नभएको जाँच गर्दा हामी कती सुरक्षित छौं भन्ने हल्का भए नि ज्ञान पाउन सकिन्छ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनले भनिसक्यो ‘परिक्षण नगरी यो प्रकोपलाई रोक्न सकिन्न, परिक्षण नगरी यसको समस्या मापन गर्न सकिन्न।’ हामी भने न पर्याप्त परिक्षण गरिरहेका छौं न त कडाइका साथ ‘सेल्फ क्वारान्टाइन’ मा बस्न बसाउन सकिरहेका छौं। आँधीबेहरी अगाडिको सुनसान झैं हामी एउटा ठुलो प्रकोपलाई सुनसान अवस्थामा कुरिरहेका छौं, दुनियामा फैलिरहेको र विकसित देशहरुमा समेत हजारौं मारिरहेको कोभिड-१९ भाईरसलाई कम आंकलन गरेर एउटा मात्र पोजिटिभ देखियो भनेर मख्ख परिरहेका छौं, फूर्ती गरिरहेका छौं। यो सुनसान कहिलेसम्म हो थाहा छैन।

हरेक सरकारको आफ्नो सिमितता हुन्छ, आफ्नो स्तर हुन्छ। हामीलाई हाम्रो स्तर थाहा छ, चीनले गरे जस्तो सम्भव नहोला, तर विकसित भनिएका देशहरुको स्वास्थ्य क्षेत्रलाई धुलो पार्ने गरेर फैलिएको प्रकोप हेरेर त्यहाँ गरिएका सही कुरा, गल्ती कदमहरुबाट हामीले सिक्न त सक्छौं। इटालीको केसमा देखिइहालियो, २-३ हप्तामा कुन अवस्थाको देश कुन अवस्थामा पुग्यो। सिमित मात्रामा मात्रै टेस्ट गर्नका लागि किट छन् भने त्यो कमी स्वीकार्नुपर्छ, हामीले ‘सबैको टेस्ट गर्नैपर्छ’ भन्ने असम्भव कुरा गरेको पनि हैन, तर सरकारले ‘सम्पूर्ण तयारी पुगेको छ’ भन्दै झुट बोलेर नाक जोगाइराख्नुपर्ने जरुरी नै छैन, प्राइभेट अस्पताल, विभिन्न स्वास्थ्य क्षेत्र, सामाजिक संस्था, मिडिया, जनतासँग मिलेर कमजोरी सबै खुलाएर, कसरी बलियो बन्दै जाने, यो प्रकोपलाई कसरी रोक्ने वा कम गर्ने भनेर सल्लाह गर्दै अघि बढ्ने हो।

विश्व स्वास्थ्य संगठनले ‘कोभिड-१९को ईपिसेन्टर अब दक्षिण एसिया हुनसक्ने’ भन्दै गर्दा हामीले पुरानै तरिकाले देशलाई, आफूलाई पशुपतिनाथकै भरमा नछोडी उपलब्ध ज्ञान, सीप, उपकरणलाई बेलैमा सदुपयोग गरी अरु देशका राम्रा, नराम्रा अनुभवहरुको आधारमा सावधानीपूर्वक अघि बढ्नु उचित हुन्छ। र यसमा सरकारले मात्र गर्नुपर्ने र सक्ने अवस्था नै छैन, सबै प्राइभेट क्षेत्र, सामान्य जनताले साथ दिनुपर्छ र सरकारले सँगै लिएर अघी बढ्न सक्नुपर्छ।

मुढेबल वा खुकुरी र भगवानको भरमा त पक्कै भाइरसविरुद्धको यो लडाईं लड्न सकिँदैन बरु यो कोभिड-१९ भाईरसलाई बढी भन्दा बढी चिनौं, सही जानकारी फैलाऔं, कसरी सर्ने रहेछ, कसरी बच्ने बुझौं, कसरी फैलन नदिने जानौं। यही ज्ञान र त्यही अनुसारको हाम्रो व्यवहारले नै हामीलाई यो लडाईं जिताउने छ।

आधुनिक मेडिकल क्षेत्रले निको हुन नसक्ने बिरामीको हात अस्पतालको ढोकाबाट नछोडेर उसको अन्तिम श्वाससम्मलाई सहज बनाउन काम गर्ने वेला भएन र ? के रोग र मृत्युमाथि केही क्षणको विजयमै आधुनिक चिकित्सा सीमित हो ? मान्छेलाई अंगहरू, ती अंगका रोग, रिपोर्टको थुप्रोका रूपमा मात्र नहेरेर सम्पूर्ण मान्छेका रूपमा हेर्ने, उसको शरीर मात्र नभई मन, सोचाइ, अध्यात्म, संस्कार सबैलाई समायोजन गर्दै बिरामीको मृत्युसम्मको यात्रा सजिलो पार्ने प्रयास थाल्ने वेला भएन र ? यसको उत्तर सोच्नुअघि आफ्नो आँखाअघि जीवन र मृत्युको सँघारमा पीडामा छट्पटाइरहेका व्यक्तिको मुहार सम्झनुहोला । के उनको पीडा कम गराउनु हाम्रो दायित्व होइन र ?

उनी पारालाइसिस भएका बिरामी थिए, सुरुमा अस्पताल लगेर सिटी स्क्यान गरेर केही दिन उपचार गरे पनि खासै सुधार नभएपछि परिवारले नै उनलाई अस्पतालबाट निकालेर कहिले कुन कहिले कुन थेरापीमा लगेका थिए । पछि घरमै थेरापी गर्ने भनेर लाख पर्ने मेसिन किनेर राखिएको थियो । घरमै आएर अक्युपन्चर, थेरापी, धामी–झाँक्री सबै गरिन्थ्यो । पूर्ण सुधार नभएको, अरूले खुवाउनुपर्ने, समातेर सहारा दिएर डुलाउनुपर्ने, दिसा–पिसाब लाग्यो भने इसारा दिएर अरूले गराउनुपर्ने उनको अवस्था थियो ।

त्यस्तैमा फेरि अर्को मस्तिष्काघात र स्टुरोक भयो । उनी फिँज काढ्दै, आँखा पल्टाउँदै, लुगामै पिसाब छोडेर काम्दै बेहोस भए । अस्पताल दौडाइयो, सिटी स्क्यान गरियो, दिमागमा पहिलेको भन्दा अझ ठूलो रगत जमेको रहेछ । आइसियूमा राखियो, श्वास अनियमित थियो, कुनै पनि वेला बन्द हुन सक्थ्यो । बिरामीका आफन्तलाई अवस्थाबारे सरसर्ती बुझाइयो । कति बुझे कति बुझेनन् थाहा छैन, टाउको हल्लाउँदै थिए । शुद्ध नेपालीमै भनिए पनि डाक्टरले गरेको काउन्सेलिङ धेरै नेपालीले बुझ्दैनन् । रोग, शरीर, उपचारलाई बुझ्नका लागि हाम्रो समाजको त्यो तरिका नै बनेको हुँदैन ।

अन्ततः केही दिनपछि एकाबिहानै उनको मुटु चल्न बन्द भयो । तैपनि डाक्टरले हिम्मत हारेनन्, या त उनीहरूको बाध्यता थियो, डाक्टरले मेडिकल प्रोटोकलअनुसार मुटु बन्द भएपछि छाती थिचेर मुटु चलाउने प्रयास गरे । व्यस्त ड्युटीले थाकेका डाक्टर, नर्सहरू मुटुको चाल फर्कने सम्भावना नदेख्दा नदेख्दै पनि उनका छोराहरूले ‘बिरामी बचाउन हरसम्भव प्रयास गर्ने’ भनेकाले छाती थिचिरहे । १, २, ३, ४, ५ भन्दै पालैपालो छाती थिचिरहे ।

निको हुने सम्भावना प्रतिशतमा भनेर के गर्ने, आफ्नो बिरामी बाँचेन भने त्यो आफ्ना लागि १०० प्रतिशत बनिहाल्छ । काउन्सेलिङ के बुझे, कति बुझे, कसरी गरियो, कति गरियो थाहा भएन । बिरामीको अवस्था बिग्रिँदै गयो, डाक्टरले भेन्टिलेटरमा राख्नुपर्छ भने । छोराहरूले हुन्छ भने, भेन्टिलेटरमा राखियो । भेट्न आउने आफन्त, छिमेकको भिड आइसियूबाहिर लामो हुन्थ्यो । आइसियूमा भेट्न पाउने निश्चित समय हुन्थ्यो, यसो हेर्यो, फर्कियो । भिड भयो भनेर आइसियूमा बाहिर जानुस्, अहिले भेट्ने समय होइन भनिरहन्थे । आउनेमध्ये कसैले बितिसकेछन् भन्थे, कसैले लुकेर चोखो जल खुवाउँथे, कसैले टीका लाइदिन्थे, कोही रुँदै फर्किन्थे ।

केही दिन भेन्टिलेटरमा राखिए पनि उनको अवस्था सुधार भएन । वेला–वेला परिवारमा आइसियूबाट निकालेर घर लैजानेजस्तो कुरा पनि हुन्थ्यो । फेरि के कुराले हो कुन्नि, उनीहरूलाई रोक्थ्यो । ‘छोराहरूले हेरेनन्, सकेको गरेनन्, पैसाको मुख हेरे’ भन्ने आफन्त, छिमेकका कुरा सुन्नुपर्ला भन्ने डरले हो कि आफ्नो बुबाको मायाले हो । मायाले हो भने त बुबाले जिन्दगीकै सबैभन्दा धेरै दुःख अहिले पाइराख्नुभएको थियो सायद । जीवन र मृत्युबीचको यो लडाइँ देख्ने र भोग्ने दुवैलाई कष्टकर थियो । मायाभन्दा पनि आफ्नो मान्छे गुमाएको अवस्था, बुबा नभएको क्षणको कल्पना गर्न नसकेर, त्यसलाई स्वीकार गर्न नसकेर मृत्युसँग यो लडाइँ लड्दै पो थिए कि ! तर, मृत्युलाई कसले पो छल्न सकेको छ र । अन्ततः केही दिनपछि एकाबिहानै उनको मुटु चल्न बन्द भयो । तैपनि डाक्टरले हिम्मत हारेनन्, या त उनीहरूको बाध्यता थियो, डाक्टरले मेडिकल प्रोटोकलअनुसार मुटु बन्द भएपछि छाती थिचेर मुटु चलाउने प्रयास गरे । व्यस्त ड्युटीले थाकेका डाक्टर, नर्सहरू मुटुको चाल फर्कने सम्भावना नदेख्दा नदेख्दै पनि उनका छोराहरूले ‘बिरामी बचाउन हरसम्भव प्रयास गर्ने’ भनेकाले छाती थिचिरहे । १, २, ३, ४, ५ भन्दै पालैपालो छाती थिचिरहे । उनलाई लिन यमराजका दूत आएका भए पनि यो सब देखेर कति दुःखी हुन्थे होलान् । जीवनको एउटा शास्वत् सत्यलाई उनका आफन्त र यी नाथे डाक्टर, नर्सहरूले किन स्वीकर गर्न नसकेका होलान्, यी मुढाझैँ लडेका बुढालाई किन दुःख दिइरहेका होलान् भनेर सोच्थे होलान् । लाइन लागेर पालैपालो बेडमा चढ्दै बुढो शरीरलाई थिचेको थिच्यै थिए, सायद २–३ वटा करङ पनि भाँच्चिए होलान् । तर, यो कुनै लापरबाही थिएन, बरु नजिकका आफन्तले मुटु बन्द हुँदा त्यसरी कार्डियो पल्मोनरी रिससिटेसन सिपिआर नगर्नू भनेर नभनेसम्म वा २०–३० मिनेट छाती थिचेर पनि मुटुको धड्कन नफर्किएमा मात्र यो काम रोक्ने मेडिकल प्रोटोकल छ । त्यसो नगरेमा भने लापरबाही गरेको भन्ने दोष र कानुन लाग्न सक्थ्यो । चाहे त्यो उपचार पद्धति यो बिरामीका लागि जतिसुकै काम नलाग्ने नै किन नहोस् । हुन त बिरामीको मुटुको धड्कन फर्कन सक्छ कि सक्दैन भनेर निर्क्योल गर्ने हामी को हौँ र ?

तर, सत्य भनेको सत्य नै हो, अन्तिम सत्य । उनको मुटुको धड्कन फर्किएन, उनको मृत्यु भयो । मुखबाट कृत्रिम श्वास दिने पाइप छिराइएको थियो, छातीमा तारहरू जोडिएका थिए । भर्खरै गरेको छाती थिच्ने उपचारले उनको छाती रातो भएको थियो । नाडीमा दुवैतिर क्यानुला घोचिएको थियो, स्लाइनहरू झर्दै थिए । पिसाबको पाइप लागेको थियो, बेडमा छरपस्ट इमर्जेन्सी औषधिका भाइल, सिरिन्जहरू थिए । नाक तथा मुखबाट हल्का रगत मिसिएको फिँज आइरहेको थियो । आफन्तभन्दा पर, आफ्नो घरको आफ्नै न्यानो बिस्तराभन्दा टाढा उनले अन्तिम श्वास फेरे । डाक्टर, नर्सहरू थकित र युद्ध हारेको सिपाहीझैँ देखिन्थे । आफन्त एकैछिनमा आइपुगे, उनीहरूको प्रिय मान्छे मुढोझैँ निर्जीव लडिरहेको थियो ।

के श्वास फेर्नु र मुटु चल्नु नै बाँच्नु हो ? मान्छेको जीवनको क्वालिटी अफ लाइफ भन्ने हुँदैन ? हुन त शारीरिक रूपमा अक्षम भए पनि विचारको हिसाबले काम गर्न सकेको धेरै उदाहरण छन्, तर दिसा–पिसाब गर्ने, खाने, नुहाउनेजस्ता काममा अरूको सहारा लिनुपर्ने त भयो–भयो, बोल्न, लेख्न, विचार पोख्न पनि नसक्ने, मुढोझैँ लडेर टुलुटुलु हेर्नुलाई बाँचेको भन्न मिल्छ र ?

यो त एउटा प्रतिनिधि घटना मात्र हो, यस्ता घटना भोगेका, देखेका धेरै छन् । यस्तो घटना देख्दा, सुन्दा मेरो मनमा धेरै प्रश्न उठ्ने गर्छन्, विचारका ज्वारभाट आउने गर्छन् ।

– के श्वास फेर्नु र मुटु चल्नु नै बाँच्नु हो ? मान्छेको जीवनको क्वालिटी अफ लाइफ भन्ने हुँदैन ? हुन त शारीरिक रूपमा अक्षम भए पनि विचारको हिसाबले काम गर्न सकेको धेरै उदाहरण छन्, तर दिसा–पिसाब गर्ने, खाने, नुहाउनेजस्ता काममा अरूको सहारा लिनुपर्ने त भयो–भयो, बोल्न, लेख्न, विचार पोख्न पनि नसक्ने, मुढोझैँ लडेर टुलुटुलु हेर्नुलाई बाँचेको भन्न मिल्छ र ?

– मृत्यु भनेको त जीवनको अन्तिम सत्य होइन र ? अनि यसलाई हामीले किन मेडिकल ज्ञान र प्रविधिको हारझैँ मान्छौँ ? उमेर पुगिसकेपछि वा भनौँ रोगले गलाइसकेपछि पनि स्वयम् र आफन्त पनि नजिकिँदो सत्यलाई किन स्विकार्न सक्दैनौँ ? एकदिन हिँड्नैपर्ने त्यो बाटोमा हिँड्नैनपरोस् भन्नेभन्दा पनि त्यो बाटो हिँड्दा कसरी सजिलो हुन्छ, कसरी मन शान्त हुन्छ भन्ने बाटाहरू पो खोज्नुपर्ने होइन र ?

– के मान्छेलाई लागेको रोग निको नहुने थाहा भएपछि वा उपचार गर्दागर्दै निको नहुने गरी बिग्रन थालेपछि डाक्टर, नर्सहरूको काम सकिने हो ? के त्यसपछि उसलाई उसको अन्तिम श्वाससम्म केयर वा स्याहारको आवश्यकता पर्दैन ? के मेडिकल विज्ञान भनेको रोगलाई हराउनलाई मात्र हो ? हराउन सक्यो भने ूवाह ! नयाँ जीवन दियौँ, नयाँ सफलता पायौँ, अनि रोगले जित्यो भने अब सकिँदैन, घर लगेर जे–जे खान्छु भन्नुहुन्छ, खुवाउनुस्, आफन्तलाई भेट्न दिनुस्, दानधर्म गर्नुस् भन्ने हो ? कहिलेबाट स्वास्थ्यसेवा भनेको बिरामीको पीडा बुझ्ने, कम गर्ने, सजिलो बनाउनेबाट रोगलाई जसरी पनि हराउने भन्नेमा मात्र केन्द्रित भयो ?

– मान्छेको दुखाइ र पीडा भनेको एउटै हो ? वर्षौैंदेखि आफ्ना छोरालाई देख्न नपाएको पीडा कुन औषधिले कम हुन्छ होला ? जिन्दगीमा आफूले गरेका गल्तीहरूको माफी माग्न नपाएको पीडा कुन सुईले हल्का गर्छ होला ? औषधिको गोलीले उसको शरीरको पीडा कम हुन्छ, उसको मानसिक पीडा, आध्यात्मिक पीडालाई कम गर्न सकिँदैन ? के यसमा स्वास्थ्यकर्मी, जो आफूलाई मानव शरीर र मनको ज्ञाता मान्छन्, उनीहरूले केही गर्न सक्दैनन् ? अब केही आशा छैन भनेर छोडिदिने मात्र हो ? उसको परिवारसँग बसेर दुःख–सुख बाँड्ने, आँसु साट्ने वातावरण बनाइदिन सकिँदैन, जसले जान लागेको मान्छेको शरीरको दुःखाइ मात्र होइन, मन र आत्माको पीडा पनि कम होस् ?

– जीवनको अन्तिम क्षण आफ्ना आफन्तको माझमा, आफ्नै घरको आफ्नै बेडमा, शान्त वातावरणमा कुनै टु–टु गरेर कराउने मेसिन, तिनका तारैतारको जालो, जताततै रोपिएका सुईविना बिताउन सकिँदैन ? के त्यसो गर्नु हार मान्नु हो ? के त्यसमा आधुनिक चिकित्साले सहयोग गर्न सक्दैन ? के निको हुने विन्दुबाट अघि पुगेपछि आधुनिक चिकित्साले बिरामीको हात छोडिदिन्छ ?

आधुनिक मेडिकल क्षेत्रले निको हुन नसक्ने बिरामीलाई अस्पतालको ढोकाबाट हात नछोडेर उसको अन्तिम श्वाससम्मलाई सहज बनाउनका लागि काम गर्ने वेला भएन र ? के रोग र मृत्युमाथि केही क्षणको विजयमै आधुनिक चिकित्सा सीमित हो ?

डाक्टर, नर्सहरूबीच सर्वेक्षण गर्दा धेरैले आफ्नो अन्तिम समयमा छाती थिच्ने (सिपिआर गर्ने) काम नगरियोस् भन्ने इच्छा व्यक्त गरेको अनुसन्धानहरूबाट देखिएको छ । डाक्टर, नर्सहरू उमेर पुगिसकेपछि, रोग असाध्य भएपछि आफूलाई पर्दाचाहिँ सिपिआर गर्ने, भेन्टिलेटरमा राख्ने नगरियोस् भन्ने चाहन्छन् भने त्यही कुरा अन्य बिरामीमा भने किन सोच्दैनन् ? सोच्न त सोच्छन्, तर बिरामीको उपचारबारे निर्णय लिने अधिकार बिरामी स्वयंको वा उसका आफन्तको हुन्छ । डाक्टरले बिरामीको अवस्था, उपचार पद्धति, सम्भावनाहरू सकेसम्म बुझाएर भनिदिने हो, काउन्सेलिङ गर्ने हो, तर अन्तिम निर्णय त बिरामी र आफन्तको नै हुन्छ । त्यसैले कतिपय अवस्थामा रोग निको हुने असम्भव प्रायस हुँदा पनि बिरामी अथवा आफन्तको निर्णयका कारण गर्नैपर्ने कानुनी बाध्यता हुन्छ । विरामीका आफन्तले पनि आफ्नो नजिकको मान्छेलाई गुमाएको पीडा आत्मसात् गर्न नसकेर, केही चमत्कारको सानो भए पनि आशा गरेर असम्भव प्रायसस्वरूप उपचार विधिहरू प्रयोग गर्ने निर्णय गरिरहेका हुन्छन् । यो भनेर सिपिआर वा छाती थिचेर मुटु चलाउने, बाहिरबाट श्वास दिने विधि अनावश्यक भन्न खोजिएको होइन, कतिपय अवस्थामा ज्यानै बचाउन आकस्मिक रूपमा गर्नुपर्ने हुन्छ । तर, योलगायत हरेक उपचार विधिका आफ्नै फाइदा, बेफाइदा, सीमितता हुन्छन्, जुन निर्णय गर्नुअघि निर्णय लिने व्यक्तिले बुझ्नु जरुरी हुन्छ ।

माथि उठाइएका प्रश्नहरूको उत्तर सजिलो र एउटै हुँदैनन् । जीवन र मृत्युलाई बुझ्ने हरेकका आफ्नै तरिका हुन्छन् । मृत्युलाई जीवनयात्राकै एउटा अभिन्न भाग मानेर यसलाई स्वीकार गर्दै यो यात्रालाई सहज बनाउनका लागि मेडिकल हिसाबले सहयोग गर्ने आधुनिक चिकित्सा पद्धति हुन्छ, जसलाई ‘पेलिएटिभ मेडिसिन’ भनिन्छ । विकसित देशहरूमा यो क्षेत्रको धेरै विकास भएको छ, बिरामीलाई कसरी सहज महसुस गराउने, निको बनाउन नसकिने रोगहरूमा पनि बिरामीको साथ नछोडी कसरी सजिलो बनाउन सकिन्छ, उनीहरूलाई के–कस्ता अप्ठ्यारा पर्न सक्छन् भनेर त्यहीअनुसारका जनशक्तिहरू हुन्छन् । नेपालमा थोरै मात्रामा क्यान्सरका विरामीले यो सेवा उपयोग गर्ने मौका पाउने भए पनि धेरैजसो बिरामीका लागि अब केही गर्न सकिन्न, घर लैजानुस्, भनेको खान दिनुस्, आफन्त भेट्न दिनुस् भन्ने जवाफमै मेडिकल सेवाको अन्त्य हुन्छ र त्योभन्दा अघिको मृत्युसम्मको यात्रा कष्टकर रूपमा पूरा गर्नुपर्ने हुन्छ ।

आधुनिक मेडिकल क्षेत्रले निको हुन नसक्ने बिरामीलाई अस्पतालको ढोकाबाट हात नछोडेर उसको अन्तिम श्वाससम्मलाई सहज बनाउनका लागि काम गर्ने वेला भएन र ? के रोग र मृत्युमाथि केही क्षणको विजयमै आधुनिक चिकित्सा सीमित हो ? मान्छेलाई अंगहरू, ती अंगका रोगहरू, रिपोर्टहरूको थुप्रोका रूपमा मात्र नहेरेर सम्पूर्ण मान्छेको रूपमा हेर्ने, उसको शरीर मात्र नभई मन, सोचाइ, अध्यात्म, संस्कार सबैलाई समायोजन गर्दै बिरामीको मृत्युसम्मको यात्रा सजिलो पार्ने प्रयास थाल्ने वेला भएन र ? यसको उत्तर सोच्नुअघि आफ्नो आँखाअघि जीवन र मृत्युको सँघारमा पीडामा छट्पटाइरहेका व्यक्तिको मुहार सम्झनुहोला । के उनको पीडा कम गराउनु हाम्रो दायित्व होइन र ?

ऊ एक हप्ताअघि आइपुगेको थियो । उसलाई जन्म दिनका लागि विभिन्नथरीका फर्मुला प्रयोग गरेर धेरै दुःख गरिएको थियो । अझ अहिले त ठूला–ठूला उद्योगहरूमा मेसिनहरूले निकाल्छन्, सुरुमा उसलाई पत्ता लगाउन, उसको उपयोगिताबारे खोज गर्न वैज्ञानिकहरूलाई कम्ता गाह्रो परेको हैन । उसको जन्म नै ब्याक्टेरियाहरूसँग लड्नका लागि भएको थियो, विभिन्नखाले ब्याक्टेरियाले गराउने संक्रमणका कारण बिरामी परेकाहरूलाई निको बनाउनका लागि प्रयोग गरिन्थ्यो, त्यसैका लागि अद्भुत शक्ति दिएर उसलाई बनाइन्थ्यो ।

बिरामीले प्याकेट खोलेर उसलाई निकाले र मुखमा हाले । पानीसँग बिस्तारै भिज्दै घाँटी भएर ऊ बिरामीको पेटमा पुग्यो । त्यहाँ उसलाई उसको कामका लागि सहयोग गर्ने धेरै थिए, तिनले उसलाई पेट र आन्द्राबाट सोसिएर बिरामीको रगतमा पुग्न मद्दत गरे, जहाँबाट उसको वास्तविक यात्रा सुरु हुन्थ्यो । ऊ खुसी थियो, उत्साहित पनि । रगतमा बग्दै डुल्न थाल्यो, ब्याक्टेरियाहरूलाई खोज्दै । भिडमभिड थियो, ट्राफिक जामजस्तै, राता रक्तकोषहरू अक्सिजन बोकेर हतार–हतार दौडिरहेका देखिन्थे, प्लेटलेटहरू सुस्त–सुस्त गफ गर्दै बग्दै थिए, विभिन्न आकारका सेता रक्तकोषहरू विभिन्नखाले हतियार बोकेर शंकालु नजर यताउता लगाउँदै गस्तीमा हिँडेझैँ देखिन्थे ।

अँ, उसको नाम ‘एजिथ्रोमाइसिन’ थियो, साथीभाइले माया गरेर ‘एजिथ्रो’ भनी बोलाउँथे । ऊ एक हप्ताअघि मात्र फार्मेसीमा आइपुगेको थियो । काँधमा ठूलो जिम्मेवारी बोकेर, मानव जातिको उद्धारका लागि, ठुल्ठूला ब्याक्टेरियल संक्रमणसँग लड्नका लागि तयार भएर आउँदा ऊ कम्ता खुसी थिएन । यति ठूलो अभिभारा बोकेर आउन पाउँदा उसको छाती गर्वले फुलेको थियो । हरेकपल्ट फार्मेसीमा बिरामी आउँदा पुर्लुक्क हेथ्र्यो ऊ, मेरो जिम्मेवारी निभाउने वेला आयो कि, ब्याक्टेरियाको संक्रमणले थलिएका कसैलाई मैले सहयोग गर्न पाउँछु कि भनी । एक हप्ता कुरिसकेको थियो उसले । उसँगै अरू थुप्रै दाजुभाइ, दिदीबहिनी पनि आ–आफ्नो कोठामा मिलेर बसिरहेका थिए । धेरै नयाँ साथीहरू उत्साहित देखिन्थे, अलि पुराना, धुलो जमिसकेकाहरू ‘फ्रस्टेटेड’ देखिन्थे, भन्थे– हेर भाइहरू, तिमीहरू धेरै नचम्किए हुन्छ, आखिरमा के हुन्छ हामीलाई थाहा छ, हामीले देख्या’छौँ । तर, जवानीको जोस एन्टिबायोटिकहरूमा नि कहाँ कम हुन्थ्यो र ?

एकदिन उसको पालो आयो, आफ्नो शक्ति देखाउने समय आयो । बिहानीको समय थियो, ऊ ब्युँझिसकेको थिएन, फार्मेसीमा बसेको दाइले टपक्क टिपिहाले । उसले आफ्ना साथीभाइसँग राम्ररी बिदाइ पनि गर्न पाएन, टाढाबाटै बाइबाई गर्यो । उसले आँखा उठाएर पुर्लुक्क आफ्नो बिरामीलाई हेर्यो, खोकिरहेको थियो । उसलाई उसको ट्रेनिङमा भनेको ‘सिकिस्त बिरामी हुन्छन्, डाक्टरले जाँचेर तिम्लाई काम सुम्पिन्छन्, जथाभावी नजानू है’ भन्ने याद आयो । बिरामी त्यस्तो त देखिन्थेन, डाक्टरले जाँचेको जस्तो पनि लाग्थेन । तैपनि ठिकै छ, कहिलेकाहीँ सिकिस्त नहुन पनि त सक्छन्, डाक्टरले जाँच्या होलान्, मैले देखिनँ कि भन्ने सोचेर ऊ कामका लागि तयार भयो ।

बिरामीले प्याकेट खोलेर उसलाई निकाले र मुखमा हाले । पानीसँग बिस्तारै भिज्दै घाँटी भएर ऊ बिरामीको पेटमा पुग्यो । त्यहाँ उसलाई उसको कामका लागि सहयोग गर्ने धेरै थिए, तिनले उसलाई पेट र आन्द्राबाट सोसिएर बिरामीको रगतमा पुग्न मद्दत गरे, जहाँबाट उसको वास्तविक यात्रा सुरु हुन्थ्यो । ऊ खुसी थियो, उत्साहित पनि । रगतमा बग्दै डुल्न थाल्यो, ब्याक्टेरियाहरूलाई खोज्दै । भिडमभिड थियो, ट्राफिक जामजस्तै, राता रक्तकोषहरू अक्सिजन बोकेर हतार–हतार दौडिरहेका देखिन्थे, प्लेटलेटहरू सुस्त–सुस्त गफ गर्दै बग्दै थिए, विभिन्न आकारका सेता रक्तकोषहरू विभिन्नखाले हतियार बोकेर शंकालु नजर यताउता लगाउँदै गस्तीमा हिँडेझैँ देखिन्थे । उसलाई त्यहाँका सेता रक्तकोषहरू अचम्म मान्दै हेर्दै जान्थे । सबैले त्यसरी हेर्न थालेपछि उसले एउटाको अलि नजिक गएर सोध्यो– दाइ नमस्ते ! सुन्नुस् न, मलाई किन सबैले यसरी अचम्म मानेर हेरेको ?

सेतो रक्तकोषले भन्न थाल्यो, ‘तिमीले भनेजस्तो ब्याक्टेरियाको संक्रमणमा मात्र एन्टिबायोटिक प्रयोग त विदेशमा हुन्छ रे । यहाँजस्तो चना, बदामजसरी बेचिन्न एन्टिबायोटिक । लक्षणका आधारमा शंका लाग्यो भने ल्याब जाँचहरू गरेर, धेरैजसो कडा एन्टिबायोटिक त रगत, पिसाब आदिको कल्चर गरेर मात्र चलाइन्छन् । जोसुकैले पनि चलाउन पाउँदैन, दर्ता भएका डाक्टरले मात्र चलाउन पाउँछन् ।

सेतो रक्तकोषले भन्यो– भाइ, तिमी ‘एजिथ्रो’ होइनौ ? किन आएको तिमी ?
‘हो दाइ, ब्याक्टेरिया मार्न, रोग निको पार्न, शरीरलाई स्वस्थ बनाउन,’ ट्रेनिङमा घोकेको कुरा खररर भन्यो उसले ।
‘हो र ’ पहिले–पहिले यो शरीरमा ब्याक्टेरियाको संक्रमण हुँदा हामीले नसकेर तिमीजस्ता एन्टिबायोटिक आउँथे, मिलेर ती दुस्मन ब्याक्टेरियालाई माथ्र्यौं । अचेल तिमीहरू यत्तिकै आउन थालेछौ, यो शरीरमा कहीँ कतै ब्याक्टेरियाको संक्रमण भएजस्तो लाग्दैन, बेकारमा किन आएको, कसले पठाएछ भनेर सबैले त्यसरी हेरेका हुन् ।’
‘लौ, हो र ! हैन होला । हामीलाई त हाम्रो फ्याक्ट्रीमा ट्रेनिङ दिएको हुन्छ, हामीबारे पढेका, जानेका, बुझेकाहरूले मात्र हाम्लाई चलाउँछन्, जथाभावी नजानू, फेरि शरीरलाई हानि गर्छ भनेको हुन्छ त,’ एजिथ्रोले अलि शंका गर्दै भन्यो ।
‘हा–हा–हा…’ सेतो रक्तकोष जोडसँग हाँस्यो र भन्यो, ‘भाइ, तिमी नयाँ रहेछौ, अहिले अवस्था धेरै बदलिसकेको छ । तिमीले भनेजस्तो त विकसित देशमा हुन्छ रे, मैले पनि सुनेको मात्र छु ।’
‘हो र दाइ, सुनाउनुस् न । अनि हामी यो शरीरका अंगहरूमा पनि जाँदै गरौँ है, कतै कुनै लुकेको ब्याक्टेरिया संक्रमण पो छ कि !’
सेता रक्तकोषले छड्के नजरले हेर्दै भने– हुन्छ, हेरौँ, कुनै ब्याक्टेरिया देखिए मिलेर मारौँला, बरु सुरुमा कहाँ जाने भन ।
एजिथ्रोले भन्यो– हाम्रो शरीरले खोकेको सुनेको थिएँ, फोक्सोमा ब्याक्टेरियाले गर्दा निमोनिया पो भएको हो कि, त्यतातिर जाऔँ न दाइ । तपाईंको कुरा पनि सुन्दै जाऔँ ।
‘हुन्छ,’ सेतो रक्तकोषले भन्न थाल्यो, ‘तिमीले भनेजस्तो ब्याक्टेरियाको संक्रमणमा मात्र एन्टिबायोटिक प्रयोग त विदेशमा हुन्छ रे । यहाँजस्तो चना, बदामजसरी बेचिन्न एन्टिबायोटिक । लक्षणका आधारमा शंका लाग्यो भने ल्याब जाँचहरू गरेर, धेरैजसो कडा एन्टिबायोटिक त रगत, पिसाब आदिको कल्चर गरेर मात्र चलाइन्छन् । जोसुकैले पनि चलाउन पाउँदैन, दर्ता भएका डाक्टरले मात्र चलाउन पाउँछन् । अनि जुन ब्याक्टेरियाको शंका लाग्छ वा देखिन्छ, सकेसम्म त्यसलाई मात्र मार्ने गरी सबैभन्दा सानो एन्टिबायोटिक चलाइन्छ ।’

‘त्यही त भाइ, यहाँ त औषधि चलाउने नि उस्तै, खाने पनि उस्तै भइसकेछन् । घाँटी दुखे एजिथ्रो, पखाला लागे सिप्रो, मेट्रो, ज्वरो आए सेफिक्जिम, सेफोडोक्सिम, खोकी लागे एमोक्सी–क्लाभ खान्छन् । अनि १–२ दिन खाँदा निको नभए त्योभन्दा माथिको एन्टिबायोटिक खोज्छन् । दिनेले केका लागि दिएको र खानेले के खाइरहेको नै थाहा छैन ।

ट्रेनिङमा पढेको कुराजस्तै सुनेर अचम्म मान्दै एजिथ्रो भन्छ– त्यस्तो है, यहाँ त सुरुमै कडा एन्टिबायोटिक चाहिन्छ भन्छन् रे नि, बिरामीले पनि !
‘त्यही त भाइ, यहाँ त औषधि चलाउने नि उस्तै, खाने पनि उस्तै भइसकेछन् । घाँटी दुखे एजिथ्रो, पखाला लागे सिप्रो, मेट्रो, ज्वरो आए सेफिक्जिम, सेफोडोक्सिम, खोकी लागे एमोक्सी–क्लाभ खान्छन् । अनि १–२ दिन खाँदा निको नभए त्योभन्दा माथिको एन्टिबायोटिक खोज्छन् । दिनेले केका लागि दिएको र खानेले के खाइरहेको नै थाहा छैन । एकातिर पैसाको नाश, अर्कातिर ज्यानलाई खतरा, अझ अर्कोतर्फ साँच्चै परेका वेला ती ब्याक्टेरिया दुस्मनहरूका अघि काम नगर्ला भन्ने डर,’ सोतो रक्तकोषले भन्यो ।
‘ल, फोक्सो पनि आइपुग्यो,’ सेतो रक्तकोषले फोक्सोको ‘म्याक्रोफेज’लाई सोध्यो– नमस्ते दाइ ! यहाँ कुनै ब्याक्टेरिया आएको हो र ? यी एन्टिबायोटिक भाइ आएका रहेछन्, ब्याक्टेरिया खोज्दै छन् ।
‘छैन छैन, निमोनिया भनेर आएको होला, केही कुनै ब्याक्टेरियाको संक्रमण छैन यहाँ,’ म्याक्रोफेज भन्छ ।
‘अर्को फोक्सोतिर पो छ कि ?’ एजिथ्रो सानो स्वरमा भन्छ ।
‘छैन छैन, अर्कोतिर नि छैन, कतै नि छैन, तिम्रो काम छैन यहाँ, हैन बाहिरका विद्वान् भनाउँदा मान्छेहरूले काम पाउँदैनन् कि के हो ? जहिल्यै बेकाममा एन्टिबायोटिक पठाउँछन्, वाहियात !’ म्याक्रोफेज झर्किंदै रुखो बोली फर्काउँछ ।
‘नरिसाउनू न म्याक्रोफेज दाइ, यसमा यी एन्टिबायोटिक भाइको के दोष ! विचरा ऊ त केही काम पाउने भएँ, ब्याक्टेरिया मार्न पाउने भएँ, जीवन बचाउन पाउने भएँ भनेर आएको हो । प्रयोग गर्नेले अलि होस पुर्याएर गरिदिए हुन्थ्यो क्यार !’ रातो रक्तकोष सम्झउँदै भन्छ ।
विचरा एजिथ्रो छेउमा ट्वाँ परेर हेरिरहेको थियो ।
‘ल त दाइ, अहिले हामी लाग्छौँ, यी भाइलाई आएका बेला यसो सबैतिर घुमाइदिनु छ,’ रातो रक्तकोष बिदा माग्दै भन्छ ।
म्याक्रोफेज अझै रिसमै देखिन्थ्यो, राम्रोसँग नबोली अर्कोतिर फर्कियो ।
म्याक्रोफेज रिसाएको देखेर एजिथ्रोको मुड अफ हुन्छ । सम्झाउँदै सेतो रक्तकोषले भन्छ– चित्त नदुखाऊ भाइ, मान्छेहरूलाई नै आफ्नो स्वास्थ्यको ख्याल छैन, एन्टिबायोटिक के हो, किन खाने भन्ने थाहा छैन भने तिमी–हामीले मात्र पिर गरेर केही हुन्न ।
दुवै एकछिन नबोली हिँड्छन्, वेलावेलामा छेउछेउमा हतार–हतार दौडिरहेका राता रक्तकोषहरू ठोक्किन आइपुग्छन् । ती एकपटक फर्केर पनि नहेरी कुदिहाल्छन् । ‘हैन के सारो हतार भएको यी राता रक्तकोषहरूलाई,’ एजिथ्रो मनमनै मुर्मुरिन्छ ।
सेतो रक्तकोषले देखाउँदै भन्छ– ल हेर उतातिर, हामी आन्द्रामा आइपुग्यौँ, यहाँ एकपटक सोधिहेरौँ न त ।
आन्द्राले केही सोध्नुअघि नै जवाफ दिन्छ– ए हे, सेतो रक्तकोष भाइ, कसलाई लिएर आयौ ? एन्टिबायोटिक हो ? यहाँ कोही ब्याक्टेरिया छैनन्, यी एन्टिबायोटिक जहिले घुमिर’का हुन्छन्, १–२ पटक पखाला लाग्न पा’को छैन, पेट दुख्न पा’को छैन, मेट्रोन, सेफ्ट्रायक्जोन, सिप्रो नामका एन्टिबायोटिकहरू दौडिँदै आइपुग्छन्, हाम्रो त केही पनि कामै छैन जस्तो । अस्ति पनि सिप्रो, मेट्रोन आ’का थिए, त्यसै गए । आज फेरि अर्को आएछ । यता तिम्रो केही काम छैन भाइ, गए हुन्छ ।
अब योभन्दा बढी के बोल्नु ? दुवै फरक्क फर्किए ।
अब भने एजिथ्रोलाई साह्रै झोक चलेछ, मुर्मुरिँदै भन्न थाल्यो– कस्ता हावा मान्छेहरू रैछन् भन्या, थाहा नभएको काम त नगर्नु नि । के कामका लागि बनेको हुन्छ, कत्रो जिम्मेवारी हुन्छ अर्काको, पैसा छ भनेर हावैमा खाइदिने ? धेरै रिस उठ्यो भने त म पनि फेरि मुटुमै गडबड गर्दिन्छु, डरलाग्दो एलर्जिक रियाक्सन गर्दिन्छु नि !
सेतो रक्तकोष अलि झस्किन्छ, किनकि उसलाई थाहा छ, कहिलेकाहीँ एजिथ्रोले राता रक्तकोष, सेता रक्तकोष सबैलाई मारिदिन सक्छ भनेर, ऊसँग त्यति शक्ति छ भनेर । ऊ सम्झाउँदै भन्छ– नरिसाऊ न भाइ, यस्तै हो, नियम–कानुन नलाग्ने हाम्रो देशमा गाइडलाइनहरू धेरै बन्छन्, कुरा ठूला–ठूला हुन्छन्, तर धरातल यस्तो छ । अस्ति भर्खर पनि यस्तै गलत मेडिकल प्राक्टिस सुधार्न भनेर नेपाल मेडिकल काउन्सिलले ‘सिपिडी’ भनेर डाक्टरहरूलाई ५–५ वर्षमा प्राक्टिस लाइसेन्स नवीकरण गर्नुपर्ने नियम ल्याउन लागेको छ भन्ने खबर आ’को थियो । कुरा राम्रै हो, तर गाँठी कुरा के भने नि– भाइजस्ता एन्टिबायोटिक र अरू धेरै औषधि प्रयोग गर्न डाक्टर नै चाहिँदैन, आधाभन्दा बढी एन्टिबायोटिक त फार्मेसीबाट चना, भटमासजसरी बिक्री हुन्छन्, त्यो कसले कन्ट्रोल गर्ने ?
‘हामीजस्तो एकदमै काम लाग्ने औषधि पनि किन यस्तो जथाभावी चलाएको होला है ! कसको गल्ती हो यो दाइ ? कसरी सुध्रिएला त यो अवस्था ?’ अलि शान्त भएर एजिथ्रोले जिज्ञासा राख्यो ।

१०, १५, २० वर्षअघि पढेका सिएमए, एचए, अनमीहरूले जस्तोसुकै एन्टिबायोटिक पनि लेख्न पाउँछन्, किताब नखोलेको, मेडिकल क्षेत्रमा भएका नयाँ–नयाँ परिवर्तनबारे जानकार नभएको जुग भइसकेको हुन्छ, तर पनि तिनलाई औषधि चलाउनबाट रोक्न खोजे आन्दोलन हुन्छ । ५–५ वर्षमा डाक्टरले जाँच दिनुपर्ने भए यी पारामेडिक्ससा’बहरूले पनि त दिनुपर्ने होला नि ! यो कसले हेर्ने ? यो त झन् मेडिकल काउन्सिलको भागमा पनि परेन ।

‘बल्ल चुरो कुरोमा आयौ भाइ । हेर, यसमा गल्ती एउटाको मात्र छैन, सबैको छ । सबैले आ–आफ्नो तरिकाले गल्ती गरेका छन् । डाक्टरहरूको पनि गल्ती छ, नामचलेका डाक्टरहरू पनि दुईपटक नसोची अन्धाधुन्द एन्टिबायोटिक चलाउँछन् । बिरामीसँग २ शब्द बढी बोल्नु, काउन्सेलिङ गर्नुभन्दा २ थरी थप औषधि लेखिदिन सजिलो मान्छन् । किन रिस्क लिने भन्दै ‘सिजेरियन’, ‘ल्याप कोली’, ‘हर्निया’जस्ता साधारणतया संक्रमण नहुनेखाले ‘इलेक्टिभ’ अप्रेसनहरूमा पनि ठूला–ठूला एन्टिबायोटिक सजिलै चलाइरहेका हुन्छन् । तिनले शरीरका विभिन्न अंगलाई के असर गर्लान् भन्ने पढेको त सबै बिर्सिसके उनीहरूले । कति पुराना, ठूलाहरूले त बिर्सिए–बिर्सिए, नयाँ जेनेरेसनका डाक्सा’बहरू पनि कम्ता छैनन्, त्यस्ता डाक्सा’बहरूको गलत प्राक्टिसलाई प्रश्न सोध्ने हिम्मत कसले गर्ने ? काउन्सिलले गर्न सक्नुपर्छ ।’
‘अब फार्मेसी अर्थात् औषधि पसलमा बस्नेहरूको गल्ती सुन । त्यहाँ धेरै त औषधिबारे पढेका, जानेका नै भेटिन्नन् । अनि विनाज्ञान, सीप गफ गरेको भरमा किराना र फेन्सी पसलमा जस्तो ‘त्योभन्दा यो लिनुस् न, धेरै राम्रो छ’ भन्दै एन्टिबायोटिक भिडाउँछन् । रोग के हो थाहा छैन, आफ्नो क्षेत्र के हो थाहा छैन । १०, १५, २० वर्षअघि पढेका सिएमए, एचए, अनमीहरूले जस्तोसुकै एन्टिबायोटिक पनि लेख्न पाउँछन्, किताब नखोलेको, मेडिकल क्षेत्रमा भएका नयाँ–नयाँ परिवर्तनबारे जानकार नभएको जुग भइसकेको हुन्छ, तर पनि तिनलाई औषधि चलाउनबाट रोक्न खोजे आन्दोलन हुन्छ । ५–५ वर्षमा डाक्टरले जाँच दिनुपर्ने भए यी पारामेडिक्ससा’बहरूले पनि त दिनुपर्ने होला नि ! यो कसले हेर्ने ? यो त झन् मेडिकल काउन्सिलको भागमा पनि परेन । फार्मेसीमा औषधिबारे पढेको नै बस्नुपर्ने भनेर हिजोआज अलि कडाइ गर्न थालिएको छ, तर अझै धेरै सुधार हुन बाँकी छ ।’
एजिथ्रो टाउको हल्लाएर सुनिरहेको हुन्छ ।
‘गल्ती बिरामी र तिनका परिवारको पनि छ । गफ र हल्लाको भरमा मात्र नचलेर स्वास्थ्यबारे जागरुक हुनुपर्छ । जागरुक भन्नाले सबै जानेको छु भनेर फुर्ती लाउने होइन कि, के सही, के गलत भनेर बुझ्न प्रयास गर्ने, विज्ञको कुरा सुन्ने, कुनै पनि कुरामा विश्वास गर्नुअघि प्रमाण हेर्ने हो । आफैँ जान्ने भएर ‘मलाई त एन्टिबायोटिकको बानी लागिसक्यो, मेरो बच्चालाई त कडा एन्टिबायोटिक नभईकन ज्वरै निको हुन्न’ भन्दै डाक्टरको सल्लाहै नसुनी एन्टिबायोटिक लेख्न दबाब दिनुहुन्न । फेसबुक र गुगलले भनेको भरमा, कुनै साथी वा आफन्तले उसलाई ठिक भयो भनेको भरमा औषधि खाने गर्नुहुन्न । धेरै औषधि खाने भन्दा पनि स्वास्थ्यकर्मीको सल्लाह सुन्ने गर्नुपर्छ । धेरै बिरामी हतारमा हेर्ने डाक्टरभन्दा पनि थोरै बिरामीलाई धेरै समय दिने डाक्टरलाई देखाउने गर्नुपर्छ । ‘धेरै औषधि लेख्ने डाक्टर नै राम्रो हो’, ‘एकपटक औषधि खाएपछि समस्या चट हुनुपर्छ’ जस्ता गलत सोच राख्नुहुन्न । हामीजस्तो सेता रक्तकोषलगायत विभिन्न कोषहरू पनि त छौँ, तिनलाई रोगबाट बचाउने । हाम्लाई त केही भ्यालु नै नदिने के !’ रातो रक्तकोष भन्छ, ‘यी सबैबाहेक नियम बनाउने, कार्यान्वयन गर्ने, अनुगमन गर्ने निकायहरूको पनि दोष छ । कागजमा, किताबमा मात्र नियम बनाएर हुँदैन, व्यवहारमा ती लागू भएका छन् कि छैनन् हेर्ने, छैन भने किन छैन भनी छलफल गर्ने, सुधारका लागि सुझाब दिने, कारबाही गर्ने गर्नुपर्छ । एन्टिबायोटिकको महत्व बुझ्नुपर्छ । आज चना, भटमासजसरी एन्टिबायोटिक खाए भोलि साँच्चिकै आवश्यकता पर्दा यिनले काम नगरे के गर्ने भनी गम्भीर भएर सोच्नुपर्छ । त्यसैले भाइ, सबैले आ–आफ्नो स्तरबाट सुध्रनु जरुरी छ ।’
उनीहरू एक राउन्ड शरीर घुमेर फेरि ‘हेपाटिक आर्टरी’ भएर कलेजो छिर्दै हुन्छन् । उनीहरू एकछिन नजिकैका हेपाटोसाइट (कलेजोका कोष)हरूसँग कुरा गर्न थाल्छन् ।
‘हेपाटोसाइट दाइ, के छ खबर ?’
‘के भनौँ र भाइ !’ उनीहरू पसिना पुछ्दै आफ्ना दुःखका कथा खोल्छन्, ‘हेर्नुस्, अचेल यस्ता कडा–कडा एन्टिबायोटिक त कति हो कति आउँछन् । सेता रक्तकोषहरूले ब्याक्टेरियाको संक्रमण केही छैन भनेका हुन्छन्, तैपनि किन यसरी बाढीका बाढी एन्टिबायोटिक आउने होला ? अब आएपछि धेरैजसोलाई त हामीले नै हेर्नुपर्छ, शरीरलाई तिनको नराम्रो असरबाट बचाउनुपर्छ नै, भ्याईनभ्याई काम हुन्छ । कतिवेला त हाम्लाई नै असर गर्छ, कतिवेला शरीरका विभिन्न अंगलाई असर गरिरहेको हुन्छ । ब्याक्टेरियाको संक्रमण भएर नै चलाइएको भए त ठिकै छ भन्न हुन्थ्यो, हावैहावामा यस्ता एन्टिबायोटिक झेल्नुपरिरहेको छ, कसलाई के भन्नु खै !’
‘उ हेर न, ती हेपाटोसाइटहरू तिम्रो कारणले गर्दा मरेका हुन्, तिमीलाई थाहै छैन होला, ‘कुप्फर’ कोषहरूले तिनको लाश बोकेर लाँदै छन्,’ नजिकैबाट ‘कुप्फर’ कोषहरूले मरेका ‘हेपाटोसाइट’ बोकेर लगेको लस्कर देखिन्छ । ती पनि रिसाउँदै एजिथ्रोलाई हेर्दै जान्छन् । उसको मन गह्रौँ हुन्छ, केही बोल्न सक्दैन ।

यत्तिकैमा सबैको आँखा पिरो भएर आयो, पूरै वातावरण नै तातो भएजस्तो लाग्यो, सबैजना ‘के भयो, के भयो’ भनेर आत्तिन थाले । एक हुल एन्टिबायोटिक अटोमेटिक राइफल, विभिन्नखाले हतियार बोकेर हुल बाँधेर आउँदै थिए । उसको ‘बोस’जस्तो देखिनेले भन्दै थियो– ए कसैलाई नछोड्, सबलाई ठोक्दे, मार्दे, एउटा ब्याक्टेरियालाई छोड्ने हैन, बरु अरू कोषहरू पनि मरे मरून्, केही छैन, कुनै ब्याक्टेरियालाई छाडिन्न । गोली चला, बम पड्का, सब खतम गर्दे । उसको आदेश सुनेर एन्टिबायोटिकहरू झन् जोसिए, चारैतिर गोली चलाउँदै थिए ।

यत्तिकैमा सबैको आँखा पिरो भएर आयो, पूरै वातावरण नै तातो भएजस्तो लाग्यो, सबैजना ‘के भयो, के भयो’ भनेर आत्तिन थाले । एक हुल एन्टिबायोटिक अटोमेटिक राइफल, विभिन्नखाले हतियार बोकेर हुल बाँधेर आउँदै थिए । उसको ‘बोस’जस्तो देखिनेले भन्दै थियो– ए कसैलाई नछोड्, सबलाई ठोक्दे, मार्दे, एउटा ब्याक्टेरियालाई छोड्ने हैन, बरु अरू कोषहरू पनि मरे मरून्, केही छैन, कुनै ब्याक्टेरियालाई छाडिन्न । गोली चला, बम पड्का, सब खतम गर्दे । उसको आदेश सुनेर एन्टिबायोटिकहरू झन् जोसिए, चारैतिर गोली चलाउँदै थिए । राता, सेता रक्तकोषहरू भागाभाग गर्दै थिए, हेपाटोसाइटहरू पनि लुक्न थाले । केही कुप्फर कोष लड्न खोज्दै थिए, केही घाइतेहरू घस्रँदै थिए ।
सेतो रक्तकोषले आत्तिँदै एजिथ्रोलाई भन्यो– यो मान्छेले तिमीले काम गरेनौ भनेर अर्को एन्टिबायोटिक सुईबाट लिएजस्तो छ, अब यसले सबैतिर तहल्का मच्चाउने भयो, भागौँ ।
एकैछिनमा वातावरण डरलाग्दो बन्यो, युद्धक्षेत्र नै बन्यो ।
एजिथ्रोले भन्यो– दाइ, मेरो त बाहिर जाने वेला पनि हुन लाग्यो, अब म त निस्कन्छु होला, बरु छिटो–छिटो किड्नीतिर जानुपर्यो । भेट भएर खुसी लाग्यो । धेरै कुरा सिकाउनुभयो, मान्छेहरूले नि यी कुरा बुझिदिए कति राम्रो हुन्थ्यो होला !
दुवैजना छुट्टिए ।
नयाँ आएको एन्टिबायोटिकले तहल्का मच्चाउँदै थियो ।
एजिथ्रो दौडिँदै जाँदा एउटासँग नराम्ररी ठोक्कियो, यसो हेरेको त ‘राइनो भाइरस’ पो रहेछ, खोकी–ज्वरोको कारण त यो पो रहेछ । भाइरसले उसलाई जिस्काउँदै, गाली गर्दै गयो, एजिथ्रोले त्यसलाई हेरिरहनबाहेक केही गर्न सकेन, किनकि भाइरसलाई मार्नेखाले बन्दुक ऊसँग छँदैथिएन ।

साँझ परिसकेको थियो, प्युठान अस्पतालको ओपिडी, अप्रेसन सकेर प्राइभेट क्लिनिकमा केही बिरामी हेर्न झरेको थिएँ । बिरामी सकेर माथि उक्लिन लाग्दा प्राइभेट क्लिनिकका सञ्चालक बद्री दाइले भन्नुभयो, ‘डाक्साब, तपाईंलाई नै देखाउनुपर्ने एउटा केस छ ।’
छेउमा हेरेँ, एउटी अधबैँसे महिला, दुइटी छोरी, एउटी ९–१० वर्षकी, अर्की झन् सानी, लिएर भुइँमा टुक्रुक्क बसिरहेकी रहिछिन् । मैले ‘हवस्, हेर्छु’ भनेर भित्र ओपिडीमा बोलाएँ । हातमा पुराना रिपोर्ट रहेछन्, मागेर हेर्न थालेँ । बच्चीको नाम तारा मगर रहेछ । एक्स रे हेरेँ, देब्रेतिरको फोक्सोमा सेतो ठूलो धब्बा देखियो । म झसंग भएँ, मनमा के हो यो भन्ने भयो । आमालाई सोधेँ– के भ’को हो ?

‘खोक्दा रगत आउँछ ।’ उनको जवाफ सुन्दै अरू रिपोर्ट हेर्न थालेँ । पहिलेका भिडियो एक्स रेका रिपोर्ट, दुई–तीन अस्पतालमा जाँचेका रिपोर्ट पनि रहेछन् । भिडियो एक्स रेमा पल्मोनरी र हेपाटिक हाइडाटिड सिस्ट भनेको रहेछ, अर्थात्, एकखाले फित्तेकिरा (Echinococcus granulosus)को लार्भाको संक्रमणले बनाएको पानीको डल्लो १० वर्षे नानीको फोक्सो र कलेजोमा रहेछ । सिटी स्क्यान गरेर अप्रेसन गर्ने सल्लाह दिएको पनि १–२ वर्ष भइसकेको रहेछ । पैसा नभएर विकल्पका रूपमा ‘अल्बेन्डाजोल’ औषधि खाँदै फलोअपमा गएका रहेछन्, तर बुटवल जाने पैसा पनि नभएपछि जचाउन छोडिदिएका रहेछन् । यत्ति थाहा पाएपछि मलाई पुगिहाल्यो ।
झमक्क साँझ परिसकेको थियो ।
‘खाना खानुभो त ?’
‘छैन ।’
‘ल ठिक छ, अब माथि सरकारी अस्पताल हिँड्नुस्, खाना खाने, बस्ने, जाँच्ने, औषधोपचारको सबै व्यवस्था म गराइदिन्छु ।’
बद्री दाइलाई यो बिरामीको टिकटको पैसा नलिन भनेर म ती ३ जना आमाछोरीलाई लिएर प्युठान जिल्ला अस्पतालको भर्याङ चढेँ ।
अस्पतालको भान्सा पनि बन्द हुन लागिसकेको थियो । दीपा बहिनीले भर्ना भएका सबै बिरामीलाई खाना खुवाएर हिँड्न लागिसकेकी थिइन् । मैले उनलाई ‘यी आमाछोरी भर्ना हुने बिरामी हुन्, खाना बाँकी छ भने एकछिन बसेर खुवाइदेऊ है’ भनेर आफू पनि खाना खान गएँ ।

उनकी आमा ठूलो झोला बोकेर दुई छोरीलाई अगाडि लगाएर आउँदै थिइन् । सहरबाट ठूलो उपचार गरेर मृत्युको मुखबाट बचेर आफ्नै मान्छे घर फर्किएझैँ खुसी लागिरहेको थियो । नजिकैबाट बद्री दाइले ‘डाक्साबले यी नानीका लागि धेरै गर्नुभयो’ भन्दै गर्दा अनायासै आँखा रसाए । उनको फोक्सोको बम डिस्पोज गरिएको थियो, कलेजोको बम अझै बाँकी थियो ।

खानापछि भर्ना गरेर ‘अति गरिब’ शीर्षकमा निःशुल्कमा एक्स रे, रगतको जाँच गरियो । आफैँले भिडियो एक्स रे गर्न थालेँ । कलेजोमा बडेमानको पानीको डल्लो, फोक्सोमा त्यस्तैखालको अर्को डल्लो देखियो । मलाई यी नानी जिउमा दुईवटा बम लिएर हिँडेझैँ लाग्न थाल्यो । ‘हाइडाटिड सिस्ट’को डल्लोभित्र झोल पदार्थ हुन्छ, जुन फुटेर वा चुहिएर रगतमा वा शरीरको भित्री भागमा सम्पर्कमा आए डरलाग्दो एलर्जिक रियाक्सन भएर ज्यानै जान सक्छ । तारा त्यस्ता बडेमानका दुईवटा डल्ला लिएर बाँचिरहेकी रहिछन् ।
अब उनको उपचार अघि बढाउनुपर्याे।
उपचारका लागि छातीदेखि पेटसम्मको सिटी स्क्यान नगरी त हुँदै भएन । नजिकको सिटी स्क्यान सुविधा भएको ठाउँ भनेको बुटवल । खर्चको व्यवस्था विभिन्न दाताहरूको सहयोगबाट चलेको ‘विपन्न बिरामी सहयोग कोष’बाट गर्न सकिन्थ्यो, तर लिएर को जाने भन्ने भयो । आमाछोरी मात्रै जाँदा हराउलान् भन्ने भयो, अझ उनीहरूसँग मोबाइल फोन पनि थिएन । सानो चिर्कटोमा गाउँका सहयोगी दुईजना स्थानीयको नम्बर बोकेर ल्याएका रहेछन् । मैले आफैँले फोन लगाएर कुरा गरेँ, बल्ल–बल्ल एकजना बुटवलसम्म सँगै जान तयार भए । अब सिटी स्क्यानका लागि आम्दा, बुटवलका बालरोग विशेषज्ञ, मेरा सिनियर दाइ, डा. सन्तोष पोख्रेललाई फोन लगाएँ । ‘यस्तो–यस्तो केस छ, सिटी स्क्यान गर्नुपर्ने, के–कति लाग्छ, डिस्काउन्टमा गर्न सकिन्छ कि, अलिअलि सहयोग दिएर पठाउँछु ।’

‘सिइसिटी गर्दा दिइने औषधि ‘कन्ट्रास्ट’चाहिँ किन्नुपर्छ, अरूको चाहिँ म मिलाउन भन्छु । अनि रिपोर्ट हेरेर अरू के गर्ने पनि सल्लाह गरौँला ।’
केही रकम दिएर तारा आफ्नी आमा र बहिनीसँग एउटा सहयोगी भाइको साथ लागेर बुटवल हिँडिन् ।
सिटी स्क्यान भयो । फोक्सोको हाइडाटिड सिस्ट फुटिसकेको रहेछ, कलेजोको सिस्ट ठिकै रहेछ । अब डा. सन्तोषको सल्लाहमा बुटवलमा रहनुभएका सर्जन डा. शरद पोख्रेलकोमा देखाउन जाने कुरा भयो । ‘केस कम्प्लिकेटेड हो, बेहोस बनाउन एनेस्थेसियाको समस्या हुन्छ, एकातिरको फोक्सोतिर मात्र सास दिनुपर्ने हुन्छ, अप्ठ्यारो छ’ भन्ने कुरा भयो । यता प्युठानमा बसेर म र डा. दीक्षाले उसलाई काठमाडौं, मनमोहन सिटिभिएस पुर्याउने निर्णय गर्यौं र उनीहरूलाई प्युठान फिर्ता बोलायौँ ।

पहुँच भएका र पैसा हुनेका लागि काठमाडौं सहज हो, दुवै नहुनेका लागि सगरमाथा चढेजत्तिकै हो । गाउँका कुना–कुनाका बिरामीका लागि जिल्ला अस्पताल नै अन्तिम विकल्प हुन्छ, सहर पुग्ने त तिनले सोचेकै हुँदैनन्, न सपनामा नै देखेका हुन्छन् । ती हजार–पन्ध्र सय लिएर उपचार गराउन आउँछन्, विचरा तिनलाई के थाहा– तिनको रोग कति ठूलो छ, औषधोपचार कति महँगो छ भनेर । भारततिर काम गर्ने आफन्त छन् भने चाहिँ बरु लखनउका अस्पताल धाउन सजिलो मान्ने रैछन् ।

काठमाडौं त पठाउने, कसरी पठाउने ? कोसँग पठाउने ? काठमाडौं जाने भन्नेबित्तिकै उनकी आमा आत्तिसकेकी थिइन् । ‘कोइ छैन, कसरी जाने ? खर्च धेरै लाग्ला, बोल्न जान्दिनँ, कता जाने ? हराउने होला ’ के–के हो के–के, डरले छोपिसकेथ्यो ।
मैले सम्झाउँदै भनेँ, ‘तपाईंलाई जसरी बुटवल पठायौँ, त्यसरी नै काठमाडौं पठाउँछौँ, पैसा दिएर पठाउछौँ, यताबाट बस चढ्ने, उता ओर्लिनेबित्तिकै तपाईंलाई लिन मान्छे आउँछ, सँगै लगेर अस्पतालमा भर्ना गरिदिन्छ, उपचारको व्यवस्था मिलाइदिन्छ, खर्च सकिन लाग्यो भने फेरि पठाइदिन्छु, केही चिन्ता लिनुपर्दैन ।’
डा. दीक्षाले सल्लाह दिइन्, ‘बरु एउटा सिम्पलखाले फोन पनि दिएर पठाउनुपर्छ होला, कुरा गर्न सजिलो हुन्छ ।’
‘ओके !’
हजार–पन्ध्र सयको फोन खोज्न बजार झर्यौँ, किनेर ल्याइयो । सिम पनि झिकियो । तर, आमाछोरी दुवैलाई फोन चलाउन नआउने । छोरीलाई फोन चलाउन सिकायौँ, उसैलाई फोन चलाउन दियौँ, आमालाई घर पठाएर काठमाडौं जाने व्यवस्था मिलाई बिजुवार आउन भन्यौँ । यता छोरीलाई अस्पतालको बेडमै बस्ने व्यवस्था मिलाएर राख्यौँ, उनी नयाँ पाएको मोबाइल फोन सिक्नमा व्यस्त भइन् ।

काठमाडौंमा मनमोहन कार्डियोथोरासिक सेन्टरका कार्डियोथोरासिक सर्जन डा. रञ्जन सापकाेटासँग ताराको विषयमा कुरा भयो । यस्तो केस, यसरी सहयोग गरेर पठाउन लागेका छौँ, सकेसम्म निःशुल्क बेडमा व्यवस्था मिलाइदिनुहोला भनेर अनुरोध गरियो । धेरै पोजिटिभ रेस्पोन्स पाइयो ।
अब काठमाडौंको कलंकीमा उनीहरूलाई बसबाट उत्रनेबित्तिकै रिसिभ गरेर मनमोहन सिटिभिएस, महाराजगन्ज लगिदिने मान्छे खोज्नुपर्यो ।
को होला त त्यस्तो मान्छे ?
युवराज ढकाल ।
उहाँ मसँग फेसबुकमा साथी हुनुहुन्थ्यो, मेरो कामदेखि प्रभावित भएर मसँग यस्तैखाले समाजसेवा गर्ने इच्छा व्यक्त गरिराख्नुहुन्थ्यो । उहाँलाई फोन गरेँ, खुला हृदयले स्वागत गर्नुभयो । ‘हुन्छ, म सक्दो सहयोग गर्छु, मलाई यस्तो काममा सहभागी हुने मौका दिनुभएकोमा सरलाई धन्यवाद !’

भोलिपल्ट बिहान तारा आफ्नी आमा र बहिनीसँग कलंकी पुगिन्, त्यहाँबाट हाम्रो गन्तव्य अस्पताल पनि पुगिन् । मलाई भने यता धर्तीबाट रकेट उडाएर अन्तरीक्ष हुँदै चन्द्रमामा ठ्याक्क ल्यान्डिङ गरेझैँ फिल भइरहेको थियो, त्यत्तिकै खुसी मिलिरहेको थियो ।

म आफूचाहिँ धन्य भएँ । समाजमा यस्ता सहयोगी मनहरू धेरै हुन्छन्, मात्र तिनलाई सही समय र माध्यमको खाँचो हुन्छ । कतिले खुला मनले रकम दिएर सहयोग गर्छन्, कतिले आफ्नो समय दिएर सहयोग गर्छन् । दुवै उत्तिकै महान् हुन्छन् ।
काठमाडौं पठाउनुअघि उनकी आमालाई थप काउन्सेलिङ गर्नुपर्यो । किन पठाउन लागेको हो, त्यहाँ गएर के–के उपचार हुन्छ, के–के समस्या हुन सक्छ, सहयोग गर्ने को–को हुन्छन्, आदि–इत्यादि । त्यहाँ गएर अप्रेसन गर्नुपर्छ भन्दा ‘अप्रेसन गरेपछि राम्रो त हुन्छ नि !, ज्यान तलमाथि त हुन्न नि ?’ भनेर सोध्नुहुन्थ्यो । धेरै समय लगाएर म र डा. दीक्षा भएर आमालाई सम्झाउनुपर्यो । ‘म मेरी आफ्नै बहिनी भएको भए पनि यही तरिकाले त्यही ठाउँमा लगेर अप्रेसन गराउँथेँ, उपचार गरे निको हुन सक्छ, नगरे त निको हुँदैहुँदैन, नआत्तिनुस्, हामी सक्दो सहयोग गर्छौं’ भनेर धेरै सम्झाएपछि बल्ल जान तयार हुनुभयो । सुरुसुरुमा ‘डाक्टरसाब’ भन्ने उहाँ मलाई अब ‘भाइ’ भन्न थाल्नुभएको थियो ।

उनीहरूले प्युठानको जुम्री बसपार्कबाट काठमाडौंका लागि नाइट बस समाते । बाटोबाट पनि फोन गरिरहन्थे । भोलिपल्ट बिहान तारा आफ्नी आमा र बहिनीसँग कलंकी पुगिन्, त्यहाँबाट हाम्रो गन्तव्य अस्पताल पनि पुगिन् । मलाई भने यता धर्तीबाट रकेट उडाएर अन्तरीक्ष हुँदै चन्द्रमामा ठ्याक्क ल्यान्डिङ गरेझैँ फिल भइरहेको थियो, त्यत्तिकै खुसी मिलिरहेको थियो ।
अस्पतालको बसाइ, त्यसमा पनि नयाँ ठाउँको, देशकै ठूलो अस्पताल, गाउँका बिरामीलाई गाह्रै हुन्छ । सुरुमा इमर्जेन्सीमा राखियो, मैले सबै कुरा लेखेर, ‘डा. रञ्जनसँग कुरा भएको’ भनेर समेत लेखेर आफ्नो नाम र फोन नम्बरसहित रेफर लेटर दिएर पठाएको थिएँ । डा. रञ्जनसँग फोनमा पनि कुरा गरेँ, अब निःशुल्क बेडमा भर्ना हुने भयो । युवराजजीले सक्दो सहयोग गर्नुभयो । त्यहाँ पनि थप जाँचहरू भए, सिटी स्क्यान भए, रिपोर्टबारे फोनमा कुराकानी भइरहेको थियो । औषधोपचार र खानामा पैसा सकिँदै थियो । ताराकी आमासँग र तारासँग पनि फोनमा कुरा भइरहन्थ्यो । पैसा सकिन लागेकाले बीचमा फेरि केही रकम आइएमई गरेर पठाइदिएँ ।

अप्रेसन गर्ने दिन पनि आयो ।
युवराजजी आफ्नो कामबाट सक्दो समय निकालेर अस्पताल गइरहनुभएको थियो । अप्रेसनको दिन पनि आफ्नै मान्छेलाई सम्झाएजस्तो गरी सम्झाउनुपर्यो, निको हुन्छ, सक्दो राम्रो गर्नुहुन्छ भनेर बुझाउनुपर्यो । अप्रेसन टिएटरमा छिर्नेवेला तारा खूब रोइन् रे, पछि उसैले सुनाएकी थिई । उसको छाती चिरेर देब्रे फोक्सोमा रहेको हाइडाटिड सिस्ट निकालिएको थियो । अप्रेसनपछि केही दिन अस्पतालमा बसेर आइसियू, अनि वार्ड बसेर डिस्चार्ज भइन् ।

प्युठान फर्कनेवेला पनि उनको अप्रेसनको घाउको दुखाइका कारणले बस चढ्न लागेको पनि नसकेर आउने मिति पछि सार्नुपर्यो । अनि केही दिन उनीहरू काठमाडौंमा भएका टाढाका आफन्तकोमा बसे । अन्ततः एकदिन उनीहरू प्युठान फर्के । उनीहरू आइपुग्दा म क्लिनिकबाहिर उभिरहेको थिएँ । उनकी आमा ठूलो झोला बोकेर दुई छोरीलाई अगाडि लगाएर आउँदै थिइन् । सहरबाट ठूलो उपचार गरेर मृत्युको मुखबाट बचेर आफ्नै मान्छे घर फर्किएझैँ खुसी लागिरहेको थियो । नजिकैबाट बद्री दाइले ‘डाक्साबले यी नानीका लागि धेरै गर्नुभयो’ भन्दै गर्दा अनायासै आँखा रसाए । उनको फोक्सोको बम डिस्पोज गरिएको थियो, कलेजोको बम अझै बाँकी थियो । त्यो अर्को बमबारे सोच्दै हामी सँगै चिया खान पाण्डे होटेलतिर लाग्यौँ ।
क्रमशः…

माननीय रामनारायण बिडारीज्यू,
सादर नमस्कार !

तपाईंले सञ्चार केन्द्र नेपालद्वारा आयोजित ‘नागरिकको स्वास्थ्योपचारको अवस्था र विद्यमान पारिमार्जित ऐन’ विषयक अन्तरक्रिया कार्यक्रममा दिएको अभिव्यक्तिका आधारमा ‘हेल्थपोस्ट नेपाल’ (बिरामी रेफर गर्नु डाक्टरको लापरबाही हो, त्यस्तालाई कारबाही गर्नुपर्छ) अनलाइनमा २०७५ असोज ११ गते प्रकाशित लेख पढेँ । तपाईंको विचार र अभिव्यक्ति पढेरभन्न मन लागेका केही कुरा थिए, त्यसैले तपाईं र तपाईंजस्तै सोच–विचार बोकेका धेरैका लागि यो खुला पत्र लेख्दै छु ।

• बिरामी रेफर गर्नु डाक्टरको लापरबाही हो, त्यस्तालाई कारबाही गर्नुपर्छ ।

लेखको शीर्षक नै गलत र डरलाग्दो भ्रम सिर्जना गर्नेखालको छ । बिरामीलाई रिफर गर्नु गल्ती हैन, डाक्टरको अधिकार हो । वास्तवमा बिरामी रेफर कुनवेला गरिन्छ ? जब आफ्नो र आफ्नो अस्पतालको सीप, क्षमता, साधनले बिरामीको उपचार गर्न सम्भव हुन्न भन्ने देखिन्छ । के आफूले उपचार गर्न नसक्ने बिरामीलाई पनि आफ्नै अस्पतालमा राखिरहनुपर्छ र त्यसो नगरी बिरामीको हित सोचेर अन्य सुविधासम्पन्न अस्पताल जानुस् भनेर रेफर गर्नु लापरबाही हो ? हुन त सिकिस्त बिरामीलाई रेफर गर्न पाइन्न वा बिरामी सिकिस्त भइसकेपछि सक्दिनँ भनेर अन्त पठाउन पाइन्न, कि सुरुमै पठाउनुपर्छ भन्ने भनाइ होला । तर, बिरामी सुरुमै सिकिस्त छ भने, उपचार गर्न नसकिने छ भने पठाइन्छ पनि ।

कतिवेला बिरामी आउँदा सुरुमा अवस्था धेरै बिग्रिएको हुँदैन, तर सही उपचार हुँदाहुँदै पनि अवस्था बिग्रेर जाने हुन सक्छ । त्यस्तो अवस्थामा अरू सुविधासम्पन्न अस्पतालमा जहाँ उपचार सम्भव हुन सक्छ, त्यहाँ रेफर गरिनु के लापरबाही हो ? कि बेड नभए पनि भुइँमा राखेर, भेन्टिलेटर नभए पनि हातैले हावा दिएर, औषधि उपलब्ध नभए पनि झारफुक गरेरै भएर पनि, विशेषज्ञ र आवश्यक जनशक्ति नभए जसरी भए पनि रेफर नगरी त्यहीँ उपचार गर्नुपर्छ भन्न खोज्नुभएको हो ?

सायद, त्यही सतही रिपोर्टिङ पढेर नै तपाईंले आफ्नो सोच बनाउनुभएको होला । त्यसैले त बिरामीको ज्यान बचाउन डाक्टरले बिग्रेको मिर्गौला निकाल्दा हाम्रो संसद्मा ‘मनमोहन अस्पातलमा मिर्गौला तस्करी भयो’ भनेर कारबाहीको माग गरिन्छ । कति हास्यास्पद वैचारिक अवस्था छ हाम्रा केही सांसदको । यो लेखेपछि फेरि मलाई कम्युनिस्टको बिल्ला भिराइएला भन्ने पो डर लाग्छ यो देशमा ।

देशका सरकारी अस्पतालहरूको स्रोत–साधन, जनशक्तिको अवस्था के–कस्तो छ, कहिल्यै सोधखोज गर्नुभएको छ ? ४०–५० जना डाक्टर हुनुपर्ने उपक्षेत्रीय अस्पतालजस्तो ठाउँमा ५–१० जना डाक्टर छन्, त्यसमा पनि अप्रेसन गर्न सक्ने सीप भएका २–३ जना मात्र ? अनि के ती २–३ जना डकटर दिनरात सातै दिन, १२ महिनै खटिनुपर्ने हो ? तिनले कहिलेकाहीँ छुट्टी लिएर बिरामी रेफर गर्न पाउँछन् कि पाउँदैनन् बिडारी सरले भनिदिनुपर्यो । डाक्टर मात्र होइन, एनेस्थेसिया एसिस्टेन्ट पनि धेरै जिल्ला, अञ्चल अस्पतालमा एउटा मात्र हुन्छन् । के तिनले छुट्टी बस्न नपाउने हो ? किनकि, ती छुट्टी बस्दा अप्रेसन सेवा नै बन्द हुन्छ र बिरामी त्यहाँबाट अन्त रेफर गर्नुपर्छ । ती स्वास्थ्यकर्मीको काम र आरामको सन्तुलन मिलाएर बाँच्न पाउने मानवअधिकारको कसले संरक्षण गरिदिने ? तपाईंहरूले होइन ?

• ऐनबाट चिकित्सक मात्र हैन, कोही पनि डराउनुपर्दैन ।

सबैले डराउनुपर्दैन, गलत नियत भएकालाई, गलत काम गर्नेलाई मात्र कानुनले समाउँछ भन्नुहुन्छ । तर, किन र कसरी डराउनुपर्दैन, यो कानुन कसरी सही छ, यसले कसरी देशको स्वास्थ्य क्षेत्रको सुधारमा सहयोग पुग्छ भनेर कसैले पनि बुझ्ने गरी बताउन सकेका छैनन् । स्वास्थ्य क्षेत्र र वर्तमान समाज, प्रशासन, भिडतन्त्र बुझेका हामीजस्ता चिकित्सकलाई चाहिँ यो कानुनमा धेरै खोट रहेको लागेको छ । यो कुरा हामीले धेरै ठाउँमा धेरैपटक उठाइसकेका छौँ, खै हामीले बुझाउन नसकेको हो कि, तपाईंहरूले बुझ्न नसक्नुभएको वा बुझ्न नखोज्नुभएको हो, अझै पत्ता लगाउन सकिएको छैन । यो ऐनबारे केही समयअघि युट्युबमा मैले एउटा भिडियो प्रेजेन्टेसन पनि गरेको थिएँ, समय मिलाएर हेर्नुहोला, धेरै कुरा बुझ्नुहुनेछ ।

‘नयाँ मुलुकी ऐन र नेपाली डाक्टरका कुराहरू’ 

• वर्तमान समयमा चिकित्सकहरूले सरकारले ल्याएको मुलुकी अपराध (संहिता) ऐनलाई विरोध गर्ने औजार बनाएका छन् । चिकित्सकहरूले हडताल गरेको विश्व इतिहासमा कहीँ–कतै छैन । शिक्षित तथा संवेदनशील क्षेत्रमा काम गर्ने चिकित्सकले देखाएको त्यो हदको व्यवहार ज्यादै लज्जास्पद हो ।

हामी चिकित्सकहरू कामै नपाएर विरोधमा उत्रेका, ओपिडी सेवा बन्द गरेका हैनौँ । आफ्नो कार्यक्षेत्रमा सुरक्षित भएर आफ्नो सीप र ज्ञानको सही तरिकाले प्रयोग गरेर बिरामीको उपचार गर्न पाए र त्यसको आधारमा गुजारा गर्न पाए हामी खुसी हुन्छौँ । तर, समाजको अहिलेको बदिलँदो स्थितिले अस्पतालमा हुने हरेक मृत्युलाई लापरबाहीको नाम दिएर सतही मिडिया रोपोर्टिङ र आक्रोशित भिडले जसरी आत्मसम्मान र ज्यानमा धावा बोल्छ, त्यो देखेर काम गर्न नसक्ने अवस्था आएको महसुस हुन्छ । गल्ती नै नभएकोमा पनि चरिकोट अस्पतालमा स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई प्रहरी र प्रशासनकै सामु जबर्जस्ती हत्याराहरूलाई जसरी माफी माग्न लगाइयो । डोटीमा चिकित्सकलाई हातपात गरियो ।

यस्ता घटना त धेरै छन्, जसमा लापरबाही हो–हैन भनेर कुनै पनि छानबिन भएको छैन, मात्र आक्रोशित भिड, आफन्त र गलत मिडियाले लापरबाहीको ठप्पा लगाएर भाटे कारबाहीमा उत्रने यस्ता घटना धेरै भए । सायद, त्यही सतही रिपोर्टिङ पढेर नै तपाईंले आफ्नो सोच बनाउनुभएको होला । त्यसैले त बिरामीको ज्यान बचाउन डाक्टरले बिग्रेको मिर्गौला निकाल्दा हाम्रो संसद्मा ‘मनमोहन अस्पातलमा मिर्गौला तस्करी भयो’ भनेर कारबाहीको माग गरिन्छ ।

कति हास्यास्पद वैचारिक अवस्था छ हाम्रा केही सांसदको । यो लेखेपछि फेरि मलाई कम्युनिस्टको बिल्ला भिराइएला भन्ने पो डर लाग्छ यो देशमा । राजनीति र पार्टीभन्दा बाहिर निस्केर देशका लागि सोच्ने नेता मात्र हैन, त्यस्तो जनताको पनि कमी छ यो देशमा । यो कानुनले आखिरमा देशको स्वास्थ्य क्षेत्रलाई, गरिब बिरामी, जनतालाई नै असर गर्ने हो भन्ने अहिले व्यवहारमा पनि देखिन सुरु भइसकेको छ । त्यसैले वेलैमा सचेत हुनु जरुरी छ ।

चिकित्सकले विश्वमा कहीँ–कतै हडताल गरेका छैनन् भन्नुभएको देखेर अचम्म लाग्यो । हुन त तपाईंले विश्वका विभिन्न देशको मेडिकल क्षेत्रमा भएका क्रान्तिहरूबारे अध्ययन गर्नुभएको छैन होला । तलब र सुविधा कम भयो भनेर बेलायतलगायत धेरै देशमा हडताल भएको थाहा पाउनुभएनछ । अस्पतालमा स्वास्थ्यकर्मीको सुरक्षाको माग गर्दै विभिन्न देशमा डाक्टरहरूले गरेको आन्दोलनबारे ज्ञान रहेनछ । समाचारहरू हेर्न गाह्रो लाग्छ भने List of health and medical strikes भनेर विकिपेडियामा हेर्नुभए हुन्छ ।

खासमा विकसित देशहरूमा ५०–१०० वर्षअगाडि जुन माग राखेर आन्दोलन हुन्छन् नि, ती हाम्रा अहिलेका मागहरू हुन् । हो, स्वास्थ्य क्षेत्र संवेदनशील क्षेत्र हो, तर यसमा काम गर्ने मान्छे नै हुन्, तिनलाई पनि भोक लाग्छ, खानुपर्छ, परिवार हुन्छ, पाल्नुपर्छ, थकाइ लाग्छ, सुत्नुपर्छ, आत्मसम्मान हुन्छ, जोगाउनुपर्छ, सुरक्षा दिनुपर्छ भन्ने आधारभूत ज्ञान पनि देशका नेता र सांसदहरूमा नभएपछि आफ्नो माग राखी आन्दोलन गर्नुको विकल्प नभेटिएको हो । यो रहर हैन, बाध्यता हो ।

• ९९ प्रतिशत चिकित्सकले आफ्नो सीप तथा क्षमताको सही रूपमा प्रदर्शन गरेर इमानदारीसाथ बिरामीको उपचार गर्छन्, १ प्रतिशतले मात्र उपचारमा हेलचक्य्राइँ गर्छन् । त्यसैले ९९ प्रतिशत चिकित्सकले डराउनुपर्दैन ।

भन्दा सबैले यही भन्छन्, तर ती ९९ प्रतिशत चिकित्सकको कार्यक्षेत्रमा सुरक्षाको ग्यारेन्टी दिन ‘जेल विथ वाउट बेल’ अर्थात् स्वास्थ्यसंस्था तोडफोड र स्वास्थ्यकर्मीलाई हातपात गर्नेलाई धरौटीमा छोड्न नमिल्ने गरी हिरासतमा राखेर कडा कारबाही गर्न कानुन ल्याउनचाहिँ सक्दैनन् । सबै उही १ प्रतिशत नराम्रालाई समात्ने भनेर सारा मेडिकल क्षेत्रलाई नै बदनाम गर्न हतारोमा छन् । हुँदै नभएका गल्ती र लापरबाहीमा पनि प्रहरी, प्रशासन र कानुनले संरक्षण गर्न नसकेको र स्वास्थ्यकर्मीहरूले ज्यान जोगाउन भाग्नुपरेको उदाहरणहरू धेरै छन् ।

अब त झन् कानुनले नै चिकित्सकहरूलाई कुनालाई लगेर तर्साइरहेको छ, तपाईंहरूचाँहि डराउनुपर्दैन भन्नुहुन्छ, कसरी पत्याउने ? डाक्टरले परीक्षणका रूपमा औषधिको प्रयोग गरेको पाइन्छ । मलाई नै डाक्टरले ३ महिनासम्म क्षयरोगको औषधि खुवाए, तर दिनुपर्ने अर्कै थियो । नेपालमा यस्ता डाक्टर पनि छन् ।

कहिले १ प्रतिशत खराब भन्नुहुन्छ, कहिले धेरै डाक्टरले बिरामीमाथि परीक्षण गर्छन् भन्नुहुन्छ, कुरै मिलेन । खासमा मेडिकल क्षेत्रमा उपचार कसरी सुरु गरिन्छ, फाइदा–बेफाइदा के–के हुनसक्छन्, उपचार विधिहरू कसरी निक्र्योल गरिन्छ भनेर सबैले अलिअलि बुझ्नुपर्ने हुन्छ । तर, हाम्रोमा डाक्टरलाई कि भगवान् बनाइन्छ, कि दानब भनिन्छ, ऊ विज्ञानको विद्यार्थी, मान्छे त हुँदै होइन । विकसित देशहरूमा समेत कतिपय रोग पत्ता लगाउन गाह्रो हुन्छ, त्यहाँका विशेषज्ञ, अत्याधुनिक जाँच, उपकरण, प्रोटोकल, प्रणालीहरूका कारणले जाँच र उपचार प्रक्रिया राम्रो र छिटो हुन्छ ।

हाम्रो देशमा त्यो सम्भव भइसकेको छैन, जति उपलब्ध छ, त्यसका आधारमा गर्ने हो । त्यसलाई बिरामीहरूले परीक्षण गर्यो भनिदिनुहुन्छ । कुनै पनि डाक्टरलाई सोध्नुस्, ‘ज्वरो आएको बिरामीको उपचार सुरु गर्दा ज्वरो के कारणले आएको हो भनेर १०० प्रतिशत कन्फर्म हुनुहुन्छ ?’ नढाँटी भन्दा लगभग १०० प्रतिशत डाक्टर नै यसमा कन्फर्म हुँदैनन् । तर, यसलाई हचुवाको उपचार भन्न मिल्दैन । यो मेडिकल ज्ञान, सीप, अनुभवले गरिने कुरा हो । धेरैजसो वेला उपचार ‘प्रोभिजनल डायग्नोसिस’का आधारमा सुरु गरिन्छ । १०० प्रतिशत कन्फर्म भएर मात्र उपचार सुरु गर्ने भन्नुहुन्छ भने कतिपय अवस्थामा बिरामीको मृत्यु भइसक्छ वा गाउँका सरकारी अस्पतालहरूमा र सहरमै पनि उपचार सुरु गर्न सम्भवै हुँदैन ।

•  निजी अस्पताल नाफाका लागि नै खोलिएका हुन् । मैले जनतालाई सेवा गर्न अस्पताल खोलेको हुँ भन्नु पानीमाथिको ओबानो बन्नु हो । निजी अस्पतालले पनि सकेसम्म कमाउने हो । त्यसलाई नियमन गर्नुचाहिँ सरकारको काम हो । हाम्रो नियमनकारी संस्था कमजोर भयो ।

निजी संस्थाहरू व्यवसायका लागि खोलिएका हुन्छन्, हरेकले आफूसँग भएको स्तरीय सीप वा वस्तु त्यसको मूल्यमा ग्राहकलाई बेच्ने हो, त्यसैबाट उसको कमाइ हुन्छ र ग्राहकले सेवा पनि पाएका हुन्छन् । निजी अस्पताल पनि त्यस्तै हो । निजी अस्पतालले कमाएको नाफाबाट २५ प्रतिशत त सरकारले नै कर उठाएको हुन्छ । सरकारले आफूले निजी अस्पतालहरूलाई सहुलियतमा सुविधा, सुरक्षा दिन सकेको छैन, अनि ‘नाफा कमाउन खोलेको संस्था’ भनेर विभिन्न शुल्क र करहरू लगाएर अझ छड्के नजरले हेरेर मात्र हुन्छ ? सरकारी अस्पतालहरूको अवस्था कस्तो छ, जगजाहेर छ । सुधार गरौँ भन्दा पनि फलामको चिउरा चपाएजति नै गाह्रो छ ।

आफ्ना सरकारी अस्पतालहरूलाई स्तरीय बनाउनेमा पनि ध्यान दिनुपर्यो । मिनिमम सर्भिस स्ट्यान्डर्डमा वर्षौं फेल हुने, फोहोर, दुर्गन्धित, अव्यवस्थित सरकारी अस्पतालहरूलाई कहिले केही कारबाही गर्नुभएको छ ? हाम्रा नियमनकारी संस्थाहरू कमजोर भएका हुन् । अब तिनलाई कसरी बलियो बनाउने भनेर छलफल, विचार–विमर्श गर्नुहोला, विज्ञहरूको टोली राखेर उनीहरूको कुरा सुन्नुहोला, न्युज पेपरको हावा हेडलाइन र समाचारका आधारमा मात्र नबोल्नुहोला, आफ्नो विचार नबनाउनुहोला ।

माननीय बिडारीज्यू,
हामी सबैले चाहेको एउटै कुरा हो– देशको स्वास्थ्य क्षेत्रको सुधार । हामी सबैले देखेको सपना एउटै हो, देशका सबैले स्तरीय स्वास्थ्य सेवा पाऊन् । त्यसैले यी बिमतिहरूलाई एकै ठाउँ बसेर सबैलाई छलफल, मन्थन गरेर देश सुहाउँदो राम्रो कानुन ल्याउने काम गर्नुपर्यो ।

पत्र अलि लामो भएकोमा क्षमा माग्दै कलम बन्द गर्न चाहन्छु ।

धन्यवाद !