धरानमा डेंगुको संक्रमण फैलिनेक्रम बढिरहेको छ । स्वास्थ्यसेवा विभागअन्तर्गत इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाका अनुसार हालसम्म ७७ जनामा डेंगु फेलापरेको छ । डेंगु संक्रमित बिरामीको धरानस्थित बिपी कोइराला स्वास्थ्यविज्ञान प्रतिष्ठान र विजयपुर अस्पतालमा उपचार भइरहेको महाशाखाले जनाएको छ । प्रतिष्ठानमा ६४ र विजयपुर अस्पतालमा १३ जनाको उपचार भइरहेको महाशाखाले जनाएको छ ।

विभागका महानिर्देशक नेतृत्वको विशेषज्ञ टोली आइतबारदेखि धरानमा

डेंगुको संक्रमण फैलिँदै गएपछि स्वास्थ्यसेवा विभागका महानिर्देशक डा. गुणराज लोहनीको नेतृत्वमा महाशाखाका डा. समीर अधिकारीसहित प्राविधि प्रकाश घिमिरेको विशेषज्ञ टोली घरान पुगेको छ । आइतबार धरान पुगेको टोलीले उपमहानगरका मेयर तथा बिपी प्रतिष्ठानका निर्देशकसँग बसेर डेंगु संक्रमणको पछिल्लो अवस्था र नियन्त्रणका लागि अपनाउने उपायबारे छलफल गरेको थियो । टोलीले संक्रमित तथा प्रभावित क्षेत्रको अनुगमन गरेको छ ।

अनुगमनका क्रममा दिउँसो टोक्ने प्रजातिका लामखुट्टेको बिगबिगी पाइएको टोलीका सदस्य डा. अधिकारीले बताए । ‘घरमा राखिएको सफा पानी, गमला, टायर, खाल्डाखुल्डीमा जमेको पानीमा पनि लामखुट्टेका लार्भा रहेको पाइयो,’ उनले हेल्थपोस्टसँगको कुराकानीका क्रममा मंगलबार धरानबाट भने, ‘समुदायमा जनचेतना जगाउने तथा लामखुट्टे नष्ट गर्ने काम भइरहेको छ ।’ बुधबारबाट ‘खोज र नष्ट गर’ अभियानसहित टोल–टोलमा परिचालित हुने डा. अधिकारीले बताए ।

टायर, बोतल, गमला तथा बाटोमा जमेको पानीमा डेंगु सार्ने लामखुट्टेको अण्डा र लार्भा भेटिएको महाशाखाका वरिष्ठ जनस्वास्थ्य प्रशासक घनश्याम पोखरेलले बताए । पोखरेलका अनुसार धरान उपमहानगरपालिका–१५ मा डेंगुको प्रकोप बढी फैलिएको छ । यसका साथै ७, ९ र १३ नम्बर वडामा समेत बिरामी फेलापर्न थालेका छन् । ‘संक्रमण फैलिए पनि हालसम्म कसैको पनि मुत्यु भएको छैन,’ पोखरेल भन्छन्, ‘प्रभावित क्षेत्रका लागि महाशाखाले आवश्यक औषधि तथा ७ सय किटबक्स पठासकेको छ ।’ पोखरेलका अनुसार प्रभावित ठाउँमा ‘खोज र नष्ट गर’ अभियानसहित टायर, बोतल, गमला तथा बाटोमा जमेको पानीका खाल्डाखुल्डी पुर्ने तथा टोल–टोलमा गएर जनचेतना जगाउने काम भइरहेको छ ।

डेंगुरोग र यसबाट बच्ने उपायबारे सरुवारोग अस्पताल टेकुका डा. शेरबहादुर पुन यसो भन्छन् ः

डेंगु मान्छेबाट मान्छेमा सर्ने प्रकारको रोग होइन, लामखुट्टेको टोकाइका कारण मात्र लाग्ने रोग हो । चिसो समयमा डेंगु संक्रमण हुन नहुने सामान्य बुझाइ भए पनि गर्मी सकिएर जाडो सुरु हुने समय डेंगु संक्रमणको जोखिम समय मानिएको छ । न धेरै जाडो न त धेरै गर्मी समय नै डेंगु फैलाउन सक्ने लामखुट्टेका लागि उपयुक्त वातावरण भएकाले यस समयमा डेंगु संक्रमण बढ्दै गइरहेको हो । पानी परिरहेको समयमा पनि जमेको पानी हल्लिएको हल्लियै हुने भएकाले पनि यो समय डेंगु संक्रमण गराउने लामखुट्टेका लागि उपयुक्त समय हो । मनसुनका वेला भएको वर्षाभन्दा यो समयमा सहरी क्षेत्रमा खाल्डाखुल्डीमा स्थिर रूपमा पानी जमिरहने भएकाले पनि यो समय यस्ता लामखुट्टेका लागि अनुकूल मानिएको छ ।

सहरी विकाससँगै गाडी ग्यारेजको विकास, गमलामा फूल रोप्ने प्रचलन, तापक्रममा वृद्धिलगायत कारण पनि यसप्रकारको रोग बढ्न गएको हो । प्लास्टिकमा रेडिमेड खाना खाने प्रचलन र जथाभावी उक्त प्लास्टिक फाल्ने प्रचलनले पनि पनि डेंगुको प्रकोप बढेको हो । नेपालमा मात्रै नभई भारत तथा बंगलादेशमा पनि डेंगुको प्रकोप बढ्दै गएको छ । डेंगुरोगका ती क्षेत्रका कतिपय बिरामी उपचारका लागि टेकु अस्पताल पनि आउने गरेका छन् । मलेसियाबाट पनि डेंगुका बिरामी उपचारका लागि नेपाल आउने गरेका छन् । जंगली क्षेत्र बढी भएको ठाउँमा डेंगुको प्रकोप बढी पाइन्छ । जनघनत्व बढ्दै जाँदा यसको प्रकोप बढ्दै जान्छ । एउटै लामखुट्टेले पनि अनेकौँ व्यक्तिलाई डेंगु सार्न सक्छ । जहाँ सहरी विकास बढी हुन्छ, जनसंख्या बढी हुन्छ, त्यस्तो क्षेत्रमा डेंगुको प्रकोप बढी हुन्छ ।

व्यापक रूपमा भएको सहरीकरण, निर्माण तथा मर्मतका लागि बनाइएका कारखाना बढी भएकाले पनि काठमाडौंमा पछिल्लो समयमा डेंगुको प्रकोप एकदमै बढ्दै गएको छ । टोल–टोल, समुदाय–समुदायमा रहेका खाल्डाखुल्डी पुर्ने काम गर्नुपर्छ । प्रायः डेंगु संक्रमण गराउन सक्ने लामखुट्टे बिहान सूर्योदय तथा साँझ सूर्यास्त हुने समयमा बढी सक्रिय हुने गर्छन् । यसको संक्रमण रोक्नका लागि उपचारका क्रममा झुल लगाउनुपर्ने परिपाटी विकास गराउनुपर्ने हुन्छ । यदि उपचारका क्रममा रहेका वेला बिरामीलाई टोकेको लामखुट्टेले स्वास्थ्यकर्मीलाई समेत टोकेमा उसलाई पनि डेंगुको संक्रमण हुन सक्छ । नेपालको मेची अञ्चल अस्पतालमा भने उपचारका क्रममा झुल लगाउने परिपाटीसमेत विकास भइसकेको छ । त्यो एकदमै सह्रानीय कदम हो ।

लक्षण
– मनसुनको अन्त्य भएसँगै एक्कासि ज्वरो आउने । यस्तोमा तुरुन्त स्वास्थ्यपरीक्षणका लागि जानु आवश्यक हुन्छ ।
– आँखाको गेडी दुख्ने ।
– जोर्नी दुख्ने ।
– एलर्जी हुने ।
– पेट दुख्ने ।
– वाकवाकी लाग्ने ।
– गिजा, नाक तथा दिसा–पिसाबमा रगत देखापर्ने ।
उल्लिखित सबै कुराको सम्मिश्रण भएमा डेंगु भएको शंका गर्नुपर्ने हुन्छ ।

उपचार
लक्षणका आधारमा डेंगुको उपचार गर्ने गरिन्छ । यसको विशेषखालको औषधि भने छैन । भ्याक्सिनको चर्चा गरिए पनि त्यो प्रयोगमा भने आएको छैन । त्यसैले उपचार विधिभन्दा पनि कसरी बच्ने भन्नेमा ध्यान दिनु आवश्यक छ । रोग लागिहालेमा पनि यसका कारण मर्ने सम्भावना कमै हुन्छ ।

रोकथाम
– लामखुट्टेका लागि उपयुक्त वातावरण सिर्जना गर्नु भएन ।
– डेंगु गराउने लामखुट्टे भएको क्षेत्रको पहिचान गरी त्यसलाई सखाप पार्ने ।
– उपचारका क्रममा झुल लगाउने प्रविधि अपनाउने ।

चिसो मौसम सुरु भएदेखि नै मलाई निरन्तर खोकी लागिरहेको छ । केही दिन अलि कम भएजस्तो हुन्छ, फेरि बल्झिन्छ । घरेलु र अन्य धेरैखाले औषधि खाएँ, परीक्षण पनि गरिरहेको छु, तर पनि खोकी निको भइरहेको छैन, किन होला ?

–उज्ज्वल, नवलपरासी

अहिले नरोकिने खोकी लागेर हैरान भएका बिरामी धेरै आएका छन् । अस्पताल नआएकाले पनि कुराकानीका क्रममा खोकीले त्यसैगरी सताएको अनुभूति सुनाएको धेरै भेटेको छु मैले । २–३ वर्षअघि पनि यस्तोखाले समस्या देखिएको थियो । वास्तवमा यो सरकारका लागि चासोको विषय हुनुपर्ने हो, तर हामीकहाँ विद्यमान अवस्थामा त्यो सम्भव छैन ।
सामान्यतः भाइरसका कारणले रुघाखोकी लागेमा एक हप्तामा आफैँ ठिक भएर जान्छ । अर्को चरण भनेको एक हप्तामा पनि निको भएन भने एक्स रेतिर जानुपर्छ र क्षयरोगको जाँच गर्नुपर्छ । र, रोग निदान भएमा त्यहीअनुसार औषधि खानुपर्छ । तर, अहिलेको समस्या भिन्न छ । लहरेखोकीजस्तो, तर केही दिन रोकिने र फेरि बल्झिने भइरहेको छ । अधिकांश मान्छेले गुनासो गरिहेका छन् कि एक्स रे गराउँदा केही देखिँदैन । यत्तिकै एन्टिबायोटिक्स खायो, एक हप्ता रोकिन्छ, फेरि सुरु भइहाल्छ । खोक्दा, खोक्दा जिउ गलेजस्तो हुने गरेको छ ।
धेरै खोकेर कानसमेत दुख्ने गरेको भन्ने गुनासो पाइन्छ । यस्तो अनौठोखालको स्वास्थ्य समस्या देखिएमा अन्य देशमा हो भने निकै चासोको कुरा बन्छ । तर, हामीकहाँ त्यस्तो संस्कार छैन ।
हरेक सिजनमा फ्लु भाइरस सक्रिय हुने गर्छ । फ््लु भाइरस दुई प्रकारका हुन्छन्, ए र बी । एअन्तर्गत स्वाइन, हङकङ फ्लु पर्छन् भने बीअन्तर्गत इन्फ्लुएन्जा बी भाइरस पर्छ ।
सिद्धान्ततः र बिरामी हेरेको अनुभवका आधारमा पनि मलाई लाग्छ– हामीकहाँ कतै सबै भाइरस एक्टिभ त छैनन् ? एउटाको संक्रमण हुन्छ, केही दिनमा निको हुन्छ, फेरि अर्कोको संक्रमण हुन्छ, फेरि अर्को… ।
यसरी बिमारी निको नै हुन पाउँदैन । यसरी श्वास–प्रश्वासमा संक्रमण गर्नेखालका धेरै भाइरस हाम्रा वरिपरि घुमिरहेका छन् कि भन्ने लाग्छ । तर, तथ्यले पुष्टि गर्नुपर्छ ।
तपाईंको हकमा चिसो सुरु भएदेखि नै समस्या सुरु भई फर्की–फर्की आएको र विभिन्न परीक्षणसमेत गराइसकेको भन्नुभएको छ । कतिपय अवस्थामा भाइरल खोकी हो भने निको हुन ८ हप्तासम्म पनि लाग्ने हुन्छ । तपाईंले दिनुभएको जानकारीका आधारमा छाती क्लियर नभएको अनुमान लगाउन सकिन्छ । तसर्थ, तपाईंले तुरुन्त छातीरोग विशेषज्ञलाई भेटी उनकै परामर्शअनुसार विभिन्न परीक्षण गराउनु उपयुक्त हुन्छ । पहिलो कुरा त छाती पूर्णतः क्लियर हुनुपर्छ । तपाईंमा टिभीलगायतको चेकजाँच गराउनुपर्ने हुन्छ । तर, चिकित्सकको परामर्शमा समयमै परीक्षण गराउनुहोला, आत्तिनुपर्ने अवस्था भने होइन ।

हिजो मात्रै डेंगु संक्रमित काठमाडौं ढुंगेधारा निवासी एकजना महिलासँग मेरो भेट भयो । भेटमा उनले डेंगुका कारण आफू र आफ्नो परिवारका सबैजना बिरामी भएको बताइन् । उनलाई पहिले नै डेंगु भएको भए पनि उपचारका लागि ढिलो मात्रै अस्पताल आइपुगेकी थिइन् । उपचारका क्रममा आउँदा उनले आफ्नो बसोवास क्षेत्रवरिपरि असंख्य लामखुट्टे भएको बताएकी थिइन् । बसोवासवरिपरि धेरै ढल तथा अन्य फोहोरयुक्त स्थान भएका कारण आफूलाई उक्त रोग लागेको उनको गुनासो थियो ।

चिसो समयमा डेंगु संक्रमण हुन नहुने सामान्य बुझाइ भए पनि गर्मी सकिएर जाडो सुरु हुने समय डेंगु संक्रमणको जोखिम समय मानिएको छ । न धेरै जाडो न त धेरै गर्मी समय नै डेंगु फैलाउन सक्ने लामखुट्टेका लागि उपयुक्त वातावरण भएकाले यस समयमा डेंगु संक्रमण बढ्दै गइरहेको हो ।

डेंगु लागेका सबै बिरामी शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पताल आउने गर्दैनन् । कतिपय रोगी आफूअनुकूल नजिकको क्लिनिकमा जाने गर्छन् । यो रोगले सबै बिरामीलाई नाजुक स्वास्थ्यअवस्था पनि पुर्याउँदैन ।
डेंगु मान्छेबाट मान्छेमा सर्ने प्रकारको रोग होइन, लामखुट्टेको टोकाइका कारण मात्र लाग्ने रोग हो । हरेक वर्ष नेपालको चितवन, बुटवल, सर्लाही, धादिङलगायत भू–भागमा डेंगुको प्रकोप फैलिने गरेको छ । धादिङमा गत वर्ष डेंगुको संक्रमण गराउने लामखुट्टेको वासस्थान पहिचान तथा निर्मूल गराउने कार्यक्रम नै सञ्चालन गरिएको थियो । मैले नै बिरामी आएको अनुभवका आधारमा उक्त कार्यक्रम सञ्चालन आवश्यक रहेको बताएको थिएँ ।
मेरो उपचार अनुभवमा धादिङबाट डेंगु संक्रमणका बिरामी धेरै आएका छन् । त्यसैगरी वीरगन्जबाट पनि बिरामी आउने गरेको पाएको छु । चिसो समयमा डेंगु संक्रमण हुन नहुने सामान्य बुझाइ भए पनि गर्मी सकिएर जाडो सुरु हुने समय डेंगु संक्रमणको जोखिम समय मानिएको छ । न धेरै जाडो न त धेरै गर्मी समय नै डेंगु फैलाउन सक्ने लामखुट्टेका लागि उपयुक्त वातावरण भएकाले यस समयमा डेंगु संक्रमण बढ्दै गइरहेको हो । पानी परिरहेको समयमा पनि जमेको पानी हल्लिएको हल्लियै हुने भएकाले पनि यो समय डेंगु संक्रमण गराउने लामखुट्टेका लागि उपयुक्त समय हो । मनसुनका वेला भएको वर्षाभन्दा यो समयमा सहरी क्षेत्रमा खाल्डाखुल्डीमा स्थिर रूपमा पानी जमिरहने भएकाले पनि यो समय यस्ता लामखुट्टेका लागि अनुकूल मानिएको छ ।

प्रायः डेंगु संक्रमण गराउन सक्ने लामखुट्टे बिहान सूर्योदय तथा साँझ सूर्यास्त हुने समयमा बढी सक्रिय हुने गर्छन् । यसको संक्रमण रोक्नका लागि उपचारका क्रममा झुल लगाउनुपर्ने परिपाटी विकास गराउनुपर्ने हुन्छ । यदि उपचारका क्रममा रहेका वेला बिरामीलाई टोकेको लामखुट्टेले स्वास्थ्यकर्मीलाई समेत टोकेमा उसलाई पनि डेंगुको संक्रमण हुन सक्छ ।

सहरी विकाससँगै गाडी ग्यारेजको विकास, गमलामा फूल रोप्ने प्रचलन, तापक्रममा वृद्धिलगायत कारण पनि यसप्रकारको रोग बढ्न गएको हो । प्लास्टिकमा रेडिमेड खाना खाने प्रचलन र जथाभावी उक्त प्लास्टिक फाल्ने प्रचलनले पनि पनि डेंगुको प्रकोप बढेको हो ।
नेपालमा मात्रै नभई भारत तथा बंगलादेशमा पनि डेंगुको प्रकोप बढ्दै गएको छ । डेंगुरोगका ती क्षेत्रका कतिपय बिरामी उपचारका लागि टेकु अस्पताल पनि आउने गरेका छन् । मलेसियाबाट पनि डेंगुका बिरामी उपचारका लागि नेपाल आउने गरेका छन् । जंगली क्षेत्र बढी भएको ठाउँमा डेंगुको प्रकोप बढी पाइन्छ । जनघनत्व बढ्दै जाँदा यसको प्रकोप बढ्दै जान्छ । एउटै लामखुट्टेले पनि अनेकौँ व्यक्तिलाई डेंगु सार्न सक्छ । जहाँ सहरी विकास बढी हुन्छ, जनसंख्या बढी हुन्छ, त्यस्तो क्षेत्रमा डेंगुको प्रकोप बढी हुन्छ ।
व्यापक रूपमा भएको सहरीकरण, निर्माण तथा मर्मतका लागि बनाइएका कारखाना बढी भएकाले पनि काठमाडौंमा पछिल्लो समयमा डेंगुको प्रकोप एकदमै बढ्दै गएको छ । टोल–टोल, समुदाय–समुदायमा रहेका खाल्डाखुल्डी पुर्ने काम गर्नुपर्छ ।
प्रायः डेंगु संक्रमण गराउन सक्ने लामखुट्टे बिहान सूर्योदय तथा साँझ सूर्यास्त हुने समयमा बढी सक्रिय हुने गर्छन् । यसको संक्रमण रोक्नका लागि उपचारका क्रममा झुल लगाउनुपर्ने परिपाटी विकास गराउनुपर्ने हुन्छ । यदि उपचारका क्रममा रहेका वेला बिरामीलाई टोकेको लामखुट्टेले स्वास्थ्यकर्मीलाई समेत टोकेमा उसलाई पनि डेंगुको संक्रमण हुन सक्छ । नेपालको मेची अञ्चल अस्पतालमा भने उपचारका क्रममा झुल लगाउने परिपाटीसमेत विकास भइसकेको छ । त्यो एकदमै सह्रानीय कदम हो ।

लक्षण
– मनसुनको अन्त्य भएसँगै एक्कासि ज्वरो आउने । यस्तोमा तुरुन्त स्वास्थ्यपरीक्षणका लागि जानु आवश्यक हुन्छ ।
– आँखाको गेडी दुख्ने ।
– जोर्नी दुख्ने ।
– एलर्जी हुने ।
– पेट दुख्ने ।
– वाकवाकी लाग्ने ।
– गिजा, नाक तथा दिसा–पिसाबमा रगत देखापर्ने ।
उल्लिखित सबै कुराको सम्मिश्रण भएमा डेंगु भएको शंका गर्नुपर्ने हुन्छ ।

उपचार
लक्षणका आधारमा डेंगुको उपचार गर्ने गरिन्छ । यसको विशेषखालको औषधि भने छैन । भ्याक्सिनको चर्चा गरिए पनि त्यो प्रयोगमा भने आएको छैन । त्यसैले उपचार विधिभन्दा पनि कसरी बच्ने भन्नेमा ध्यान दिनु आवश्यक छ । रोग लागिहालेमा पनि यसका कारण मर्ने सम्भावना कमै हुन्छ ।

रोकथाम
– लामखुट्टेका लागि उपयुक्त वातावरण सिर्जना गर्नु भएन ।
– डेंगु गराउने लामखुट्टे भएको क्षेत्रको पहिचान गरी त्यसलाई सखाप पार्ने ।
– उपचारका क्रममा झुल लगाउने प्रविधि अपनाउने ।

डा.पुन शुक्रराज ट्रपिकल अस्पताल टेकूमा कार्यरत छन् ।

रेबिज एकप्रकारको भाइरस हो । नेपाललगायत दक्षिण एसियाली मुलुकमा यो व्यापक रूपमा रहेको छ । विश्वमा रेबिजका कारण मृत्यु हुनेमा भारत अग्रस्थानमा पर्छ । नेपालमा पनि यो लामो समयदेखि देखापरेको रोग हो । टेकु अस्पतालको तथ्यांकअनुसार वार्षिक औसत १५–१६ जनाको मृत्यु रेबिजका कारण हुने गरेको छ । रेबिज लागेको थाहै नभई मर्ने त कति छन् कति । मेरो बुझाइमा यो संख्या ठूलो छ । समग्रमा नेपालमा रेबिजका कारण करिब सयदेखि दुई सयजनासम्मको मृत्यु हुने गरेको अनुमान छ । रेबिज संसारमै हेलचक्य्राइँ गरिएको रोगमा पर्छ ।

टेकु अस्पतालमा दैनिक करिब १ सय ५० बिरामी कुकुरले टोकेर मात्र आउने गरेका छन् । तीमध्ये सबैलाई रेबिज हुन्छ भन्ने नभए पनि रेबिजका लागि त्यो जोखिम भने अवश्य हो । पछिल्लो समय बाटामा हिँड्ने कुकुरमा रेबिजको संख्या बढेको अनुमान गरिएको छ । बिरामी भएर उपचार गराउन लगिएका १५ कुकुरमध्ये करिब १० वटामा रेबिज लागेको अनुमान गरिएको छ । कतिपय अवस्थामा त शतप्रतिशतमै रेबिज लागेको पनि भेटिएको छ । पछिल्लो समय घरपालुवा कुकुरले टोकेका कारण रेबिजको सुई लगाउन आउनेको संख्या बढ्दै गएको छ ।

टेकु अस्पतालमा रेबिजको सुई लगाउन आउनेमध्ये करिब ६० प्रतिशत घरपालुवा कुकुरले टोकेका कारण अएको पाइएको छ । पछिल्लो समय घरपालुवा कुकुरले टोक्नेक्रम बढेकाले कुकुरले टोक्यो भनेर महानगरपालिकालाई नै गाली गर्नुपर्ने अवस्था भने छैन । घरमा कुकुर पाल्दा कुकुरबाट के–के रोग सर्न सक्छन् भन्ने जानकारी हुनु आवश्यक छ ।

रेबिजको उपचारमा पनि परिमार्जनको आवश्यकता छ । सडकका बेबारिसे कुकुरले टोकेमा मात्र रेबिजरोग लाग्छ भन्ने हाम्रो बुझाइमा पनि परिवर्तन आवश्यक छ । रेबिजरोग दिन प्रतिदिन बढ्दो छ । पहाडको तुलनामा तराईमा स्याल तथा ब्वाँसोको टोकाइका कारण मृत्यु हुनेको संख्या दिन प्रतिदिन बढ्दो छ । गत वर्ष तराईका विभिन्न जिल्लामा ४०–५० जनामा स्याल तथा ब्वाँसोले टोकेका बिरामी अस्पताल आएका थिए । रेबिजविरुद्धको खोप नेपाल सरकारले निःशुल्क प्रदान गरे पनि त्यसप्रतिको बेवास्ताका कारण रेबिजले नेपालीको ज्यान लिइरहेको छ ।

कतिपयको टिटानस खोप लगाएपछि रेबिजको सुई लगाउनुपर्दैन भन्ने बुझाइसमेत छ । जनावरले टोकेको करिब १ देखि ३ महिनाभित्र रेबिजरोगको लक्षण देखापर्छ । तर, मेरो उपचार अनुभवमा जनावरले टोकेको करिब ६ महिनाभित्र रेबिजको लक्षण देखापर्ने गर्छ । मैले लामो उपचार अनुभवमा पाएको छु कि– पहिले–पहिले रेबिज लागेका बिरामी एकदमै उत्तेजित देखिन्थे भने अहिले तुलनात्मक रूपमा ‘कुल’ देखिन्छन् । मर्ने अवस्थामा समेत अहिले रेबिज लागेका बिरामीले शान्तिपूर्ण रूपमा आफ्ना भनाइ राखिरहेका हुन्छन् । केही महिनाअघि अस्पतालमा रेबिज लागेको एउटा मात्रै त्यस्तो बिरामी आएको थियो, जसलाई बाँधेरै राख्नुपरेको थियो । यस्तो अवस्था अहिले यदाकदा मात्र भेटिने गरेको छ ।

लक्षण
– हावा र पानीदेखि बिरामी डराउनु । यो रेबिजरोग लागेको सबैभन्दा पहिलो लक्षण हो ।
– जनावरले टोकेको ठाउँमा चिलाएको अनुभव हुनु ।
– झमझम गर्नु ।
– पानी पिउन असहज महसुस गर्नु ।
– उत्तेजित हुनु ।

उपचार विधि
रेबिजरोग लागेपछि मुटु तथा कलेजोरोगजस्तो यसको उपचार सम्भव छैन । रेबिज लागिसकेपछि मर्नुबाहेक विकल्प छैन । संसारमा रेबिजका ५–७ जना बिरामी बाँचेका समाचार आए पनि नेपालमा भने त्यस्तो भएको छैन । त्यसैले रेबिज धेरै खतरनाक रोग हो ।

रोकथाम
सबैभन्दा पहिलो त मानिसलाई रोगबारे चेतना हुनु आवश्यक छ । जनावरले टोकेको थाहा पाउनासाथ जतिसक्दो छिटो रेबिजको सुई लगाउनु आवश्यक छ । घरपालुवा कुकर तथा रेबिजको सुई लगाइएका कुकुरले टोकेमा पनि सुई लगाउन आवश्यक हुन्छ ।

गएका केही वर्षदेखि स्क्रब टाइफस संक्रमितको संख्या बढ्दोक्रममा छ । एपिडेमियोलोजी महाशाखाले केही दिनअघि सार्वजनिक गरेको तथ्यांकले यो वर्ष पनि स्क्रब टाइफस युद्धस्तरमा बढ्दोक्रममा रहेको देखाउँछ । बर्सेनि स्क्रब टाइफसले मृत्यु हुनेको संख्या बढेको पाइन्छ । केही समयअघिसम्म, खासगरी सन् २०१५ अगाडिसम्म खासै चर्चामा नआएको यो रोग हाल ज्वरो आएका बिरामीमा नियमित जाँच गर्दा पनि भेटिने गरेको छ ।

अहिले पनि गाउँघरका स्वास्थ्यकेन्द्रहरूमा स्क्रब टाइफसका बिरामीलाई टाइफाइड भन्दै उपचार गरिरहेको देखिन्छ । अझै पनि स्क्रब टाइफसबारे खासै चर्चा नहुनु तथा पहिचान गर्ने विधि नहँुदा यस्तो भएको हो । साथै, अझै पनि ज्वरो भन्नेबित्तिकै टाइफाइड भन्ने हाम्रो सोचमा परिवर्तन आइसकेको छैन भन्ने पनि यसले देखाउँछ । गत वर्ष मात्र यो पंक्तिकारले काठमाडौंका विभिन्न अस्पतालबाट रक्तपरीक्षणका लागि पठाएका ज्वरोका बिरामीमध्ये सयौँमा स्क्रब टाइफस प्रयोगशालाबाट निदान भएको थियो । कुनै चमत्कार नभए यो वर्ष यही संख्यामा वा त्योभन्दा बढी नआउला भन्न सकिँदैन । यो वर्ष पनि आजका मितिसम्म स्क्रब टाइफसका दर्जनौँ बिरामी भेटिइसकेका छन् ।

सन् २०१५ अगाडिसम्म खासै चर्चामा नआएको स्क्रब टाइफस हाल ज्वरो आएका बिरामीमा नियमित जाँच गर्दा पनि भेटिने गरेको छ ।

किन टाइफाइडभन्दा भयावह बन्दै छ ?
टाइफाइड खासगरी संक्रमित खानपानका कारण हुने गर्छ । वर्षौंदेखि र अहिले पनि सरकारी तथा निजीस्तरका संस्थाहरूले सफा खानेकुरा र पानीबारे जनचेतना फैलाउने तथा वेला–वेलामा अनुगमन गरी दण्ड–जरिवाना गर्ने गरेको हँुदा धेरै हदसम्म पानी तथा खानेकुराजन्य रोगहरू नियन्त्रण हँुदै गएका देखिन्छन् । तसर्थ, टाइफाइड सर्ने माध्यम पनि यही भएकाले आगामी दिनमा यसको संख्यामा कमी आउनेमा दुईमत देखिँदैन । त्यस्तै, टाइफाइड पहिचान गर्दा रगतको कल्चर गरेर हेर्ने गरिन्छ र बर्सेनि तथ्यांकहरू हेर्दा केही दर्जनमा मात्र ब्याक्टेरिया देखिने गरेको पाइन्छ । यो विधिबाट टाइफाइडको कीटाणु देखे मात्र निश्चित रूपमा टाइफाइड भएको मानिन्छ । यसबाहेक विडाल टेस्ट पनि गरिन्छ, जुन त्यति भरपर्दो मानिँदैन । यद्यपि, सबै स्वास्थ्यचौकीमा रगतको कल्चर गर्ने सुविधा नभएकाले यही विधिलाई आधार मानेर उपचार गर्ने गरिन्छ । त्यस्तै, हाल मानिसमा टाइफाइडविरुद्ध खोपको जानकारी र ज्ञान बढ्दै गएको देखिन्छ, जसलाई आगामी दिनमा टाइफाइड क्रमिक रूपमा कम हँुदै जाने बलियो आधार मान्न सकिन्छ । तर, स्क्रब टाइफसबारे अहिले पनि नेपालमा राम्रो जानकारी छैन भनेर ज्वरोका बिरामीलाई गरेको उपचारको प्रकृतिबाट नै देख्न सकिन्छ । यसले गर्दा स्क्रब टाइफसको जाँच गर्ने चलन कम हुँदै छ भने संक्रमितको संख्या ह्वात्तै बढ्दै छ । यसबाट टाइफाइडभन्दा स्क्रब टाइफस भयावह बन्ने सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ ।

के गर्ने ?

यो चिगर माइटको टोकाइबाट सर्ने भएकाले यसबारे सर्वसाधारणमा जनचेतना बढाउनु जरुरी हुन्छ । हाल यो अत्यधिक मात्रामा ग्रामीण भेगमा देखिँदै आएकाले त्यहाँका स्थानीयवासीलाई रोगबारे, कसरी सर्छ र बच्ने पूर्वउपायहरूबारे राम्ररी जानकारी गराउनुपर्छ । त्यहाँ खटेका स्वास्थकर्मीले पनि यो रोगलाई ध्यानमा राखेर उपचार गर्नुपर्छ वा छुटाउनुहँुदैन । प्रयोगशाला जाँच गर्न सहज नहुने भएकाले लक्षणहरू मिलेमा, कहाँ फैलँदै छ भन्ने जानकारी राखेर र यसको उपचारमा प्रयोग हुने एन्टिबायोटिक एक–दुई दिन मात्र चलाएर हेर्दा सुधार भएमा स्क्रब टाइफस शंका गरी उपचारलाई निरन्तरता दिनुपर्छ । सहरी इलाकामा शंका लागे पहिचान गर्न टेकु अस्पताल वा केन्द्रीय प्रयोशाला पठाउन सकिन्छ । हाल यो ग्रामीण भेगमा मात्र नभई सहरी इलाकामा पनि देखिनेक्रम बढ्दो भएकाले यहाँ सेवा दिइरहेका स्वास्थकर्मीले पनि ज्वरो आएका बिरामीमा स्क्रब टाइफसलाई पनि विशेष ध्यान पुर्याएर जाँच तथा उपचार गर्नुपर्छ ।

स्क्रब टाइफस मृत्युदर ३० प्रतिशतसम्म हुने गरेको अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् ।

स्क्रब टाइफसको समयमा पहिचान नभए बिरामीको मृत्युसमेत हुने गर्दछ । यसको मृत्युदर ३० प्रतिशतसम्म हुने गरेको भारतीय अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् । नेपालमा स्क्रब टाइफसको मृत्युदरबारे राम्रो तथ्यांक पाउन अझै अनुसन्धानहरू गर्न बाँकी नै छ । यो रोगले भौगोलिक हिसाबले पनि आफ्नो सीमा बढाउँदै गएको देखिन्छ भने लक्षणहरू पनि नयाँ–नयाँ थपिँदै गएका देखिन्छन् । ज्वरो आयो कि टाइफाइड भन्ने पुरानो सोचमा आगामी दिनमा परिवर्तन आई स्क्रब टाइफस भन्ने समय आउँदै गरेको सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । यसले टाइफाइडभन्दा स्क्रब टाइफस आगामी दिनमा भयावह रूपमा फैलँदै छ भन्ने संकेत गर्दछ ।

(डा. पुन, क्लिनिकल रिसर्च युनिट, शुक्रराज ट्रोपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालका संयोजक हुन् ।)