स्वास्थ्यमा नयाँ संगठन संरचना लागू भएसँगै बनेको स्वास्थ्यसेवा विभागअन्तर्गतको कान्छो आँखा, इएनटी तथा मुख स्वास्थ्य शाखा कानुन अभाव र स्रोत–साधनको अपर्याप्तताका कारण अन्योलमा देखिएको छ । मुख स्वास्थ्य नीति निर्माण, दरबन्दी व्यवस्थापनलगायत जिम्मेवारीका साथ विभागको उपचारात्मकसेवा महाशाखाअन्तर्गत १ साउनमा गठित उक्त शाखाले स्वास्थ्य मन्त्रालयको सुस्त गतिका कारण अपेक्षित रूपमा काम अगाडि बढाउन नसकेको जनाएको छ ।

आधारभूत स्वास्थ्यसेवाभित्र दाँत तथा मुख, नाक, कान, घाँटी र आँखा सेवालाई राखेर कुन–कुन स्वास्थ्यसेवालाई स्वास्थ्यकेन्द्रको तहअनुसार विनियोजन गर्ने भन्नेमा शाखाले अध्ययन गरिरहेको डा. बुढाथोकी बताउँछन् ।

मुख स्वास्थ्यका लागि आवश्यक दरबन्दी सिर्जना, बन्दै गरेको राष्ट्रिय स्वास्थ्य नीति २०७५मा आँखा, नाक–कान–घाँटी तथा मुख स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता निर्धारणमा शाखा लागिपरेको शाखा प्रमुख डा. प्रकाश बुढाथोकी बताउँछन् । उनका अनुसार स्वास्थ्य नीति २०७० लाई प्रदेश तथा स्थानीय शासनको ढाँचाअनुसार लैजान शाखा अग्रसर छ ।

नेपालको संविधान तथा जनस्वास्थ्य विधेयकले निःशुल्क प्रत्याभूत गरेको आधारभूत स्वास्थ्यसेवाभित्र दाँत तथा मुख, नाक, कान, घाँटी र आँखा सेवालाई राखेर कुन–कुन स्वास्थ्यसेवालाई स्वास्थ्यकेन्द्रको तहअनुसार विनियोजन गर्ने भन्नेमा शाखाले अध्ययन गरिरहेको डा. बुढाथोकी बताउँछन् । त्यसमा कुन–कुन स्वास्थ्यसेवालाई स्वास्थ्यचौकीमा दिने, कुन–कुन सेवालाई प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र र अस्पतालमा दिने भन्ने विषय समावेश हुनेछ ।

नेपालको संविधानले आकस्मिक स्वास्थ्यसेवाबाट कही पनि वञ्चित नहुने ग्यारेन्टी गरेको छ । तर, आकस्मिक स्वास्थ्यसेवा के–के हुन् भन्ने नै अहिलेसम्म परिभाषित नगरिसकिएको अवस्था रहेकाले सबैभन्दा पहिले त्यसलाई परिभाषित गर्नुपर्ने भएकोले अन्य कामको थालनी गर्न नसकेको डा. बुढाथोकी बताउँछन् ।

देशभर दाँत तथा मुख स्वास्थ्यमा चिकित्सकको दरबन्दी ज्यादै न्यून छ । स्वास्थ्य संरचनामा यस विषयका क्षेत्रमा देशभर जम्मा ५६ जनाको विशेषज्ञ दरबन्दी छ । दाँत तथा मुख स्वास्थ्य नेपाल सरकारको प्राथमिकतामा नपरेका कारण यस क्षेत्रमा दरबन्दी पर्याप्त नभएको डा. बुढाथोकीको भनाई छ ।
झाडापखाला तथा रुघाखोकीजस्ता सरुवा रोगले छिटै महामारीको रूप लिने भएकाले यस्ता रोग सरकारको प्राथमिकतामा पर्ने तर त्यस्ता रोग निम्त्याउने दाँत तथा मुख स्वास्थ्य भने सरकारको प्राथमिकतामा कहिले पनि नपरेको उनको तर्क छ ।

‘हामी मन्त्रालयका प्रत्येक कोठामा गएर उहाँहरूलाई घच्घच्याउछौँ,’ डा. बुढाथोकीले भने, ‘स्वास्थ्य नीतिमा दाँत तथा मुख स्वास्थ्यका विभिन्न बुँदा समेट्न हाम्रो शाखाले प्रभावकारी भूमिका खेल्नेछ ।’ शाखाले आन्तरिक रूपमा गर्नुपर्ने सम्पूर्ण काम सकिसकेको अवस्था भए पनि मन्त्रालयको काममा भएको ढिलासुस्तीका कारण अझै पनि नीति–निर्माणको काम सम्पन्न नभएको उनको भनाई छ ।

‘दाँत तथा मुख स्वास्थ्यसेवालाई तल्लोस्तरसम्मै पुर्याउन शाखा तल्लीन छ,’ उनले भने, ‘आगामी दिनमा प्रत्येक स्थानीय तहमा कम्तीमा एकजना डेन्टल सर्जन पुग्नेछन् ।’

राष्ट्रिय मुख स्वास्थ्य नीतिलाई रिभाइज गर्न सातवटै प्रदेशका प्रदेश निर्देशनालय र तिनका सामाजिक विकास मन्त्रालयमा कार्यरत सचिवलाई बोलाएर उनीहरूको प्राविधिक जनशक्ति कति छन् र उनीहरूले के–के काम गर्न सक्छन् भन्ने समीक्षा गरेर मात्रै कामको बाँडफाँड गर्न शाखाले मन्त्रालयमा अनुरोध गरेको छ । उक्त काम आगामी दुई–तीन महिनाभित्रै सम्पन्न गरी सम्पूर्ण तहलाई आफ्नो जिम्मेवारी दिने हिसाबले शाखाले काम सुरु गरिसकेको छ ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् १९७८ मै मुख स्वास्थ्यलाई पनि आधारभूत स्वास्थ्यसेवामा राखिसकेको भए पनि नेपालमा भने दाँत तथा मुख स्वास्थ्यलाई आधारभूत स्वास्थ्यसेवाका रूपमा समावेश नगरिएकाले स्वास्थ्यसेवा प्रदान गर्ने तल्लो निकायसम्म यसका लागि आवश्यक दरबन्दी तथा सेवा उपलब्ध छैनन् । यसका कारण शाखाले छिटै कामको गति लिन नसकेको उनी बताउँछन् । ‘दाँत तथा मुख स्वास्थ्यसेवालाई तल्लोस्तरसम्मै पुर्याउन शाखा तल्लीन छ,’ उनले भने, ‘आगामी दिनमा प्रत्येक स्थानीय तहमा कम्तीमा एकजना डेन्टल सर्जन पुग्नेछन् ।’

डा. बुढाथोकीका अनुसार दन्तसर्जन, सहयोगी दन्तसर्जन तथा विशेषज्ञ दन्तसर्जनले के–के काम गर्ने भनी कामको विभाजनका लागि पनि शाखाले मन्त्रालयलाई दिइसकेको तर त्यसमा मन्त्रालय र शाखाका पदाधिकारीबीच छलफल बाँकी छ । मन्त्रालयले कामको गति लिन लिन नसकेका कारण पनि शाखाको काममा ढिलाइ भएको उनको आरोप छ ।

तीनै तहमा निर्वाचित सरकार बनेको लामो समय बिसक्दा पनि तदनुरूपका स्वास्थ्य संरचनाहरू बन्न नसक्दा स्वास्थ्य क्षेत्रका कामले गति लिन सकेका छैनन् । आगामी फागुन महिनासम्म स्वास्थ्यका विभिन्न संरचना निर्माणका कामले गति लिइसक्नेमा डा. बुढाथोकी आशावादी छन् ।

‘नेपालका सरकारी अस्पतालमा विश्व स्वास्थ्य संगठनको मापदण्डविपरीतका काम भइरहेका छन्,’ डा. बुढाथोकी भन्छन् । यस्तो अवस्थालाई बदल्न आफ्नो शाखाले प्रभावकारी भूमिका खेल्ने उनको भनाइ छ । शाखामा हाल २ कन्सल्टेन्ट, १ डेन्टल सर्जन, १ प्यारामेडिकल तथा १ खरिदार तहको गरी जम्मा ५ कर्मचारी कार्यरत छन् ।

बढ्दो पाश्चात्य जीवनशैली, हतारमा र नचपाईकन छिटो खाना खाने प्रवृत्ति, फास्टफुड र जंकफुडको प्रचलनले दाँतमा किरा लाग्ने रोगीको संख्या बढ्दै गएको छ ।

भारतमा सन् २०११ मा गरिएको प्रारम्भिक सर्वेक्षणले ७० प्रतिशत बालबालिका र ९० प्रतिशत वयष्कमा दाँतसम्बन्धी कुनै न कुनै समस्या भएको देखाएको छ । विश्वमै अग्रपंक्तिमा रहेको दीर्धकालीन रोग दन्तसडन नेपालमा लगभग ९० प्रतिशतमा देखिएको छ । अझ सहरी एवं बोर्डिङ स्कुलका बालबालिकामा त झन् ९९ प्रतिशतभन्दा बढी दाँतसम्बन्धी रोग देखिएको छ । यस रोगसम्बन्धी विभिन्न कुरीति, कुसंस्कार, कुसोचाइ र अन्धविश्वास विद्यमान छन् । यो रोगको उपचार गर्न खोजियो भने अहिलेको नेपालको वार्षिक बजेटको कैयौँ गुना बढी खर्च लाग्ने अनुमान छ ।
विश्वमा सबैभन्दा बढी देखिने दीर्घकालीन रोग दन्तसडन स्याँ–स्याँ (दम)भन्दा १०औँ गुना बढी पाईन्छ । विश्वका कुनै जाति, धर्म, भू–भाग, देश, हावापानी, लिंग, उमेरका व्यक्तिलाई नछोड्ने दन्तसडनरोग तुलनात्मक रूपमा विकसित देशमा, उच्च खानपानमा, सहर–बजारमा, बोर्डिङ स्कुलका विद्यार्थीमा दिनप्रतिदिन बढ्दै गएको हुनाले यसलाई सभ्यताको अर्थात् आधुनिकताको उपहार भनेर पनि चिनिन्छ ।

मुखमा भएका सूक्ष्मजीवद्वारा दाँतमा टाँसिएका खाद्यपदार्थ (प्रमुखतया गुलियो)सँग प्रतिक्रिया गरी उत्पन्न हुने अम्ल/तेजावले दाँतलाई नोक्सान गरी दाँतमा हुन जाने खाल्डोलाई दन्तसडन भनिन्छ । यसलाई सर्वसाधारणले दाँतमा किरा परेको वा दाँत किराले खाएको भन्ने गर्छन् । आज पनि गाउँघरमा दाँत किराले खाएमा धामी–झाँक्रीलाई देखाएर झारफुक गर्ने प्रचलन विद्यमान छ, जुन गलत हो ।

अन्य संक्रामक रोगजस्तै दन्तसडन पनि संक्रामक रोग भएकाले कीटाणु बस्ने ठाउँ (Host), कीटाणु (Agent) र वातावरण (Environment) यसका कारण हुन् । तर, समय (कति लामो)ले नै दन्तसडनमा अहम् भूमिका खेल्दछ । दन्तसडनको रोकथामको कुरा गर्नुपर्दा कीटाणु बस्ने ठाउँ (मुख) र सूक्ष्मजीव सबै व्यक्तिमा रहन्छ नै, रोकथाम र नियन्त्रण गर्नुपर्ने वा गर्न सकिने भनेको वातावरण र समय नै हो ।
वातावरणमा दाँतको बनावट, -याल-थुक शरीरसँग सम्बन्धित कारण आन्तरिक हो भने बाहिरी कारण हामीले प्रयोग गर्ने खाद्यपदार्थ नै हो । किनभने, हामीले जे–जस्तो खाद्यपदार्थ खाए पनि उक्त खाद्यपदार्थलाई दाँत वा गिजामा टाँसिरहन नदिएमा मुखमा भएका सूक्ष्मजीवद्वारा प्रतिक्रिया भई अम्ल निस्कन पाउँदैन र दन्तसडन हुँदैन, साथै दन्तलेउ र दन्तपत्थर बन्न पनि सक्दैन ।

दन्तसडन र गुलियो

२० वर्षअघि प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष ६ केजीका दरले खपत हुने चिनी हाल १६ किलोकेजी प्रतिव्यक्ति पुगेको छ । यसका अतिरिक्त विदेशबाट आयात हुने गुलियोपदार्थ, जंकफुड, फास्टफुड र पेयपदार्थको हरहिसाबै छैन । बिहान उठेदेखि राति नसुत्दासम्म प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा गुलियो खाद्यपदार्थ कतिपटक सेवन गर्छौं, त्यसको हरहिसाबै हुँदैन ।
खाएका प्रायः खाद्यपदार्थ दाँतमा टाँसिएर वा अड्केर रहँदा तथा दाँतमा लामो समयसम्म रहिरहेमा पक्कै पनि हानिकारक हुन्छन् । तर, तुलनात्मक रूपमा गुलियो खाद्यपदार्थ अलि बढी र छिटो हानिकारक हुन्छ, किनभने यसबाट उत्पन्न हुने अम्ल धेरै हुन्छ, छिटो निस्कन्छ र गुलियोले सूक्ष्म जीवलाई पनि आकर्षण गर्छ ।

गुलियो, टाँसिने र प्रशोधित खाद्यपदार्थ कति धेरै भन्दा पनि कति धेरैपटक (How many times rather than how much), कुन रासायनिक र भौतिक बनावटको, अन्य खाद्यपदार्थसँग वा एक्लै, कुन रूपमा र कसरी सेवन गरिन्छ, त्यसले असर पारिरहेको हुन्छ । सबैभन्दा पहिले यो गुलियो कति लामो समयसम्म मुखमा÷दाँतमा रहिरहन्छ, त्यही नै सबैभन्दा हानिकारक कारण हो । जस्तै, हामीले सबैभन्दा गुलियो मान्दै आएको खुदो वा चिनी दिनमा एक–दुईपटक र मुखमा १ मिनेट राखेर प्रयोग गर्छौं, तर Juice/Ice-cream दिनमा एक–दुईपटक नै मुखमा १५–२० मिनेट राखेर प्रयोग गर्छौं भने खुदो वा चिनीभन्दा व्गष्अभरक्ष्अभअचभबm नै बढी हानिकारक हुन्छ । तसर्थ, गुलियो, त्यसमा पनि अझ टाँसिने, प्रशोधित खाना सकेसम्म प्रयोग नगरौँ । यदि गर्नुपरेमा खानासँग वा खाना खाइसकेपछि डिर्जटका रूपमा प्रयोग गरौँ र त्यसपछि ब्रस गरौँ । अन्य अतिरिक्त समयमा खानुपरेमा सकिन्छ भने खानासाथ ब्रस गरौँ । यदि सम्भव नभए सफा पानीले मात्र भए पनि मुख कुल्ला गर्यौँ भने पनि गुलियो खाद्यपदार्थ सेवनबाट हुने हानिकारक असरबाट जोगिन सकिन्छ ।

दन्तसडनका लक्षण तथा चिह्न
– कालो, खैरो वा चकजस्तो सेतो दाग वा रङ देखिन्छ ।
– चिसो, तातो वा गुलियो खाँदा र ब्रस गर्दा दाँत सिरिङ–सिरिङ हुन्छ, जसलाई दाँत लाग्छ भनिन्छ ।
– खानेकुरा अड्कने तथा खाना चपाउन अप्ठ््यारो हुने हुन्छ ।

उल्लिखित लक्षण देखिँदा पनि उपचार नगरे–

– दाँत दुख्छ, गिजा सुन्निन्छ, दाँत हल्लिन्छ,
– गाला, चिउँडो सुन्निन्छ, मुख खोल्न सकिँदैन ।

एकातिर प्रकृतिले शरीरको सबैभन्दा कडा तन्तु इनामेल दाँतलाई दिएको छ भने अर्कोतिर एकपटक नोक्सान भइसकेपछि नपाइने तन्तु हो इनामेल । त्यसकारण एकपटक नोक्सान भइसकेपछि त्यसको क्षतिपूर्ति नक्कली वस्तुले नै गर्नुपर्ने हुन्छ, जसलाई हामी सिमेन्ट भर्ने भन्छौँ । घरमा केही समयका लागि कपासलाई ल्वाङको तेलमा भिजाएर निचोरेर, नभए खाली कपास वा रुई दन्तसडनद्वारा भएको खाल्डोमा राख्न सकिन्छ । दुखाइ कम गर्न औषधि खान सकिन्छ । त्यसैले दन्तसडनको गाम्भीर्यअनुसार साधारण सिमेन्ट मात्र भरेर वा जरैदेखि उपचार गरेर दाँतलाई जोगाउँदै यसको कार्यलाई (जस्तै, मुस्कुराउन, सुन्दर देखिन, टोक्न, चपाउन, शुद्ध उच्चारण गर्न, बोल्न र निल्न) जोगाउन सकिन्छ ।

रोकथाम
रोकथामको कुरा गर्नुपर्दा रोगका कारणहरू हटाउनु वा कारणबाट टाढा रहनु नै रोगबाट बच्ने उत्तम उपाय हो । तर, दन्तसडन गराउने कारक तत्व सबै व्यक्तिमा हुन्छ, जुन सबैलाई नभई नहुने चिज पनि हो । खाद्यपदार्थ सेवन गर्ने भनेको मुख नै हो, त्यसैले मुखलाई शरीरको प्रवेशद्वार मानिन्छ । मुख, दाँत, मुखका सूक्ष्म जीव, र्याल÷थुक सबै व्यक्तिमा हुन्छ र खानेकुरा पनि शरीरका लागि सबै व्यक्तिले मुखबाटै खाने हो । खाना दाँतमा टाँसिएको २० मिनटमा अम्लमा परिवर्तन हुन्छ, त्यसपछि क्रमैसँग प्लाक वा लेउ, टार्टर वा पत्थर बन्छ । दन्तलेउ दा्रँतमा टाँसिई त्यसमा भएका सूक्ष्म जीवले रासायनिक प्रतिक्रिया गरी उत्पन्न अम्लले किरा लगाउने हो । खाना राम्ररी चपाएर खाँदा बढी र्याल निस्की दाँत धोइन्छ र सफा हुन्छ । त्यस्तै, खाएपछि कुल्ला गर्ने हाम्रो प्रवृत्ति अति राम्रो छ ।

अन्तमा, दन्तसडनको रोकथाम र नियन्त्रण भनेको खानेकुरामा नियन्त्रण, नराम्रो आदत वा बानीमा नियन्त्रण र ती खाद्यपदार्थलाई लामो समयसम्म मुखमा रहिरहन नदिनु हो । तसर्थ, दाँत एवम् मुखको सरसफाइ नै दन्तसडनबाट बच्ने प्रमुख उपाय हो । साथै, आफू स्वयम्ले नै आफ्नो मुखको परीक्षण र दन्तचिकित्सकसँग नियमित दन्तपरीक्षण गराउनु रोगको उचित समयमा निदान, कम दुःख, जटिलता र खर्च बचाउनु हो ।

(न्याम्स वीर अस्पताल काठमाडौंका वरिष्ठ कन्सल्टेन्ट डेन्टल सर्जन डा. बुढाथोकी नेपाल चिकित्सक संघका कोषाध्यक्ष तथा नेपाल सरकार आँखा, नाक, कान घाँटी र मुख स्वास्थ्य शाखाका प्रमुख हुनुहुन्छ ।)

आधुनिकता र सम्पन्नताको परिचायकका रूपमा चिनिँदै आएका मुटुरोग, मधुमेहजस्तै दाँत किराले खाने वा दन्तसडन पनि अहिले मध्यमवर्ग हँुदै निम्न आय भएका, गरिब वर्गमा समेत महामारीका रूपमा बढ्दै गएको छ । यो तितो यथार्थ चिकित्सकलाई मात्र नभई, स्वास्थ्यप्रति सचेत सम्पूर्ण नागरिक र सरकारलाई समेत चिन्ताको विषय बनिरहेको छ ।

सभ्यताको उपहार मानिने दाँत किराले खानु एउटा संक्रामक रोग हो । मुखमा भएका सूक्ष्म जीवले दाँतमा अड्किएर, टाँसिएर बसेका खाद्यपदार्थसँग रासायनिक प्रतिक्रिया गर्दा अम्ल उत्पन्न हुन्छ । अम्लले दाँतका कडा तन्तुहरू (इनामेल, डेन्टिन र सिमेन्टम)लाई नोक्सान गरी दाँतमा खाल्डो बनाउँछ । अम्ल वा तेजावले हातमा पर्दा हात नै प्वाल पार्न सक्छ भने दाँतमा रहँदा खाल्डो नपार्ने कुरै भएन ।
दन्तसडन न औषधोपचारले निको भएर खाल्डो पुरिने रोग हो, न त यसलाई रोकथाम गर्न कुनै औषधि वा भ्याक्सिन नै बनेको छ । दन्तसडन सबैभन्दा बढी भेटिने दीर्धकालीन रोग हो । यसबाट गिजामा उत्पन्न हुने घाउको उपचार गरिए पनि एकपटक नोक्सान भइसकेको दाँत फेरि पलाउन नसक्ने भएकाले जीवनभर पीडित भएको प्रमाण रहिरहन्छ ।

भयावह
विश्व स्वास्थ्य संघका अनुसार औद्योगिक राष्ट्रका बालबालिकामा ९० प्रतिशतसम्म दन्तसडन पाइएको छ । नेपालका ६५ देखि ७० प्रतिशत बालबालिका तथा ९० प्रतिशत वयष्कमा दन्तसडन छ । गाउँमा भन्दा सहरका बालबालिकामा दन्तसडन दोब्बर छ । दाँत गुमाउनुको प्रथम कारण दन्तसडन हो ।
कालाभन्दा गोरा मानिसलाई, पुरुषभन्दा महिलालाई, तलका भन्दा माथिका दाँतलाई, अगाडिभन्दा पछाडिका बंगारालाई र चपाउने सतहलाई दन्तसडनले बढी आक्रान्त पारेको देखिन्छ । तर, दन्तसडनलाई कुनै भौगोलिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक परिबन्धले बाँध्दैन । त्यसैगरी, उमेर, लिंग, वंशजले बाँध्न नसक्ने भएकाले सबैमा दाँत किराले खाने रोग देखिन्छ ।
पहिलेपहिलेका मानिसमा दन्तसडन कम देखिन्थ्यो । अहिले पनि बूढापाकामा, गाउँघरमा, सरकारी विद्यालय पढ्ने विद्यार्थीमा र नाङ्लोपसले, भरियाजस्ता कामकाजी पुरुष तथा महिलामा यो रोग कमै देखिन्छ । राउटे, कुसुन्डा, चेपाङजस्ता जातिमा पनि दाँत किराले खाने रोग कमै देखिन्छ । यी सबैले पुष्टि गर्दछन् कि, दन्तसडन सम्पन्नता र आधुनिकताको चिनारी हो । अझ भन्नुपर्दा आधुनिक, प्रशोधित, गुलिया, टाँसिने खाद्यवस्तु, जंकफुड, फास्टफुडलगायतको प्रयोग गर्ने व्यक्तिमा बढी देखिन्छ । गाउँघरमा पनि गुलियो, प्रशोधित–चकलेट, बिस्कुट, पेस्ट्रीको बढी प्रयोग, आफ्ना करेसाबारीमा उत्पादन भएका हरिया सागसब्जी, फलफूल बजारमा लगी बेच्ने र फर्कंदा फास्टफुड, गुलिया खाद्यपदार्थ लिई फर्कने, आफू व्यस्त रहने वा आधुनिकता देखाउने होडमा बजारबाटै खाद्यपदार्थ लिई खाने, बच्चालाई नास्ताको रूपमा गुलिया टाँसिने पदार्थ दिने र बच्चालाई स्तनपान नगराई बट्टा र डब्बाको दूध खुवाउने गर्नाले पनि बच्चामा दन्तसडन देखिने गरेको छ ।

खाद्यपदार्थ
अन्य संक्रामक रोगझैँ दन्तसडन पनि सूक्ष्म जीव, सूक्ष्मजीव बस्ने ठाउँ र वातावरणको उपज हो, तर सूक्ष्म जीव सबैको मुखमा हुन्छन् । दाँत, मुख, ¥याल सबैमा हुन्छ नै, फरक पार्ने भनेको वातावरण वा खाद्य पदार्थले नै हो । कसैमा दन्तसडन बढी वा कम देखिनुको कारण लामो समयसम्म दाँतमा खाद्य पदार्थ टाँसिन दिनु वा नदिनु नै हो । दन्तसडन गराउन कार्बोहाइड्रेट, चिल्लोपदार्थ, प्रोटिन, भिटामिन (ए, डी, के, सी, बी) र खनिजपदार्थ (क्याल्सियम, फस्फोरस, फ्लोराइड, सेलेनियम, भेनेडियम) सबैको भूमिका रहन्छ । तुलनात्मक रूपमा छोटो समयमा, बढी अम्ल निकालेर दन्तसडन गराउने कारक कार्बोहाइड्रेट वा गुलियो पदार्थ हो । आजकल मकै भटमास, सागसब्जीको सट्टा गुलियो पदार्थका खानेकुराको सेवन बढ्दो छ । स्कुले बालबालिकालाई घरबाट खाजा नपठाइदिनु, बच्चा सुताउन स्तनपान तथा बोतल दूधको प्रयोग, जंकफुड, चाउचाउको प्रयोगलगायतले दन्तसडन बढाएको छ ।
खाद्यपदार्थका अतिरिक्त अप्रत्यक्ष रूपले दाँतको बनावट, रूप र एकअर्कासँगको सम्बन्ध र बसाइ स्थिति, ¥यालको बनावट, पिएच, मात्रा, गाढापन, प्रतिरोधात्मक शक्ति, वंशानुगत, गर्भवती भएको अवस्था र सुत्केरी अवस्थाले पनि दन्तसडन हुनमा भूमिका खेलिरहेका हुन्छन् । खाना खाइसकेपछि ब्रस गर्ने वा कुल्ला गर्ने बानीले सूक्ष्मजीव र खाद्यपदार्थको सम्पर्कको समयलाई घटाउने भएकाले हानिरहित हुन सक्छ ।

दुखाइ
दन्तसडनको दुखाइ सहनै नसक्ने गम्भीर किसिमको हुन्छ । हृदयाघात र दन्तसडन दुवैको पीडा भोगेका बिरामी दन्तसडनको दुखाइ १० गुना बढी हुने बताउँछन् । त्यसैगरी, प्रशवपीडा र दन्तसडन दुवैको दुखाइ अनुभव गरेका महिला दन्तसडनको पीडा कैयौँ गुना बढी र लामो समयसम्म हुनुका साथै कहिलेकाहीँ औषधिले पनि काम नगर्ने बताउँछन् । त्यसैले होला, जतिसुकै शिक्षित, सम्पन्न व्यक्ति पनि दाँतको दुखाइ लिएर आउँदा उनीहरूको पहिलो छनोट दाँत निकालेर दन्तअपांगता स्विकार्ने हुन्छ । उनीहरु पछि महँगो खर्चमा पर्ने र पछुताउने गर्छन् ।

निदान र उपचार
जब दन्तसडन दाँतको बाहिरी सतह इनामेलमा मात्र सीमित हुन्छ, हेर्दा कालो दाग मात्रै देखिन्छ, त्यस अवस्थासम्म राम्रोसँग सफा गरेमा, प्mलोराइड भएको दन्तमन्जन, माउथवास र औषधि प्रयोग गर्दा निको हुन सक्छ । जब चकजस्तो सेतो, हल्का–गाढा खैरो देखिन्छ, ब्रसगर्दा, चिसो, गुलियो प्रयोग गर्दा सिरिङ–सिरिङ हुन्छ, खाना अड्कन्छ, खाना चपाउन मिल्दैन, त्यस अवस्थामा सामान्य प्रकारको सिमेन्ट भरे हुन्छ ।
जब राति सुतेका वेला दाँत दुख्ने, गिजा सुन्निने, दाँत हल्लिने, लगातार दुखिरहने अवस्था हुन्छ, त्यसवेला दाँतको जरादेखि नै भरेर वा आरसिटी गरेर दाँत जोगाउन सकिन्छ र अन्य दाँतसरह काम लिन सकिन्छ ।

अन्तमा
भयावह अवस्था न्यूनीकरण गर्न चिनीको कम प्रयोग, फलफूल र सागसब्जीको उपयोग, मुखको उचित सरसफाइ, सुर्तीसेवन र मद्यपानमा रोकजस्ता उपाय अपनाएर जोखिम घटाउन सकिन्छ । सन्तुलित खानेकुरामा जोड दिई नरम ब्रस, फ्लोराइड भएको दन्तमन्जनको प्रयोग र मुख कुल्ला गर्ने बानी बसाली दाँत एवम् मुखको सरसफाइमा ध्यान दिनुपर्छ । हरेक ६ महिनामा नियमित दन्तपरीक्षण गराउने बानी बसाल्नुपर्छ ।

डा. बुढाथोकी वीर अस्पतालमा कार्यरत छन्