टुसा स्वास्थ्यका लागि धेरै फाइदाजनक छ । महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक पहिचान बोकेको क्वाँटी जनैपूर्णिमा पर्वको विशेष आहारका रूपमा रहँदै आएको छ । परम्परागत रूपमा यसले जाडो आउन सुरु गरेको सन्देश पनि दिन्छ । जाडोका वेला टुसा उमारेको खानेकुराले मानव स्वास्थ्यमा एकदमै फाइदा गर्छ भन्ने कुरा हाम्रा पुर्खालाई जानकारी थियो । वैज्ञानिक रूपमा फाइदा गर्छ भन्ने जानकारी नभए पनि उनीहरूको परम्परागत ज्ञानले स्वास्थ्यमा लाभ पुर्याउने थाहा भएरै क्वाँटी खाने प्रचलन अविच्छिन्न रहिआएको हो र यसको निरन्तरताका लागि सांस्कृतिक रूप दिइएको हुनुपर्छ ।
क्वाँटी कसरी फाइदाजनक ? टुसा उमारेको क्वाँटी प्रोटिनको खानी हो । किनभने, यसमा थुप्रै किसिमका गेडागुडी मिसाइएका हुन्छन् । टुसा उम्रेपछि क्वाँटीमा भएका तत्त्वहरू प्रोटिन, सूक्ष्म पोषकतत्त्व, क्याल्सियम, भिटामिन २० गुणा बढ्न जान्छन् । त्यसैले सय रूपैयाँको सुक्खा क्वाँटी ल्याएर टुसा उमारेर खाने हो भने ४ सय रूपैयाँसम्मको फाइदा लिन सकिन्छ ।
क्वाँटी जीवन्त खाना हो, जुन पचाउन पनि निकै सजिलो हुन्छ । यत्तिकै खाँदाभन्दा टुसा उमारेर खाँदा पचाउन आधा सजिलो हुन्छ । दाल, गेडागुडीको सेवन गर्दा शरीरमा ग्यास उत्पन्न हुन सक्ने सम्भावना हुन्छ । तर, क्वाँटी बनाएर खाएपछि शरीरमा ग्यास बन्ने सम्भावना ज्यादै न्यून हुन्छ । क्वाँटी बनाएपछि हामी जिम्मु, जिराले झानेर तयार गर्छौं ।
यस्ता व्यक्तिलाई क्वाँटीको विशेष आवश्यकता बालबालिकालाई कुपोषण तथा गर्भवती महिलाको शरीरमा प्रोटिनको कमी नहोस् भनेर क्वाँटी खान दिने गरिन्छ । प्रोटिनको कमी नभएपछि महिलालाई रक्तअल्पता पनि हुन पाउँदैन । गर्भवतीमा रगतको कमी नभएपछि भ्रूण वा पेटको बच्चा पनि राम्रो हुन्छ । गर्भवतीमा मात्र नभएर सुत्केरी भएपछि पनि क्वाँटीको सेवनले आमा र बच्चा दुवैलाई फाइदा पुर्याउँछ । यसको सेवनले महिलाको दूध राम्रोसँग आउने हुँदा बच्चालाई पर्याप्त मात्रामा दूध प्राप्त हुन्छ । क्वाँटीको रस खाँदा पर्याप्त मात्रामा शरीरमा चाहिने क्याल्सियम, प्रोटिन प्राप्त हुन्छ, जसले आमाको दूध पनि बढाउने गर्छ । त्यसकारण सुत्केरी महिलालाई ज्वानो तथा क्वाँटीको रस खुवाउने हाम्रो जुन परम्परागत छ, त्यो एकदमै वैज्ञानिक छ ।
कोही व्यक्ति कुनै रोग तथा शरीरमा समस्यापछि तंग्रिन लागेका वेला पनि क्वाँटीको रसले धेरै फाइदा पुर्याउँछ । जो व्यक्ति शाहाकारी जीवनशैली अपनाउँछन्, माछा–मासु खाँदैनन्, उनीहरूका लागि क्वाँटी अति उपयोगी हुन्छ । क्वाँटीले सेवनकर्तालाई मासुबराबर नै प्रोटिन तथा अन्य पोषकतत्त्व प्रदान गर्छ । क्वाँटी प्रत्येक साताको दुई–तीनपटक खानु स्वास्थ्यका लागि राम्रो हुन्छ । यो पौष्टिकताले भरिपूर्ण भोजन हो ।
यसरी खाँदा थप लाभ क्वाँटीलाई विभिन्न तरिकाले पकाएर खान सकिन्छ । सुप बनाएर वा तरकारीका रूपमा पनि यसको प्रयोग गर्न सकिन्छ । क्वाँटीलाई पिसेर पिठोमा मिलाएर बालबालिकाका लागि खाजा खाजा तयार गर्दा यसको पौष्टिकता एकदमै बढ्न जान्छ । किनभने, मकैमा भएको कार्बोहाइड्रेट, क्वाँटीमा भएका विभिन्न किसिमका सूक्ष्म पोषकतत्त्व मिलेपछि असाध्यै राम्रो खाद्यवस्तु बन्छ । टुसा उमारेको चना बालबालिकालाई खुवाइयो भने प्रोटिनको मात्र पर्याप्त हुन्छ । टुसा उमारेको कुनै पनि खाद्यवस्तुलाई जीवन्त खानेकुरा भनिन्छ ।
अन्य फाइदा क्वाँटी शक्तिवर्धक एवम् पौष्टिक आहार हो । यसमा भिटामिन बीका सबैजसो प्रकार पाइन्छन् । क्वाँटीको सेवनले– – तत्काल आवश्यक ऊर्जा प्राप्त हुन्छ । – मांसपेशीको मर्मत–सम्भारमा सहयोग पुग्छ । – रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ । – रक्तसञ्चार र स्नायुप्रणालीमा फाइदा पुग्छ । – क्वाँटीले कब्जियतको समस्या हटाउँछ । – मधुमेह तथा पायल्स भएकालाई फाइदाजनक मानिन्छ ।
यस्ता बिरामीले नखाँदा राम्रो युरिक एसिडका बिरामीले भने क्वाँटी नखाँदा नै वेश हुन्छ । त्यस्तै, मिर्गौलामा समस्या रहेका मानिसले पनि प्रोटिनको मात्रा एकदमै कम गर्नुपर्ने हुन्छ, त्यसैले उनीहरूले पनि क्वाँटी नखाँदा राम्रो हुन्छ ।
आजभोलि हामी केवल आधुनिक औषधि, डाक्टर, अस्पताल र स्वास्थ्यचौकीको मात्र कुरा गरिरहेका छौँ । तर, महिलाको स्वास्थ्य यी कुरामा मात्र सीमित हुँदैन । महिलाको स्वास्थ्यमा समाज कस्तो छ, समाजमा कस्ता संस्कृति छन् जस्ता कुराले पनि प्रभाव पारिरहेका हुन्छन् । त्यसैगरी, महिलाले कस्तो खानेकुरा खाइरहेकी छिन्, अर्थात्, आहार–विहारको सन्तुलनको अवस्था कस्तो छ भन्ने कुराले पनि स्वास्थ्यमा ठूलो महत्व राखेको हुन्छ । अनावश्यक खानेकुराले स्वास्थ्यमा निकै असर पुर्याइरहेको हुन्छ ।
हामीलाई अत्याधुनिक औषधि पनि चाहिन्छ । आधुनिक औषधिको विवेकपूर्ण प्रयोगले महिलाको जीवनमा धेरै सकारात्मक सुधार पनि ल्याएको छ । तर, आधुनिक औषधिको प्रयोग गरिरहँदा मानव जीवनमा परम्परागत स्वास्थ्यको ज्ञान हराउँदै जानु राम्रो होइन । उदाहरणका लागि महिलालाई सुत्केरी भएको ५–६ महिनासम्म घाममा राखेर तेल लगाउने प्रचलन थियो र अझै पनि छ ।
हाम्रा हजुरआमाहरूले खाने गरेका रोटी, तरकरी, चिउरा–अण्डा, उसिनेको आलुजस्ता स्वस्थकर खाद्यवस्तु हामीले खानै छोडिसकेका छौँ । यसका कारण हाम्रो परम्परागत ज्ञान हराउँदै गएको छ र त्यससँगै स्वास्थ्य पनि क्रमिक रूपमा बिग्रिँदै गएको छ ।
यसले महिलाको स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पर्छ, शरीरमा मसाज गरेपछि स्फूर्ति आउने गर्छ । यसखाले स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने हाम्रा परम्परागत पद्धतिहरूलाई हामीले आजभोलि बिर्संदै गएका छौँ । स्वास्थ्यका लागि उपयोगी परम्परागत खानेकुरा, आचार–व्यवहार तथा उपचार पद्धतिको अध्ययन नै नगरी त्यसलाई बिर्सिंदै जानु कदापि राम्रो होइन ।
अहिले कतिपय ठाउँमा स्वास्थ्यकर्मीले बच्चालाई जन्मिनेबित्तिकै भिटामिन डी, क्याल्सियम दिने गरेका छन् । भर्खर जन्मिएको बच्चालाई भिटामिन डी र क्याल्सियम चाहिँदैन । यसले बच्चाको स्वास्थ्यमा पछि नराम्रो असर पार्छ । यो हामीले परम्परागत ज्ञान बिर्संदै गएको उदाहरण हो । क्याल्सियम हाम्रा खानेकुराहरूमै प्रर्याप्त मात्रामा पाइन्छ । ज्वानो, तिल, भटमास, राजमा, दही, दूध, चिज, हरियो सागपात क्याल्सियका राम्रा स्रोत हुन् । यस्ता प्राकृतिक वस्तुको सेवन नगरेर आजभोलि जेका लागि पनि औषधिकै सेवन गर्ने खराब बानी बसेको छ ।
त्यसैगरी, जंकफुडका कारण पनि महिला तथा बालबालिकाको स्वास्थ्यमा असर पर्दै गएको छ । आजभोलि खाजा भन्नेबित्तिकै जंकफुडलाई लिने गरिएको छ । हाम्रा हजुरआमाहरूले खाने गरेका रोटी, तरकरी, चिउरा–अण्डा, उसिनेको आलुजस्ता स्वस्थकर खाद्यवस्तु हामीले खानै छोडिसकेका छौँ । यसका कारण हाम्रो परम्परागत ज्ञान हराउँदै गएको छ र त्यससँगै स्वास्थ्य पनि क्रमिक रूपमा बिग्रिँदै गएको छ ।
त्यसैगरी, महिनावारीका समयमा किशोरीहरूमा रगतको कमी हुन्छ । तिलको लड्डु, मेथीको लड्डु खाँदा किशोरीहरू महिनावारी हुँदा रगतको कमी हुन पाउँदैन । तर, आजकल महिनावारीको समयमा किशोरीमा रगत कमी भयो भने तरुन्तै आइरनचक्की खुवाइन्छ । आइरनचक्कीले मात्र किशोरीको स्वास्थ्यमा राम्रो प्रभाव पार्दैन भन्ने कुरा हामीले बिर्संदै गएका छौँ ।
हाम्रै वरिपरि त्यस्ता धेरै खानेकुरा छन्, आइरनको प्रर्याप्त स्रोत हुन् । पहिलेको समयमा फलामको भाँडामा पकाउने चलन थियो । खाना पकाउन वा चलाउन फलामको भाँडा प्रयोग गर्दा त्यसबाट आइरनतत्व खानेकुरामा आउने गर्छ र त्यसको सेवन गर्दा भिटामिन सीका कारण आइरन राम्रोसँग सोसिन्छ ।
पहिले–पहिले मकै, भटमास र मही खाने चलन थियो, जसमा ठूलो विज्ञान छ । मकै, भटमासमा भएको प्रोटिन राम्रोसँग सोस्न महीमा भएको अमिलोले मद्दत गर्छ । चाडपर्व मनाउँदा हाम्रो स्वास्थ्यमा धेरै प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । उदाहरणका लागि अक्षय तृतीयाका दिन हामी सातु र सर्वत खाने गर्छौं । सातुमा धेरै मात्रामा भिटामिन र क्याल्सियमहरू पाइन्छन् । कागती हालेको सर्वतसँग सातु खाँदा शरीरमा चाहिने सम्पूर्ण तत्वहरू प्राप्त हुन्छ भने गर्मीको समयमा शरीरमा पानी कम हुन पाउँदैन ।
हाम्रा वरिपरि पर्याप्त खानेकुरा छन् । पहिले–पहिले हामीसित ती खानेकुराको समुचित प्रयोगको ज्ञान पनि थियो । मकै, भटमास र मही एकसाथ खानुमा गहन अर्थ छ । मकै र भटमासमा भएको प्रोटिन राम्रोसँग सोस्न महीमा भएको अमिलोले मद्दत गर्छ । त्यस्तै, कागती हालेको सर्वतसँग पर्याप्त भिटामिन र क्याल्सियमले युक्त सातु खाँदा शरीरमा चाहिने सम्पूर्ण तत्वहरू प्राप्त हुन्छन् ।
त्यसैगरी, टुसा उमारेको क्वाँटी खाँदा पर्याप्त मात्रामा प्रोटिन, क्याल्सियम पाइन्छ । तर, हामीलाई क्वाँटीमा यी तत्वहरू पाइन्छन् भन्ने ज्ञान नै छैन र वर्षमा एकपटक चाडपर्वका दिन मात्र खाने गरेका छौँ । क्वाँटी खाँदा महिलाको स्वास्थ्यमा धेरै फाइदा पुग्छ । रगतको कमी हुने महिलाले हेरक दिन क्वाँटी खानुपर्छ ।
हाम्रा वरिपरि पर्याप्त खानेकुरा छन् । पहिले–पहिले हामीसित ती खानेकुराको समुचित प्रयोगको ज्ञान पनि थियो । तर, अहिले हामीले त्यो ज्ञानलाई बिर्सिएका कारण नेपाली महिलाको स्वास्थ्यमा अलिकति तलमाथि भयो कि औषधिकै सेवन गर्ने चलन छ । स्वास्थ्यकर्मीले पनि महिलाको स्वास्थ्यमा केही खराबी भएर अस्पताल गएपछि क्याल्सियम र भिटामिन डी मात्र दिने गरिएको छ, जसले गर्दा महिलामा केही हुनेबित्तिकै औषधि खानुपर्छ भन्ने अवधारणा बढ्दै गएको छ ।
हाम्रा परम्परागत खानेकुरा खाँदा कुपोषण, रगतको कमी, भिटामिन तथा क्याल्सियमजस्ता तत्वको कमी हुँदैन । अहिले महिलाको स्वास्थ्यमा अतिचिकित्साकरण भएको छ । औषधि, चिकित्सक, स्वास्थ्यकर्मी चाहिन्छन्, तर हाम्रा परम्परागत खानेकुराको प्रयोग गरियो भने धेरै स्वास्थ्य समस्याबाट मुक्त रहन सकिन्छ । (हेल्थपोस्टका पुष्पराज चौलागाईंसितको कुराकानीमा आधारित)
मकवानपुरकी एकमाया मगरको १८ वर्षको कलिलो उमेरमै विवाह भयो । विवाह भएको ४ वर्षपछि अर्थात् २२ वर्षको उमेरमा उनले पहिलो सन्तान छोरा जन्माइनन् । घरको समस्याका कारण उनले सुक्केरी भएको ४–५ दिनपछि सबै काम गर्न थालिन् । २६ वर्षको उमेरमा उनको दोस्रो छोरो जन्मियो । यसपटक सुत्केरी भएको १ महिनामा उनले आङ खस्यो, जसका कारण उनलाई हिँडडुल गर्नसमेत गाह्रो भयो ।
‘दुःख–कष्ट सहेर आफ्नो व्यथा सहेर बसेँ, कसैलाई भन्न लाज लाथ्यो,’ एकमाया भन्छिन्, ‘आङ खसेको थाहा पाए सबैबाट अपहेलित हुनुपथ्र्यो, त्यसकारण आफ्नो शरीरको व्यथा लुकाएरै राखेँ ।’ ३० वर्षको उमेरमा तेस्रो सन्तानका रूपमा एकमायाको पुनः छोरो नै जन्मियो । फेरि छोरीको रहरले अर्को सन्तान जन्माउने निर्णय भयो । छोरो जन्मिएको केही वर्षमा उनले चाथौ सन्तान छोरी जन्माइन् । ‘छोरी जन्मिएपछि फेरि आङ खसेर हिँडडुल गर्नसमेत सकिएन,’ उनी भन्छिन्, ‘अलिकति हिँड्यो कि पाठेघर दुख्ने गथ्र्यो ।’
छोरी जन्मिएको २ वर्षपछि उनले पाँचौँ सन्तानका रूपमा छोरोलाई जन्म दिइन् । त्यसको केही वर्षमै उनकै कोखबाट छठौँ सन्तानका रूपमा छोराले जन्म लियो । ‘खाना पकाउनेदेखि लिएर घरका सम्पूर्ण काम र बाहिरको खेतीसम्मको काम आफूले नै गर्नुपथ्र्यो, तर घरमा खानपानको समेत राम्रो व्यवस्था थिएन,’ एकमाया सम्झिन्छिन् ।
५७ वर्षको हुँदासम्म एकमाया आङ खस्ने रोग लिएर हिँडिराखिन् । आफूभन्दा कम उमेरकी बुहारी भएपछि मात्र उनले आफ्नो व्यथा बुहारीसमक्ष राख्न सकिन् । छोरा–बुहारी पोखरामा बस्थे । बुहारीले उनलाई पोखराकै एक अस्पतालमा लएर जाँच गराइन् । चिकित्सकले पाठेघरको अप्रेसन गर्न सुझाब दिए ।
एकमायाको घरको आर्थिक स्थित पनि राम्रो थिएन । छोरा–बुहारीले आफ्नो ढंगले काम गरेर जीविका चलाएका थिए । ‘घरबाट ल्याएको ५–७ हजार रूपैयाँ औषधि किन्नमै सकियो, अप्रेसन गर्ने पैसा भएन,’ एकमाया भन्छिन्, ‘छोरा, बुहारी नै सामान्य जीविका चलाएर बसेका हुनाले उनीहरूलाई दुःख दिन मन लागेन र केही औषधि बोकेर बिसेक हुने आशमा घर फर्किएँ ।’
औषधि सेवनपछि पनि उनको दुखाइ ज्युँ का त्युँ नै रह्यो । एकदिन उनी बजार जान निस्किएकी थिइन्, बाटोमा एउटा रूखमा पत्र टाँसिएको देखिन् । पत्रको सूचनाबारे बुझ्दा थाहा पाइन्, खेमा नेपालले गाउँमा पाठेघरको बिरामीका लागि उपचार शिविर राखेको रहेछ । खेमा नेपालको सहकार्यमा उनी काठमाडौं मेडिकल कलेजमा भर्ना भइन् । केही दिनको बसाइमा उनको पाठेघरको अप्रेसन भयो । ‘अप्रेसनपछि केही महिना आराम गरेपछि अहिले केही समस्या देखिएको छैन,’ एकमाया भन्छिन्, ‘सहयोग गर्ने सबैलाई धन्यवाद दिन्छु ।’
स्वास्थ्योपचारसम्बन्धी ज्ञान र पहुँच अभावमा एकमायाको जस्तै कथा र व्यथा बोकेर हजारौँ नेपाली महिला कष्टपूर्ण जीवनयापन गर्न बाध्य छन् । शनिबार राजधानी काठमाडौंमा खेमा नेपालले आयोजना गरेको कार्यक्रममा नेपालमा कम उमेरमै महिलाको आङ खस्ने समस्याले विकराल रूपमा लिँदै गएको विशेषज्ञले जानकारी दिएका छन् ।
७५ प्रतिशत विवाहित महिलामा पाठेघरको कुनै न कुनै प्रकारको समस्या नेपालमा ७५ प्रतिशत विवाहित महिला पाठेघरको कुनै न कुनै समस्याबाट पीडित भएको तथ्यांकले देखाएका छन् । शनिबार खेमा नेपालको कार्यक्रममा सहभागी क्यानडाकी स्त्रीरोग विशेषज्ञ डा. मार्गरेट रोपर्टले नेपालमा आङ खस्नुको मुख्य कारण कम उमेरमा सन्तान जन्माउनु रहेको बताइन्। उनका अनुसार पेटमा भार धेरै भएपछि आङ खस्ने सम्भावना बढी हुन्छ । रोपर्टले नेपालमा गरेको अध्ययनअनुसार अधिकांश महिलाले लाजकै कारण आफ्नो समस्या वर्षौंसम्म लुकाएर राख्ने गरेको पाइएको छ ।
नेपालको सुदूरपश्चिम क्षेत्रमा ७१ प्रतिशत महिलामा आङ खस्ने समस्या छ । यति ठूलो संख्यामा समस्या देखिनुमा सानै उमेरमा सन्तान जन्माउनु, सुत्केरीपछिको १५ दिनभित्रै गह्रुंगो काम गर्नु, सुत्केरी भएपश्चात् पोषणयुक्त खानेकुरा नखानुलगायत कारण प्रमुख रूपमा रहेको डा. रोपर्टको अध्ययनले देखाएको छ ।
‘अमेरिकातिर हेर्ने हो भने ७० वर्षका महिलामा पाठेघरमा केही समस्या देखिन्छ,’ डा. रोपर्ट भन्छिन्, ‘तर, नेपालमा भने २० वर्षको उमेरदेखि नै युवतीमा आङ खस्ने समस्या बढ्दै गएको छ ।’ उनका अनुसार ग्रामीण क्षेत्रका महिलाको आङ खस्नुको प्रमुख कारण गरिबी, आवश्यक पोषणको अभाव, बढी मात्रामा धूमपानलगायत हुन् ।
जनस्वास्थ्यविज्ञ डा. अरुणा उप्रेतीले महिलाको आङ खस्दा मन पनि सँगै खस्ने बताइन् । यो समस्या कम गर्न सरकारले जनचेतानको कार्यक्रम ल्याउनुपर्नेमा उनले जोड दिइन् । उनका अनुसार जनचेतनाको कमीका कारण आङ खसेका महिलाले परिवार र समाजदेखि लाज मानेर वर्षौंसम्म समस्या लुकाएर राख्ने गरेका छन् । आङ खसेका सबै महिलाको उपचारका लागि र कम उमेरमा विवाह रोक्नका लागि अब आफ्नै घरबाट पहल गर्नुपर्ने डा. उप्रेतीको भनाइ छ । ‘सरकारले यस्ता समस्या भएका महिलाको शल्यक्रियाका लागि बजेट छुट्याए पनि महिलाको स्वास्थ्यसम्बन्धी जनचेतना फैलाउने विषयमा लगानी कम छ,’ उनले भनिन्, ‘जनचेतना फैलाउन सके आङ खस्ने समस्यामा कमी ल्याउन सकिन्छ ।’
त्यसैगरी, स्त्रीरोग विशेषज्ञ डा. गेहनाथ बरालले आङ खसेको अप्रेसन गर्नु भनेको पाठेघर नै फाल्नु हो भन्ने भ्रम व्याप्त रहेको बताए । ‘आङ खसेको सर्जरी गर्नु भनेको पाठेघर नै फाल्नुपर्छ भन्ने होइन,’ उनले भने, ‘अवस्था हेरेर मर्मत गर्न पनि सकिन्छ ।’ महिलालाई दासका रूपमा लिने र जस्तो अवस्थामा पनि घरका काम गर्नैपर्छ भन्ने नकारात्मक सोचले पनि आङ खस्ने समस्या निम्तिने गरेको उनले बताए ।
‘गर्भैदेखि राखिने लैंगिक विभेदको सोच नै समस्याको जड’ महिलाअधिकारकर्मी राधा पौडेलले महिलाको विवाहपछिको अवस्थाभन्दा पनि गर्भदेखि नै लैंगिक विभेदको सोचलाई परिवर्तन गर्नुपर्ने बताइन् । ‘आजको समयमा पनि गर्भदेखि नै लिंग पहिचान गरेर छोरीलाई गर्भमै मारिन्छ, उनीहरू संयोगले मात्रै बाँच्छन्,’ उनले भनिन्, ‘सोही कारण छोरीलाई गर्भदेखि नै हेर्ने साँघुरो दृष्टिकोण परिवर्तन गर्नुपर्छ, जुन महिलामा आउने हरेक समस्याको मुख्य जड हो ।’
स्थापनाको २ वर्षमा खेमा नेपालले दूरदराजमा स्वास्थ्योपचारको पहुँचबाहिर रहेका करिब २ सय महिलाको पाठेघरको अप्रेसन गराएको छ । जोरपाटीस्थित नेपाल मेडिकल कलेजसँगको सहकार्यमा खेमा नेपालले महिलाको पाठेघरको उपचार गर्दै आएको हो । गाउँघरमा पुगेर आङ खस्ने समस्याबारे जनचेतानाका कार्यक्रमसमेत सञ्चालन गर्दै आएको संस्थाले जनाएको छ ।
जनस्वास्थ्य एवं पोषणविद् डा. अरुणा उप्रेती धेरैले सुनेको र चिनेको नाम हो । लामो समयदेखि यीनै विषयमा लेखेर, बोलेर र अनुसन्धानसमेत गरेर अभियान नै चलाउँदै आएकी डा. उप्रेतीसँग हेल्थपोस्टका लागि लक्ष्मी चौलागाईँले यी विषयमा केन्द्रीत भएर गरेको कुराकानी ।
जनस्वास्थ्यलाई कसरी परिभाषित गर्नुहुन्छ ? जनस्वास्थ्य भन्नाले जनताको स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित कुराहरू हुन् । जनताको स्वास्थ्यको कुरा गर्नुपर्दा औषधि, डाक्टरलगायत विषय मात्र नभई अलिकति फराकिलोतवरले समग्र स्वास्थ्यबारे सोच्नुपर्ने हुन्छ । जस्तै, कसैलाई झाडापखाला लागेका बेला एन्टिबायोटिकले गर्ने उपचार स्वास्थ्य भयो, तर जनस्वास्थ्य भनेको त्यही झाडापखाला एकैसाथ सयजनामा लाग्यो भने के कारणले लाग्यो भन्ने मुद्दा उठाउनु जनस्वास्थ्य हो भनी बुझ्नुपर्छ जस्तो लाग्छ । यसमा एउटा कुनै व्यक्तिविशेषको स्वास्थ्य नभई कुनै एक विशेष समूह तथा समग्र देशकै स्वास्थ्यअवस्थालाई मुद्दा बनाइन्छ ।
महिला स्वास्थ्यबारे कुरा गर्नुपर्दा प्रसूतिसेवा मेरो लामो कार्यानुभव भएका कारण मैले गर्भपतन गराएर उपचारका लागि आउने गरेका धेरै महिलाबारे बुझ्ने अवसर पाएँ । त्यस्तो अवस्थाका कतिपय महिलालाई बचाउन सकियो भने कतिपयलाई सकिएन । त्यतिवेला मैलै असुरक्षित रूपमा गर्भपतन गराएर आउने महिलाको संख्या धेरै नै पाएको थिएँ । अस्पतालमै आएर पनि गर्भपतनका कारण मृत्यु हुने महिलाको संख्या अत्यधिक हुन थालेपश्चात् मलाई लाग्यो, नेपालमा त्यतिवेला गर्भपतनसेवालाई कानुनी मान्यता नदिएका कारण पनि धेरै महिलाको मृत्यु भएको हो ।
नेपालमा गर्भपतन सेवालाई सुरक्षित गराउनुकासाथै कानुनी मान्यता कसरी दिलाउने भन्नेतर्फ मेरो ध्यान केन्द्रित रह्यो । त्यस विषयमा धेरै छलफल चलाउँदा धेरै साथीले गर्भपतन हिन्दू धर्मविरुद्ध भएका कारण पनि नेपालमा यो सेवालाई कानुनी मान्यता दिन नसकिने जवाफ मैले पाएँ । त्यतिवेला म नयाँ–नयाँ जोसमा थिएँ । गर्भपतनलाई चाहिएका वेला गराउन सकिने बनाउन सकेको खण्डमा धेरै महिलालाई अकाल मृत्युबाट जोगाउन सकिन्छ भन्ने मलाई लागि नै रह्यो । त्यसपश्चात् सुरक्षित गर्भपतनका विषयमा म निरन्तर बोल्न तथा लेख्न लागिपरेँ । बिस्तारै विभिन्न अध्ययनले नेपालमा मातृमृत्युदरको मुख्य कारणका रूपमा असुरक्षित गर्भपतनलाई पुष्टि गरे । त्यससँगै सन् २००२ मा गर्भपतनले कानुनी मान्यता पायो । त्यो मेरो जीवनको धेरै नै ठूलो सफलताका रूपमा रह्यो ।
गर्भपतनलाई कानुनी मान्यता दिएमा नेपाली महिला देहव्यापारमा लाग्छन् भन्ने प्रकारको एकथरी व्यक्तिको कुरा आउँदाआउँदै पनि यसले कानुनी मान्यता पाउनमा सफलता मिल्यो । त्यो मैले जनस्वास्थ्यमा चालेको एउटा ठूलो कदम थियो ।
गर्भपतनले समाजमा विकृति ल्यायो भन्ने तर्क पनि छ नि ? कतिपय किशोरीले असुरक्षित रूपमा यौनसम्पर्क राख्छन् र गर्भपतनले कानुनी मान्यता पाएको छ भन्नेखाले तर्क गर्छन् भने त्यसले विकृति ल्यायो भन्न सकिन्छ । उनीहरूलाई असुरक्षित रूपमा गर्भपतन गराएमा स्वास्थ्यमा नराम्रो प्रभाव पर्छ भन्ने कुराको ज्ञान नै छैन । यो एउटा मुद्दा पनि हो । जस्तै, एउटा लागुऔषध छ, मरफिन, त्यसलाई लागुऔषधका रूपमा पनि प्रयोग गर्ने गरिएको छ भने क्यान्सर भएका बिरामीलाई दुखाइ कम गर्ने औषधिका रूपमा पनि प्रयोग गरिन्छ । यसरी भन्नुपर्दा मरफिनलाई कहाँ प्रयोग गर्ने भन्ने कुरा आउँछ । त्यसैले गर्भपतन सेवालाई पनि अवस्था हेरेर प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
सकेसम्म गर्भपतनको अवस्थामा पुग्नै नपरोस् भन्ने मेरो पनि मान्यता छ । तर, बलात्कारजस्ता प्रयोग गर्नुपर्ने बाध्यात्मक अवस्थाहरू हुँदा, परिवारनियोजनका साधनहरूको प्रयोग गर्दागर्दै पनि गर्भ रहँदा सुरक्षित गर्भपतनसेवाको प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा गर्भपतनसेवालाई कानुनी मान्यता दिएमा महिलाहरू देहव्यापारमा लाग्छन् भनी मलाई एकजना प्रतिष्ठित महिला सांसदले नै भनेकी थिइन् । प्रसूतीगृहमा कार्यरत हुँदा मैले आफ्नै आँखाअगाडि धेरै महिलाको असुरक्षित गर्भपतनका कारण मृत्यु देखेकी थिएँ । त्यसवेलादेखि नै मैले सुरक्षित गर्भपतनसेवालाई कानुनी मान्यता दिलाउनुका साथै सस्तो बनाइनुपर्छ भन्दै विभिन्न मुद्दा उठाइरहेँ । मेरो जनस्वास्थ्यमा पहिलो कदम नै त्यहीँबाट सुरुवात भएको थियो । जनस्वास्थ्य र उपचारका कुराहरू एकअर्कामा एकदमै सम्बन्धित विषय हुन् ।
जुन नेता तथा राजनीतिक दलले बढी चामल वितरण गर्न सक्यो, दुर्गम क्षेत्रका जनताको भोट उसैले पाउने अवस्था सिर्जना भयो । भोट पाउनकै लागि नभएको भोकमरीको समस्यालाई नेताले नै भोकमरीमा परिणत गरिदिएका हुन् । कर्णालीमा कहाँ भोकमरीको समस्या छ ? म त्यहाँ धेरैपटक गएकी छु, स्थानीय खाद्यान्नलाई प्रयोग गर्ने हो भने कर्णालीका कुनै पनि ठाउँमा भोकमरी छैन । त्यहाँ आलु, सिमी, कोदो, फापरजस्ता पोषणयुक्त खाद्यान्न उपलब्ध छन् । भोकमरीको समस्या त नेताले कृत्रिम रूपमा बनाएका हुन् । यो नितान्त हल्ला मात्रै हो । चामलसँग भोट साट्ने प्रवृत्ति भएका कारण नेपालमा भोकमरीको हल्ला फिँजाइएको हो । वास्तविक भोकमरी त यमनमा छ, अफगानिस्तानका कतिपय गाउँमा छ, सुडानमा छ ।
महिला स्वास्थ्यका अतिरिक्त जनस्वास्थ्यभित्र के–के कुरा समावेश हुन्छन् ? जनस्वास्थ्य भनेको एकदमै फराकिलो अवधारणा हो । आमसञ्चारसँग कुरा गर्नु, एउटा इन्जिनियरले राम्रो सडक बनाइदिनु, मानसिक तनाव कम गर्नका लागि गीत तथा भजन सुन्नुजस्ता कुराहरू पनि जनस्वास्थ्यसँग सम्बन्धित छन् । जनस्वास्थ्यको सम्बन्ध प्रायः सम्पूर्ण क्षेत्रसँग गाँसिएको हुन्छ । जाडोका वेला कागतीपानी खानेदेखि लिएर बिरामी हुँदा आराम गर्नेसम्म सबै कुरा जनस्वास्थ्यसँग सम्बन्धित छन् । जीवनका हरेक पक्ष जनस्वास्थ्यसँग सम्बन्धित छन् भन्ने मेरो बुझाइ छ ।
पछिल्लो समय खाद्यान्न, पोषण, जंकफुडविरुद्धको अभियानमा हुनुहुन्छ नि ! अभियानलाई के–कसरी सफल बनाउने योजना छ ? मेरो एजेन्डा यी विषय हुन्, तर यसमा म सफल हुन्छु कि हुन्न, मलाई थाहा छैन । मैले गाउँ–गाउँमा यस्ता अभियान लिएर जानुको प्रमुख उद्देश्य गाउँ–गाउँमै उपलब्ध खाद्यान्नलाई बढावा दिनु पनि हो, जुन मानव स्वास्थ्यका लागि पनि एकदमै हितकर छ ।हाल नेपालमा किशोरकिशोरीमा पनि मधुमेह, उच्च रक्तचापजस्ता समस्या देखापर्न थालेका छन् । किशोरकिशोरीमा यस्ता समस्या देखिनुका धेरै कारणमध्ये जंकफुड पनि एक हो । जंकफुडलाई लामो समयसम्म टिकाउन त्यसमा नुन तथा चिनीको मात्रा अत्यधिक राखिएको हुन्छ । जब शरीरमा चिनीको मात्रा बढी हुन्छ, त्यसले मधुमेह गराउँछ भने नुनको मात्रा बढी भएका त्यसले मिर्गौलामा समस्या देखापर्छ ।
वैदेशिक रोजगारीमा गएका युवाले पनि व्यस्तताका कारण जंकफुडको बढी प्रयोग गर्ने भएकाले लामो समय वैदेशिक रोजगारीमा बिताएका युवामा पनि मिर्गौलाको समस्या धेरै नै देखिने गरेको छ । विदेशबाट ल्याएको पैसा सबै उपचारमै खर्चिनुपर्ने अवस्था पनि छ । त्यसैले बेरोजगारी पनि जनस्वास्थ्यको एउटा मुद्दा हो । तपाईं कोदो, मकैलगायत परम्परागत अन्नबालीहरूको प्रयोगलाई बढावा दिनुहुन्छ । पछिल्लो समय त्यस्ता खाद्यान्नको प्रयोग उत्पादनका दृष्टिले पनि सम्भव छ र ? त्यस्ता खाद्यान्नको उत्पादन कम हुन्छ भनेर गरिने अध्ययन पनि त जनस्वास्थ्यको एउटा मुद्दा हो नि ! मानिसले उत्पादन नगरेकै कारण त ती खाद्यान्न बजारबाट लोप हुँदै जाने अवस्थामा पुगेका हुन् नि !
म नेपालका विभिन्न दुर्गमक्षेत्रमा विभिन्न अभियान लिएर गइ नै रहेकी हुन्छु । त्यतिवेला म केही समय त्यहाँका स्थानीयसँग कुराकानी गरेर बिताउँछु । कुराकानीका क्रममा त्यहाँका मानिसले भन्ने गर्छन्– भात खाने बानीले गर्दा आजकल हामीलाई कोदो, फापर खान मन लाग्दैन ।
उनीहरूलाई भात खाने बानीले यसरी आक्रान्त पारेको छ कि, उनीहरू कोदो, फापरजस्ता अन्नबाली उब्जाउनै चाहँदैनन् । यता काठमाडौंमा कोदो, फापरजस्ता खाद्यान्न प्रतिकेजी २–३ सय रूपैयाँमा किन्नुपर्ने बाध्यता छ भने उता उनीहरू त्यस्ता खानेकुरा खान चाहँदैनन् । सेतो चामलको भातले उनीहरूको बानी नै बिग्रिएको छ । सेतो चामलको भात खान थालेपछि मानिसलाई पर्याप्त मात्रामा पोषकतत्वको अभाव हुन्छ । यसका कारण कुपोषणको समस्या आउँछ । कुपोषणका कारण मानिसले आफ्ना दैनिक गतिविधि राम्रोसँग सञ्चालन गर्न सक्दैन । यसले मानवस्वास्थ्यमा विभिन्नप्रकारका समस्या निम्त्याउँछ ।
नेपाल सरकार, विश्व खाद्य कार्यक्रमलगायतले देशका दुर्गम क्षेत्रका जनतालाई चामल वितरण गर्ने काम गर्छन् । उनीहरूले त्यहाँका जनतालाई कोदो, फापरजस्ता पोषणयुक्त खाद्यान्न वितरण गरेको भए त हुन्थ्यो नि ! पहिलेदेखि नै चलिआएको चामल वितरणको परम्परालाई राजनीतिज्ञले भोट पाउने साधन बनाएका छन् । जुन नेता तथा राजनीतिक दलले बढी चामल वितरण गर्न सक्यो, दुर्गम क्षेत्रका जनताको भोट उसैले पाउने अवस्था सिर्जना भयो ।
भोट पाउनकै लागि नभएको भोकमरीको समस्यालाई नेताले नै भोकमरीमा परिणत गरिदिएका हुन् । कर्णालीमा कहाँ भोकमरीको समस्या छ ? म त्यहाँ धेरैपटक गएकी छु, स्थानीय खाद्यान्नलाई प्रयोग गर्ने हो भने कर्णालीका कुनै पनि ठाउँमा भोकमरी छैन । त्यहाँ आलु, सिमी, कोदो, फापरजस्ता पोषणयुक्त खाद्यान्न उपलब्ध छन् । भोकमरीको समस्या त नेताले कृत्रिम रूपमा बनाएका हुन् । यो नितान्त हल्ला मात्रै हो । चामलसँग भोट साट्ने प्रवृत्ति भएका कारण नेपालमा भोकमरीको हल्ला फिँजाइएको हो । वास्तविक भोकमरी त यमनमा छ, अफगानिस्तानका कतिपय गाउँमा छ, सुडानमा छ ।
पछिल्लो समय नेपालीको पोषणको अवस्थामा केही सुधार हुँदै गएको छ । स्वदेशमै उत्पादित खानेकुरालाई बढावा दिने हो भने नेपालीलाई कुपोषण हुनुपर्ने अवस्थै छैन । तर, गर्भवती नेपाली महिलामा सन् २००६ मा भन्दा रक्तअल्पता झन् बढेको तथ्यांकले देखाएको छ । त्यसैले कहीँ न कहीँ समस्या भने छ ।
सहरी बसाइमा कोदो, फापरजस्ता खाद्यान्नको प्रयोग कत्तिको सम्भव छ ? एकदमै सम्भव छ । म आफैँ पनि हप्ताको ३ पटकसम्म यस्ता खाद्यान्नको सेवन गर्छु । यस्ता खाद्यान्न पकाउन पनि धेरै नै सजिला छन् । यसलाई अन्य खाद्यान्नसँग मिलाएर पनि पकाउन सकिन्छ । असम्भव भन्ने छँदै छैन । पहिले–पहिले कोदो तथा फापरजस्ता खानेकुरालाई कुअन्न हुन्, गरिबले मात्र खाने अन्न हुन् भन्ने गलत धारणा थियो । अहिले ठूला–ठूला डिपार्टभेन्टल स्टोरहरूमा यस्ता खाद्यान्न किन्नेको भिड लाग्ने गरेको छ । उच्च आर्थिक अवस्थाका व्यक्तिहरू हाल डायबिटिज, सुगरजस्ता समस्याले पीडित भएका कारण उनीहरूको रोजाइमा यस्ता खाद्यान्न पर्ने गरेका छन् । कोदो, फापरजस्ता खाद्यान्नमा हुने रेसादार पदार्थ मधुमेहपीडितका लागि स्वस्थकर खानेकुरा मानिन्छन् । कर्णालीका मानिसले कोदो, फापरजस्ता खाद्यान्नको प्रयोग नगर्नु तर काठमाडौंका मानिसले भने यसको प्रयोग गर्नु पनि त जनस्वास्थ्यको एउटा मुद्दा हो नि ! त्यस्तै, सेतो अस्वस्थकर चामल कर्णालीका मानिसलाई वितरण गर्नु पनि जनस्वास्थ्यको एक एउटा मुद्दा हो । पोषणतत्वका हिसाबले सेतो चामलमा पोषणको अवस्था शून्य हुन्छ । यसको विकल्पका रूपमा ब्राउन राइसको प्रयोग भने गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा प्रचलनमा रहेको दाल, भात, दूध, दहीजस्ता खानेकुरा स्वास्थ्यका दृष्टिले एकदमै उपयुक्त खाना हुन् । यसलाई सजिलै बिर्सिएर तयारी अवस्थामा पाइने केक, चाउचाउजस्ता खानेकुराको प्रयोग व्यापक बन्दै गएको छ ।
चाउचाउ कम्पनीमा काम गर्ने एकजना इन्जिनियरसँगको भेटमा उनले आफ्नो घरमा चाउचाउ कहिल्यै लान नदिने बताएका थिए । उनका अनुसार चाउचाउ बनाउँदा प्रयोग हुने पिठो एकदमै कमसलखालको हुन्छ । चाउचाउ तयार गर्नेक्रममा एउटै तेलको प्रयोग बारम्बार गर्ने गरिन्छ भन्ने जानकारी मैले उनीमार्फत पाएकी थिएँ । त्यसमा पोषणको मात्रा नहुनु त छँदै छ, उल्टै मानव स्वास्थ्यमा गम्भीर प्रकारको समस्या उत्पन्न गराउँछ । चाउचाउका विज्ञापन छ्याप्छ्याप्ती आउँछन्, भटमास, कोदो, मकै, फापरजस्ता खाद्यान्नको विज्ञापन कहीँ–कतै पनि आउँदैनन् नि ! जुन कुराको जति धेरै विज्ञापन आउँछ, त्यो त्यति नै काम नलाग्ने रहेछ भनेर स्पष्ट हुन म सर्वसाधारणमा अनुरोध गर्छु । राम्रो कुराको त विज्ञापन नै आवश्यक हुँदैन नि !
समग्र नेपालीको पोषणको अवस्था कस्तो छ ? पछिल्लो समय नेपालीको पोषणको अवस्थामा केही सुधार हुँदै गएको छ । स्वदेशमै उत्पादित खानेकुरालाई बढावा दिने हो भने नेपालीलाई कुपोषण हुनुपर्ने अवस्थै छैन । तर, गर्भवती नेपाली महिलामा सन् २००६ मा भन्दा रक्तअल्पता झन् बढेको तथ्यांकले देखाएको छ । त्यसैले कहीँ न कहीँ समस्या भने छ । नेपाल सरकारले गर्भवती महिलालाई निरन्तर आइरनचक्की वितरण गर्दै आएको छ । स्वास्थ्य मन्त्रालयले नेपाली महिलामा भिटामिन बी१२ को कमी भएको पत्ता लगाइसकेको छ । नेपाल सरकारले आगामी दिनमा भिटामिन बी१२ वितरण गर्ने योजना बनाएको छ, जुन एउटा मूर्खतापूर्ण कुरा हो । किनभने महिला स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउनका लागि खालि औषधिको प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने होइन । कतिपय हाम्रा सांस्कृतिक पक्षहरू पनि स्वास्थ्यका लागि हितकर छन्, जस्तै, क्वाँटी खाने चलन, फलामको भाँडोमा पकाउने चलन । क्वाँटी खाने प्रचलनले रक्तअल्पता हटाउनमा एकदमै मद्दत गर्छ ।
ओलीलाई (केपी शर्मा) नेपालका अस्पतालमा नेपाली डाक्टर र नर्सबाट सेवा लिनु पर्दैन, उनी त थाइल्यान्डमा जान्छन् । प्रचण्डको त झन् कुरै भएन, जनयुद्धको बेलामा जंगलमा नेपाली डाक्टर र हेल्थ असिस्टेन्टबाट आफ्ना लडाकुलाई उपचार गराएका, सत्तामा आएपछि आफू र परिवारका सदस्यसमेत बिरामी पर्दा विदेश नै गएर उपचार गर्नुपर्ने ‘रोग’ लाग्यो ।
परिवारको टाउको दुख्दा सिंगापुर, पेट दुख्दा थाइल्यान्ड जाने बानी बसेपछि उनलाई नेपालका अस्पतालहरू किन आँखा लाग्थ्यो र ? आफूलाई उपचार गराउन नपर्ने भएपछि साधारण जनतालाई जेसुकै होस् के वास्ता र ? त्यसैले जसरी भए पनि जुनसुकै तरिकाले भए पनि अनेक मेडिकल कलेज खोलेर गुणस्तरहीन स्वास्थ्यकर्मीहरू उत्पादन गरेर सबै दलका नेता आफ्नो बैंक बढाउन चाहन्छन् ।
कति मेडिकल कलेजमा प्रचण्ड, देउवा र उनका अनुयायीहरू त साधारण झाडापखला लाग्दा पनि त्यहाँ आउँदैनन् । नेताजीहरू र उनका परिवार समस्या पर्दा वीर अस्पतालसमेत जाँदैनन् । किनभने वीर अस्पताल त गरिबका लागि मात्र हो ।
राजनेताले वीर अस्पताललाई यसरी बिगारिदिएका छन् कि, बिचरो बूढो वीर अस्पताल टक्क उभिएको छ, आफूभित्र भएभरका पीडा बोकेर । त्यहाँको फोहोर शौचालयको दुर्गन्ध सुँध्न कर्णालीदेखि मेचीसम्मका बिरामी आउँछन् । त्यस्ता गरिब अशक्त बिरामीलाई जेठो अस्पताल भएर पनि केही पनि सुविधा दिन नसकेकोमा लाज अनुभव गर्छ बिचरो अस्पताल ।
नेताजीहरू जाने भए पो त वीर अस्पताल सफासुग्धर हुन्थ्यो । नेता पुत्र र पुत्री बिरामी भए जाने भए पो त वीर अस्पतालका शौचालय सफा गरिन्थ्यो । फिनेल हालिन्थ्यो, कुचो लगाइन्थ्यो । नेता र उनका परिवार त कानमा कानेगुजी फुलेर दुख्यो भने पनि उडेर मेदान्त र एपोलो जान्छन् र कानेगुजी निकाल्छन् । त्यसैले नेपालका वीर अस्पताल त जे होस् के वास्ता !
नेताजीहरू जाने भए पो त वीर अस्पताल सफासुग्धर हुन्थ्यो । नेता पुत्र र पुत्री बिरामी भए जाने भए पो त वीर अस्पतालका शौचालय सफा गरिन्थ्यो । फिनेल हालिन्थ्यो, कुचो लगाइन्थ्यो । नेता र उनका परिवार त कानमा कानेगुजी फुलेर दुख्यो भने पनि उडेर मेदान्त र एपोलो जान्छन् र कानेगुजी निकाल्छन् । त्यसैले नेपालका वीर अस्पताल त जे होस् के वास्ता !
त्यसैले नेताजीहरूले नेपालमा जतिसुकै मेडिकल कलेज खुलुन् जहाँ खुलुन् किन टाउको दुखाउनु र ? नेपालमा कलेजका पूर्वाधार पुगेको छ कि, छैन, पढाउने शिक्षक कस्ता छन् भने छलफल किन गरिरहनु प-यो र ? ‘नजाने गाँउको बाटै नसोध्दा’ हुन्छ । नेपालका विभिन्न स्कुलको नाम विदेशी भयो भनेर वितण्डा मच्चाएर स्कुल बन्द गराउने विद्यार्थी संगठनहरू अहिले मेडिकल शिक्षाको दुर्गति हुदाँ चुपचाप लागेर बसेका छन् ।
कुकुर बिरालो ‘दुर्भाग्यवश’ वरा अस्पतालमा उपचार गर्दागर्दै म¥यो भने कुकुर र बिरालोलाई सहिद घोषणा नगर्ने बेलासम्म जेलसम्म बाटो बन्द गरेर ‘सहिद’ कुकुर बिरालाका मालिकलाई १० लाख रुपैयाँ सरकारबाट दिलाएर नै छाड्ने सबै विद्यार्थी संगठन अहिले मौन छन्–मेडिकल शिक्षाको निर्ममतापुर्वक बलात्कृत गरिँदा र शिक्षा मारिँदा ।
नेताजीको कुकुर र बिरालोले बाटो काट्दा मोटरसाइकलले ठक्कर दिएर जनावरको एउटा खुट्टा भाँच्चियो भने ठूलो जुलुस निकाल्दै मोटरसाइकल चालकलाई पिटेर मोटरसाइकल जलाउँछन् । कुकुर बिरालो ‘दुर्भाग्यवश’ वरा अस्पतालमा उपचार गर्दागर्दै म¥यो भने कुकुर र बिरालोलाई सहिद घोषणा नगर्ने बेलासम्म जेलसम्म बाटो बन्द गरेर ‘सहिद’ कुकुर बिरालाका मालिकलाई १० लाख रुपैयाँ सरकारबाट दिलाएर नै छाड्ने सबै विद्यार्थी संगठन अहिले मौन छन्–मेडिकल शिक्षाको निर्ममतापुर्वक बलात्कृत गरिँदा र शिक्षा मारिँदा ।
किनभने विद्यार्थीहरू संगठनले वास्तवमा विद्यार्थीका प्रतिनिधिहरूले गरेका नै छैनन् । उनीहरू त भ्रातृ र भगिनी संगठन मात्र हुन् । दलका नेताहरूले स्वार्थसिद्धि गर्ने । तर भ्रातृ संगठनहरूका विद्यार्थीले किन बिर्सेका होलान् कि उनीहरूको परिवार बिरामी हुँदा चाहिँ उनीहरू मेदान्त र सिंगापुर जान सक्ने छैनन्, नेताहरू गए जस्तै । उनीहरूलाई त काठमाडौंका वीर अस्पताल, मेडिकल कलेज र तराईका अस्पताल जचाँउन आउनुपर्छ ।
‘मेरो महिनावारी सुकेका (रजोनिवृत्ति) ३ वर्ष भयो । त्यसपछिका दिनमा मेरो शरीर तथा मनमा समस्या देखिएको छैन । मैले त यस अवस्थालाई सामान्यरुपमा लिएकी छु । म महिला समूहसँग पनि काम गर्छु, अहिलेसम्म महिलाको रजोनिवृत्तिमा समस्या पाएको छैन ।’ ‘मेरो महिनावारी सुकेको ४वर्ष भयो । मलाई ढुक्क पो भएको छ । मलाई कुनै समस्या नै भएन ।’ साथीहरूले भनेको सम्झना छ ।
रजोनिवृत्तिरोग होइन, उमेर बढ्दै जाँदा महिलामा आउने स्वाभाविक परिवर्तन हो । कसैकसैलाई मात्र समस्या पर्दा परामर्श र कहिलेकाहीँ मात्र औषधि चाहिन्छ ।
मेरो कुरा सुनेपछि विशेषज्ञले भनिन्, ‘हाम्रो किताबमा नै त्यही लेखिएको छ । मैले तपाईंभन्दा धेरै पढेकी छु ।’ हो, स्त्रीरोग विशेषज्ञ भएकाले उनीमभन्दा धेरै जानकार अवश्य थिइन् । तर, महिलाका प्राकृतिक अवस्थालाई पनि रोग मानेर औषधि गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा म सहमत भइनँ ।
केही हप्ताअघि काठमाडौंमा स्त्रीरोग विशेषज्ञहरूको सम्मेलन भएको थियो । म स्त्रीरोग विशेषज्ञ नभए पनि त्यहाँका वैज्ञानिक कार्यपत्रहरू सुन्ने उत्सुकताले सम्मेलनमा गएकी थिएँ । एक स्त्रीरोग विशेषज्ञले रजोनिवृत्तिबारे कार्यपत्र प्रस्तुत गरिन् । त्यस कार्यपत्रमा ‘रजोनिवृत्ति एक समस्या वा रोग हो र यस्तोवेलामायस्तो–यस्तो औषधि प्रयोग गर्नुपर्छ’ भनेर प्रस्तुत गरिन् । कार्यपत्र सकिएपछि मैले भनेँ, ‘महिनावारी सुरु हुनु रोग होइन, समस्या होइन भने महिनावारी सुक्नु (रजोनिवृत्तिहुनु) कसरी समस्याहो ? मेरी आमा र काकीहरू ७०–८० वर्ष भइसकेका छन् ।
मैले उनीहरूलाई महिनावारी सुक्दा केही समस्या भयो किभनेर सोध्दा ‘केही भएन’ भन्नुभयो । म आफैँ केही महिनापछि ६० वर्षकी हुँदैछु । १५ वर्षअघि मेरो महिनावारी सुक्दा केही भएन । अहिलेसम्मलाई क्याल्सियम, भिटामिन डी खानु परेको छैन । मैले हरेक पटक गाउँमा जाँदा ५० वर्ष काटिसकेका महिलालाई उनीहरूलाई महिनावारी सुक्दा केही समस्या भयो कि भनेर सोध्छु । तर, महिनावारी सुकेकै कारणले समस्या भएको महिला प्रायः कमै भेटिन्छन् । पाठेघर झिकिएको महिलालाई भने केही समस्या हुन सक्छ । त्यसैले रजोनिवृत्तिलाई रोग वा समस्या भनेर व्यवहार गरिनु हुँदैन ।’ मेरो कुरा सुनेपछि विशेषज्ञले भनिन्, ‘हाम्रो किताबमा नै त्यही लेखिएको छ । मैले तपाईंभन्दा धेरै पढेकी छु ।’ हो, स्त्रीरोग विशेषज्ञ भएकाले उनीमभन्दा धेरै जानकार अवश्य थिइन् । तर, महिलाका प्राकृतिक अवस्थालाई पनि रोग मानेर औषधि गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा म सहमत भइनँ । अहिले नेपाली महिलाको सरदर आयु बढेको छ । महिनावारी सुकेपछि पनि धेरै वर्षसम्म महिलाहरू बाँच्छन् । त्यसैले रजस्वला सुरु हुँदा जसरी किशोरीले स्वास्थ्यबारे ध्यान दिनुपर्छ, रजोनिवृत्ति भइसकेका महिलाले पनि स्वास्थ्यबारे ध्यान दिनुपर्ने विषयमा जनचेतना जगाउने कार्यक्रम गर्नुपर्छ, तर रोग भनेर होइन ।
चुरोट र सुर्ती प्रयोग गर्ने महिलालाई यस्तो समस्या बढी हुने गरेको पाइएको छ ।
अमेरिकाबाट प्रकाशित एक किताब ‘द बोस्टन बुमेन्स हेल्थ बुक कलेक्टिभ’मा रजोनिवृत्तिबारे लेखिएको छ । ‘केही औषधि कम्पनीले रजोनिवृत्तिलाई हर्मोनको कमीको समस्या मानेर मधुमेह वा थाइराइडको जस्तै उपचार गर्नुपर्छ भन्ने जानकारी प्रकाशित गरिरहन्छन् । यदि रजोनिवृत्तिको उपचार गरिएन भने यो दीर्घरोगमा परिणत भएर जीवन खत्तम हुन्छ भन्ने भ्रामक प्रचार पनि फैलाइन्छन् ।’ हर्मोनको कमी भएर रजोनिवृत्ति हुने भएकाले अमेरिकामा रजोनिवृत्ति भएको महिलालाई हर्मोन दिइन्छ । पश्चिमा देशमा कतिपय अवस्थामा केही डाक्टरले महिलाका धेरै स्वास्थ्य समस्याको कारण पाठेघरलाई मान्थे । तर, पछि विज्ञानले यो तथ्य गलत हो भनेर सिद्धग¥यो । सायद, रजोनिवृत्तिको औषधी करण गर्नमा अमेरिकन औषधि कम्पनीको पनि हात हुन सक्छ ।
महिनावारी सुक्नुलाई रजोनिवृत्ति भनिन्छ र यसपछि महिलाले प्राकृतिक रुपले बच्चा जन्माउन सक्दैनन् । महिलाको महिनावारी सामान्यतया ४५–५० वर्ष उमेरको हाराहारीमा पुगेपछि बन्द हुन्छ । अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा अमेरिकन तथा जापानी महिलाबीच अधिकांश रजोनिवृत्तिपछिको अवस्थालाई लिएर धेरै अनुसन्धान भएको पाइन्छ ।
नेपाली महिलाको स्वास्थ्यबारे कुरा गर्दा प्रजनन स्वास्थ्य, आमा बन्दाको समस्या, परिवार नियोजनको समस्याबारे छलफल गरिन्छ । तर, जब आमाबन्ने उमेर अर्थात् प्रजनन उमेर सिद्धिन्छ (प्रायः ५० वर्षपछि), त्यसपछि उनको स्वास्थ्यबारे केही छलफल हुँदैन । त्यसबेला कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने छलफल गरिँदैन । कतिपय महिलाले डिपो वा नरप्लान्ट (परिवारनियोजनका साधन) प्रयोग गर्दा महिनावारी नै नहुने हुन्छ । ४५–५० वर्षको उमेरसम्म पनि यी साधनहरू प्रयोग गरिरहन्छन् । महिनावारी सुकेको हो कि यो साधनको प्रभावले भएको हो भन्ने छुट्याउन सकिन्न । त्यसैले ४० वर्षपछि परिवार नियोजनका साधन प्रयोग गर्दा बढी होसियार हुनुपर्छ ।
रजोनिवृत्तिका वेला कमैलाई केही समस्या हुँदैन । तर, भोजन, आराम, सकारात्मक विचारले चाहिँ स्वास्थ्य राम्रो हुन्छ, समस्या हुनेलाई र समस्या नहुनेलाई पनि । तर, युवावस्थामा शरीरलाई मोटो बनाएर, व्यायाम नगरेर सबै कुरा उमेर ढलेपछि गरौँला भनियो भने रजोनिवृत्तिमा समस्या हुन सक्छ । त्यसैले पहिले नै होस पु¥याउनु आवश्यक छ ।
महिनावारी सुरुवात हुँदा किशोरीहरूमा केही साधारण समस्या आइपरेझैँ महिनावारी बन्द हुने वेला पनि कतिपयलाई केही साधारण समस्या भने आउन सक्छ । राति निन्द्रा नलाग्ने, रिस उठ्ने, खान मन नलाग्ने र कसैकसैलाई योनि चिलाउने र स्तनको आकार सानो हँुदै जान सक्छ । शरीरमा एस्ट्रोजेनको कमी हुँदै जाने, छालामा रहेको चिल्लोपन हराउँदै जाने हुन सक्छ । शरीरसमेत चिलाउने समस्या हुन सक्छ । यो समस्यालाई तेल (तोरी, नरिवल) लगाएर समाधान गर्न सकिन्छ । चुरोट र सुर्ती प्रयोग गर्ने महिलालाई यस्तो समस्या बढी हुने गरेको पाइएको छ ।
अमेरिकी महिलामा रजोनिवृत्तिका समस्या बढी देखिन्छन् । तर, जापानी महिलामा यस्तो समस्या कम देखिन्छ । यस्तो हुनुको कारण परम्परा र संस्कृतिसँग जोडिएको छ । अमेरिकामा प्रत्येक महिलालाई जवान, राम्री देखिनै पर्छ । उनीहरू वृद्ध हुने प्रक्रियाबारे कुरा गर्न त्यति रुचाउँदैनन् । तर, जापनिज समाजले पूर्वीय संस्कृतिलाई अपनाइरहेको छ ।
महिनावारी बन्द हुने प्रक्रिया एकैपटक देखा पर्दैन । सुरुवातमा महिनावारी कहिले हुने, कहिले नहुने वा दुई–तीन महिना बिराएर हुने गर्छ । यस विषयमा भएका अनुसन्धानहरूले के देखाएका छन् भने–यस्ता समस्यालाई महिलाको भोजन, शारीरिक व्यायाम, जीवनप्रतिको दृष्टिकोण, मानसिकताजस्ता कुराले धेरै फरक पार्छ । उदाहरणका लागि अमेरिकी महिलामा रजोनिवृत्तिका समस्या बढी देखिन्छन् । तर, जापानी महिलामा यस्तो समस्या कम देखिन्छ । यस्तो हुनुको कारण परम्परा र संस्कृतिसँग जोडिएको छ । अमेरिकामा प्रत्येक महिलालाई जवान, राम्री देखिनै पर्छ । उनीहरू वृद्ध हुने प्रक्रियाबारे कुरा गर्न त्यति रुचाउँदैनन् । तर, जापनिज समाजले पूर्वीय संस्कृतिलाई अपनाइरहेको छ । त्यसैले रजोनिवृत्तिलाई जापानी महिलाहरू समस्याका रुपमालिने गर्दैनन् । अमेरिकामा रजोनिवृत्ति भएका महिलामध्ये ४६ प्रतिशतले हर्मोनको प्रयोग गर्ने गर्छन् । तर, जापानमा जम्मा ६ प्रतिशतले मात्र हर्मोनको प्रयोग गर्छन् । नेपाली महिलाले पनि यसलाई उमेरअनुसारको स्वाभाविक प्रक्रिया ठान्छन् ।
रजोनिवृत्ति हुँदा आइपर्ने समस्यालाई कम गर्न भटमासको प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ, जसमा प्रोटिन र लौह तत्व पाइन्छ । भटमासमा रहेको विशेष तत्वले मुटुरोगबाट बचाउन मद्दत गर्छ । जापानी महिलामा रजोनिवृत्ति हुँदा हुने समस्या कम हुनुको एउटा कारण उनीहरूको भोजनमा भटमास समावेश हुनु पनि हो ।
रजोनिवृत्तिको अवस्थामा पुगेपछि स्वास्थ्यको विशेष ख्याल चाहिँ राख्नु पर्ने हुन्छ । हुनत स्वास्थ्यको ध्यान जहिले पनि राख्नै पर्छ । तर, रजोनिवृत्तिका वेला शरीरका हाडहरूमा घनत्व कम हुँदै जाने भएकाले शारीरिक व्यायाम, भोजन आदिमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ ।
रजोनिवृत्ति हुँदा आइपर्ने समस्यालाई कम गर्न भटमासको प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ, जसमा प्रोटिन र लौह तत्व पाइन्छ । भटमासमा रहेको विशेष तत्वले मुटुरोगबाट बचाउन मद्दत गर्छ । जापानी महिलामा रजोनिवृत्ति हुँदा हुने समस्या कम हुनुको एउटा कारण उनीहरूको भोजनमा भटमास समावेश हुनु पनि हो ।
प्रत्येक महिलाले जुनसुकै उमेरमा पनि आफ्नो स्वास्थ्यको ख्याल राख्नैपर्छ । तर, महिनावारी वा रजोनिवृत्तिलाई रोग भनी भ्रम पाल्नु चाहिँ आवश्यक छैन ।
