शरीरमा यदि खराब कोलेस्टेरोल (एलडिएल) बढेमा मुटुसम्बन्धी अनेक रोग लाग्न सक्छन् । ज्यादै खतरनाक मानिने एलडिएल कोलेस्टेरोल बढेमा यसले शरीरलाई धेरैखाले नोक्सानी पुर्याउँछ ।
वास्तवमा खानासित हामी जुन चिल्लोपदार्थ (फ्याट) लिन्छौँ, तिनैलाई परिवर्तन गरेर हाम्रो शरीरले कोलेस्टेरोल निर्माण गर्दछ । एलडिएल कोलेस्टेरोल कम गर्नका लागि हामीले सीमित मात्रामा मात्र चिल्लोपदार्थको सेवन गर्नुपर्ने हुन्छ । यसका अलावा खाने बानीमा सुधार गरेर पनि हामी ब्याड कोलेस्टेरोलमा सुधार गर्न सक्छौँ । आफ्नो नियमित खानामा यी ३ पदार्थलाई सामेल गरेर हामी ब्याड कोलेस्टेरोललाई नियन्त्रणमा राख्न सक्छौँ :
दाल दाल शरीरका लागि निकै फाइदाजनक हुन्छ । खराब कोलेस्टेरोललाई कम गर्ने सबैभन्दा राम्रो फाइबर दालमा पाइन्छ । दालमा प्रोटिन, कार्बोहाइड्रेड, भिटामिन र मिनरल्स पाइन्छन्, जसले मुटुलाई स्वस्थ राख्छन् । रहर, मुगीलगायत दालको सेवनले एलडिएल कोलेस्टेरोल कम हुन्छ ।
ओट्स ओट्सले पनि शरीरमा भएको खराब कोलेस्टेरोलको स्तरलाई नियन्त्रणमा राख्छ । ओेट्समा घुलनशील फाइबर, प्रोटिन र सुगर रहेको हुन्छ । यसमा अधिक फाइबर हुने हुनाले यसको सेवनले कोलेस्टेरोल नियन्त्रणमा रहन्छ र मुटुका मांसपेशीहरू बजबुत हुन्छन् ।
चिया (ग्रिन र ब्ल्याक) नियमित चिया पिउनाले पनि कोलेस्टेरोल नियान्त्रणमा रहन्छ । खराब कोलेस्टेरोललाई नियन्त्रण गर्न ग्रिन टी र ब्ल्याक टी पिउनुपर्ने हुन्छ । ग्रिन टीमा यस्तो एन्टिअक्साइड पाइन्छ, जसले कोलेस्टेरोललाई नियन्त्रणमा राख्दछ ।
३५–४० वर्षको उमेरपश्चात् व्यक्तिको शरीरमा अनेकतरहका बदलाव आउने गर्छन् । आजकल युवावस्थामै मानिसहरू मोटोपन, उच्च रक्तचाप, मधुमेहलगायत दीर्घरोगको सिकार हुन्छन् । यही कारणले नै उमेर बढेसँगै कतिपय घातक (असाध्य) रोगहरूको खतरा बढ्दै जान्छ । स्वास्थ्यमा ध्यान नदिनाले आजकल कम उमेरमै हृदयाघात, क्यान्सरलगायत समस्या निकै बढिरहेका छन् । केही यस्ता स्वास्थ्यपरीक्षण छन्, जुन हरेक पुरुषले ३५ वर्ष उमेर पार गरेपश्चात् कम्तीमा वर्षको एकपटक अनिवार्य गराउनुपर्ने हुन्छ । ती स्वास्थ्यपरीक्षणबारे जानौँ :
१. बिएमआई परीक्षण गराउनुहोस् बिएमआई अर्थात् बडी–मास इन्डेक्स एउटा साधारण स्वास्थ्यपरीक्षण हो । बिएमआईमा व्यक्तिको उचाइ र वजनको अनुपात निकाल्ने गरिन्छ, ताकि ऊ कति स्वस्थ छ भन्ने पत्ता लगाउन सकियोस् । आजकल मोटोपन एउटा ठूलो समस्या हो । मोटोपन स्वयम्मा कुनै रोग होइन, तर यो अनगिन्ती रोगको कारण बन्न सक्छ । १८.५ देखि २४.९ सम्मको बिएमआई राम्रो मानिन्छ । यदि तपाईंको बिएमआई योभन्दा बढी छ भने तपाईंले आफ्नो खानपान र जीवनशैलीमा आजैदेखि परिवर्तन गर्नु आवश्यक छ ।
२. दाँतको परीक्षण गराउनुहोस् तपाईंलाई यो सुनेर आश्चर्य लाग्न सक्छ कि, तपाईंको दाँत र मुटुका बीच आपसमा गहिरो सम्बन्ध हुन्छ । दाँतमा हुने कतिपय सामान्य मानिने रोग हृदयाघातको कारण बन्न सक्छन् । यसैले प्रतिवर्ष आफ्नो दाँतको परीक्षण गराउनुहोस् । गिजामा हुने कुनै पनि प्रकारका समस्यालाई सामान्य नसम्झनुहोस् ।
३५ वर्षको उमेर पार गरेपछि मोटोपन, हृदयाघात, उच्च रक्तचापलगायत रोगको खतरा बढी हुन्छ । विशेषगरी पुरुषहरूले यस उमेरमा आफ्नो स्वास्थ्यको विशेष ख्याल गर्नुपर्ने हुन्छ । तसर्थ, ३५ वर्ष उमेर पार गरेका पुरुषले यी पाँच स्वास्थ्यपरीक्षण प्रतिवर्ष अनिवार्य गराउनुपर्छ ।
३. ब्लड सुगर (मधुमेह)को परीक्षण गराउनुहोस् रगतमा चिनीको मात्रा बढेमा डायबिटिज (मधुमेह) हुन्छ । सुरुवाती चरणमा यसका धेरै लक्षणहरू देखिँदैनन् । यसकारण ३५ वर्ष उमेरपश्चात् प्रतिवर्ष एक–दुईपटक आफ्नो रगतमा सुगर लेबल (चिनीको मात्रा) अवश्य पनि परीक्षण गराउनुपर्ने हुन्छ । यदि सही समयमा डायबिटिज पत्ता लाग्यो भने औषधि र जीवनशैलीमा बदलावबाट यसलाई निको पार्न सकिन्छ । तर, समस्या बढ्दै जाँदा डायबिटिजको कुनै उपचार उपलब्ध छैन ।
४. कोलेस्टेरोलको परीक्षण गराउनुहोस् उच्च केलेस्टेरोलका कारण मुटुसम्बन्धी विभिन्न रोगहरू (हृदयाघात, कार्डियक अरेस्ट, हार्ट ब्लक आदि)को खतार बढ्छ । वास्तवमा कोलेस्टेरोल बढ्नाले धमनीहरूमा कल्मस जम्न सुरु हुन्छ, जसले रक्तप्रवाह (ब्लड सर्कुलेसन)लाई अवरुद्ध गर्छन् । त्यसैले वर्षमा कम्तीमा एकपटक आफ्नो रगतमा कोलेस्टेरोलको लेबल अवश्य परीक्षण गराउनुहोस् । यसबाट तपाईं हृदयाघातको खतराबाट बच्न सक्नुहुन्छ ।
५. मेटाबोलिजमको परीक्षण गराउनुहोस् तपाईंको शररको मेटाबोलिजममा नै तपाईंको स्वास्थ्य निर्भर रहन्छ । यदि तपाईंको मेटाबोलिजम कमजोर छ भने तपाईंमा अनेक रोेगहरू, जस्तै, डायबिटिज, मोटोपन, कमजोरी आदिको खतरा बढ्छ । मेटाबोलिक सिन्ड्रोम लक्षणहरूको यस्तो समूह हुन्छ, जसका कारण डायबिटिज र हृदयाघातको खतरा बढ्न जान्छ । यी लक्षणहरू देखिनासाथ मेटाबोलिक सिन्ड्रोमको परीक्षण गराउनुपर्ने हुन्छ : – कम्मरको आकार ४० वा त्यसभन्दा बढी भएमा । – गुड कोलेस्टेरोलको मात्रा ४० मि.ग्रा./डे.लि.भन्दा कम भएमा । – ट्रिग्लाइकेरिडसको स्तर १५० मि.ग्रा./डे.लि.भन्दा अधिक भएमा । – रक्तचाप १३०/८५ भन्दा अधिक भएमा । – फस्टिङ ग्लुकोजको स्तर १०० भन्दा अधिक भएमा ।
यदि तपाईंमा उल्लेखितमध्ये कुनै पनि ३ लक्षण देखापरेमा चिकित्सकले सि–रियाक्टिभ प्रोटिन (सिआरपी)को परीक्षणसमेत गराउन सक्छन् । यसलाई मुटुको स्वस्थतामा निगरानी राख्ने सबैभन्दा राम्रो तरिका मानिन्छ ।
कोलेस्टेरोल शरीरमा रगतसँगै बग्ने चिल्लोपदार्थको मात्रा हो । कोलेस्टेरोलले गम्भीर असर नदेखाएसम्म यसको गाम्भीर्यप्रति खासै चासो दिइएको हुँदैन । जब यसले रक्तप्रवाहमा अवरोध गरी छाती दुख्न थाल्छ, यो रक्तचापजस्तै सुसुप्त हत्यारा सावित हुन सक्छ । अधिकांश अवस्थामा लक्षणविना पनि कडा तथा साँघुरो रक्तनलीका कारण रक्तसञ्चार अवरुद्ध भई हृदयाघातको जोखिम बढाउने चिकित्सक बताउँछन् । प्रायः मानिस कुनै समस्या नदेखीकन रक्तपरीक्षण गराउँदैनन् । ‘कुनै समस्या देखिएर रक्तपरीक्षण गराउँदा (लिपिड प्रोफाइल) मात्र यसले सीमा नाघिसकेको थाहा हुन्छ,’ गंगालाल हृदयरोग केन्द्रका मुटुरोग विशेषज्ञ डा. अरुण मास्केले भने । मोटो शरीर र वयष्क अवस्थाका मानिसले कम्तीमा वर्षको एकपटक रक्तपरीक्षण गराउन मास्केको सुझाब छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)ले सन् २०२० सम्ममा मुटुरोग मृत्युको प्रमुख कारण हुने घोषणा गरेको छ । चिकित्सकले उच्च कोलेस्टेरोललाई मुटुरोगको प्रमुख कारण मानेका छन् । अबको ८ वर्षपछि प्रतिवर्ष २ करोड ५० लाखको मृत्युको कारण मुटुरोग हुने विश्व स्वास्थ्य संगठनले जनाएको छ ।
‘शरीरमा कोलेस्टेरोल आवश्यकभन्दा बढी हुँदा हृदयाघातको प्रमुख कारण बन्छ । कम हुँदा पनि नैराश्य उत्पन्न भएर आत्महत्याको कारण बन्छ,’
मुटुको रक्तनली साँघुरो भएर देखापर्ने समस्या क्रोनरी आर्टरी डिजिजबाट प्रत्येक वर्ष ७० लाखभन्दा बढीको ज्यान जान्छ । मुटुको नसा साँघुरिने प्रमुख कारण उच्च कोलेस्टेरोल हो । परिवर्तित जीवनशैली, अत्यधिक चिल्लो सेवन, व्यायामको कमीजस्ता साझा ‘रिक्स फ्याक्टर’सँगै मोटोपन भएकामा कोलेस्टेरोलको जोखिम बढी हुने डा. मास्के बताउँछन् । त्यसकारण पनि चिकित्सकहरू यसलाई सुसुप्त हत्यारा पनि भन्छन् ।
कोलेस्टेरोल बढी हुँदा रक्तनली साँघुरो र दरो भएर मुटुमा रक्तसञ्चार ढिलो हुन्छ । यसको मात्रा बढी हुँदा नसा र मुटुको धमनीको भित्री भागमा टाँसिन्छ । ‘कोलेस्टेरोल अति उच्च भएको अवस्थामा छाती दुख्छ र श्वास फेर्न गाह्रो हुन्छ,’ डा. मास्के भन्छन् । कोलेस्टेरोल शरीरभित्रको चिल्लोपदार्थ हो, जुन चिल्लोपदार्थ, प्रोटिन तथा ग्लुकोज मिलेर बनेको हुन्छ । यसले खानासँगै सेवन गर्ने बोसो वा चिल्लोलाई टुक्र्याउने काम गर्छ । यसले भिटामिन ‘डी’सँग मिलेर महत्वपूर्ण हर्मोनसमेत उत्पादन गर्छ ।
‘शरीरमा कोलेस्टेरोल आवश्यकभन्दा बढी हुँदा हृदयाघातको प्रमुख कारण बन्छ । कम हुँदा पनि नैराश्य उत्पन्न भएर आत्महत्याको कारण बन्छ,’ उनले भने । चिकित्सकका अनुसार सबै कोलेस्टेरोल हानिकारक हुँदैनन् । शरीरमा कुल कोलेस्टेरोल, हाई डेन्सिटी लिप्रोपोसन (एचडिएल) र लो डेन्सिटी लिप्रोपोसन (एलडिएल) र बोसोको मात्रा ट्राइग्लाइसाइड हुन्छ । यो शरीरमा २ सय मिलिग्रामभन्दा बढी भए कोलेस्टेरोल हुन्छ ।
आमाबुबालाई हृदयाघात भएका बच्चामा रक्तनली साँघुरो हुने सम्भावना भएकाले उनीहरूले सानै उमेरदेखि मोटोपन नियन्त्रण गर्नुपर्ने, धूमपान गर्न नहुने, सक्रिय जीवनशैली अपनाउनुपर्ने, घिउ, बोसोलगायत चिल्लोपदार्थको सेवन कम गर्नुपर्नेजस्ता सुझाब चिकित्सकको छ ।
३ सय ५० मिलिग्रामभन्दा बढी अथवा १ सय ६० मिलिग्रामभन्दा कम कोलेस्टेरोलको अवस्था खतरनाक मानिन्छ । ७५ प्रतिशत कोलेस्टेरोल कलेजो तथा अन्य कोषले बनाउँछन् भने २५ प्रतिशत खानाबाट प्राप्त हुन्छ । खाना व्यवस्थापन र अन्य सावधानीले कोलेस्टेरोल नियन्त्रण गर्न सकिने डाक्टरको भनाइ छ । ठिक्क कोलेस्टेरोलले नयाँ कोषिका बनाउन र स्नायुलाई तातो, चिसो वा अन्य बाहिरी खतराबाट सुरक्षित राख्न र हर्मोन उत्पादन गर्न मद्दत गर्छ । तौल जति बढी भयो शरीरले त्यति नै कोलेस्टेरोल पैदा गर्छ । विज्ञका अनुसार प्रत्येक एक किलोग्राम तौल बढ्दा शरीरको कोलेस्टेरोल झन्डै २ प्वाइन्टले बढ्छ । हरियो तरकारी र फलफूल बढी तथा चिल्लो र मासु कम प्रयोग गर्नाले तौल घट्छ । पोलिस्याचुरेटेड फ्याटी एसिड भएका खाना माछा, बदाम, ओखर (नरिवलबाहेक) राम्रो मानिन्छ । विज्ञका अनुसार महिलाको यौन हर्मोन इस्ट्ररोजेनले राम्रो कोलेस्टेरोल बढाउने भएकाले पुरुषमा भन्दा महिलामा राम्रो कोलेस्टेरोलको मात्रा बढी हुन्छ । महिनावारी बन्द भएपछि भने खराब कोलेस्टेरोल तथा ट्राइग्लेसेराइड बढ्ने सम्भावना बढी हुन्छ । आमाबुबालाई हृदयाघात भएका बच्चामा रक्तनली साँघुरो हुने सम्भावना भएकाले उनीहरूले सानै उमेरदेखि मोटोपन नियन्त्रण गर्नुपर्ने, धूमपान गर्न नहुने, सक्रिय जीवनशैली अपनाउनुपर्ने, घिउ, बोसोलगायत चिल्लोपदार्थको सेवन कम गर्नुपर्नेजस्ता सुझाब चिकित्सकको छ ।
कसरी हुन्छ कोलेस्टेरोल ?
शरीरमा विभिन्न प्रकारका खराब कोलेस्टेरोल लो डेन्सिटी लिप्रोपोसन (एलडिएल)को मात्रा नियन्त्रण गनुपर्छ । अर्को हाई डेन्सिटी लिप्रोपोसन (एचडिएल) हो । एलडिएलले रक्तनलीमा कोलेस्टेरोल जम्मा गर्छ भने एचडिएलले रगतबाट कोलेस्टेरोल हटाउन मद्दत गर्छ । रगतमा तैरिने बोसोलाई ट्राइग्लाइसाइड भनिन्छ । हामीले खाएको बढी खाना शरीरमा प्रयोग नभए कार्बोहाइड्रेट, चिल्लोपदार्थ तथा प्रोटिनमा रासायनिक परिवर्तन भएर ट्राइग्लाइसाइड बन्छ । त्यसपछि त्यो थोपा–थोपा जम्मा भई रगतमा सञ्चार हुन्छ ।
खराब कोलेस्टेरोल (एलडिएल) १ सय ६० देखि १ सय ८९ सम्म भए उच्च मानिन्छ । हृदयरोग कम गर्न राम्रो कोलेस्टेरोल (एचडिएल) ६० वा बढी हुनुपर्छ भने ४० भन्दा कम भए मुटुरोगको जोखिम बढ्छ । ट्राइग्लाइसाइडको मात्रा १ सय ५० भन्दा कम भए सामान्य र २ सयदेखि ४ सय ९९ मा उच्च हुन्छ ।
ट्राइग्लाइसाइडलाई बोसोयुक्त कोषले शक्तिका रूपमा प्रयोग गर्छ । खाना नखाएका वेला वा अर्को खाना खाने समयसम्म यसले सञ्चयमार्फत शरीरलाई शक्ति प्रदान गर्छ । मोटोपन, घिउ तथा बोसोको सेवन शारीरिक निष्क्रियता, ध्रूमपान, अत्यधिक मद्यपान तथा अधिक कार्बोहाइड्रेट प्रयोगका कारण ट्राइग्लाइसाइडको मात्रा बढ्छ । जसरी पानीमा तेल मिसिँदैन, त्यसरी नै रगतमा कोलेस्टेरोल मिसिँदैन ।
कोलेस्टेरोल घटाउने उपाय – बोसो नभएको मासु खाने । – घिउमा बनाइएका खाना कम खाने । – लसुन खाने । – कफी र चुरोट नखाने । – काँचै खान मिल्ने तरकारी खाने । – तेल, घिउ, मखन, बोसो कम गर्ने । – ३ हप्तासम्म दिनभर डेढ कप गेडागुडी खाँदा कोलेस्टेरोल २० प्रतिशतले कम हुन्छ । – दिनमा दुईवटा गाजर खाने । – व्यायाम गरी शरीरको तौल घटाउने । – कलेजो, गिदी, मिर्गौला आदि नखाने । – चकलेट तथा आइसव्रिmम नखाने । – बढी नुनचिनी भएका खाना नखाने । – रातो मासु नखाने । – मकै, भटमास एवं जैतुनको तेल सेवन गर्ने ।
