बदलिँदो परिवेशमा नयाँ–नयाँ रोगले जन्म लिइरहेका छन् । केही रोग यस्ता हुन्छन्, जसका अलग–अलग रूप हुन्छन् । यस्तोमा तिनको पहिचान गर्न निकै मुस्किल हुन्छ । मलेरिया ज्वरो एक यस्तो भाइरस हो, जसका अनेक रूप हुन्छन् । मलेरिया परजीवीले विभिन्न रूपमा शरीरमा अलग–अलग प्रभाव पार्छन्, जसको पहिचान अनेक परीक्षणपछि मात्र हुन सक्छ । लामखुट्टेको टोकाइबाट शरीरमा फैलिने मलेरिया परजीवी कुन प्रकारको हो भन्ने पहिचान गर्नु अति आवश्यक छ । वास्तवमा मलेरिया कुन–कुन रूपमा फैलिन्छ त ? यसबारेको सामग्री यहाँ प्रस्तुत गरिन्छ ।

मलेरिया परजीवीका मुख्य ४ प्रजाति
– प्लाज्मोडियम विवक्स
– प्लाज्मोडियम ओवेल
– प्लाज्मोडियम फाल्सिपेरम
– प्लाज्मोडियम मलेरिया

मलेरिया परजीवीलाई केवल माइक्रोस्कोपको सहायताले मात्र देख्न सकिन्छ । यदि तपाईंलाई मलेरियाको संक्रमण भएको छ भने तपाईंको रगतको एक थोपामै सयौँ परजीवी देख्न सकिन्छ । मलेरिया पूरै दुनियाँमा फैलिएको छ । मानिस प्रतिवर्ष भारी संख्यामा मलिरियाबाट ग्रस्त हुन्छन् । तथ्यांकअनुसार विश्वमा करिब १२ लाख मानिस मलेरियाका कारण मर्ने गर्छन् । यद्यपि, पछिल्लो समय यो पनि आशा गरिएको छ कि, आगामी वर्षहरूमा मलेरियालाई जरैदेखि उन्मूलन गर्न सकिनेछ ।

प्लाज्मोडियम विवक्स
मलेरिया परजीवीको यो प्रजाति सामान्यतया अधिक हुन्छ । यो लामखुट्टेको टोकाइबाट शरीरमा प्रवेश गर्दछ । लामखुट्टेको यो प्रजातिले भिडभाड हुने इलाका, प्रदूषित नाली तथा अँध्यारो ठाउँमा बढी आश्रय लिने गर्छ । मादा एनाफिलिज लामखुट्टेले अँध्यारो भएपछि टोक्ने गर्छ । शरीरमा यो प्रजातिले २ प्रकारले मलेरिया फैलाउने गर्छ । पहिलो यसले कलेजोमा र दोस्रो रगतको कणका माध्यमले मलेरिया फैलाउँछ । दुवै अवस्थामा कलेजो र रगतका कण प्रभावित हुन्छन्, जसका कारण मलेरिया लगातार बढ्दै जान्छ ।

प्लाज्मोडियम विवक्स – कलेजो र रगतका कणमा संक्रमण ।
प्लाज्मोडियम ओवेल – संक्रमित कोमामा जान्छ वा केही घण्टा/दिनमा मृत्यु हुन्छ ।
प्लाज्मोडियम फाल्सिपेरम – संक्रमणले मृत्युको खतरा हुँदैन ।
प्लाज्मोडियम मलेरिया – मलेरिया फैलाउनमा भूमिका निभाउँछ ।

प्लाज्मोडियम फाल्सिपेरम
गम्भीर मलेरिया विशेषतः पी फल्सिपेरमका कारण हुन्छ र सामान्यतया संक्रमणको ६ देखि १४ दिनसम्म रहन्छ । यो प्रजातिले मलेरिया फैलिएपछि या त संक्रमित व्यक्ति कोमामा जान्छ, या त केही घण्टा वा दिनभित्र उसको मृत्यु हुन्छ । सबैभन्दा बढी मलेरिया यही परजीवीको माध्यमले फैलिन्छ ।

प्लाज्मोडियम ओवेल
यो मलेरियाको पुरानो परजीवी हो । तर, यो मानिसका लागि त्यति धेरै घातक हुँदैन । यो प्रजातिले मात्र सामान्य मलेरिया फैलाउँछ । यसको संक्रमणले मृत्युको खतरा रहँदैन ।

प्लाज्मोडियम मलेरिया
यो मलेरियाको यस्तो प्रजाति हो, जसले मलेरिया फैलाउनमा आफ्नो भूमिका निभाउँछ । प्लाज्मोडियम मलेरिया मलेरिया फैलाउनमा सहयोगी बन्छ । मलेरियाका यी सबै रूप ‘प्लाज्मोडियम’ प्रजातिको यो समूहमा सामान्यतया मलेरिया परजीवीका नामले चिनिन्छन्, जसले मानिसमा मलेरिया फैलाउनमा अहम् भूमिका निर्वाह गर्छन् ।

गर्मी मौसमसँगै लाग्ने केही विशेष रोग छन् । विगत वर्षका अनुभवले देखाएको छ कि, मौसम परिवर्तन हुँदा एउटा रोग लाग्छ र गर्मी मौसम आउनेबित्तिकै केही विशेष रोग देखिन्छन् । गर्मी लागेपछि कीटजन्य रोगहरूको संक्रमण बढ्छ । उदाहरणका लागि लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने औलो, डेंगी, मलेरिया हुन सक्छन् । भुसुनाबाट सर्ने कालाजारलगायत रोगको पनि गर्मीमा जोखिम रहन्छ । त्यसैगरी, स्क्रप टाइफस, जुन एकथरी सनो किराबाट हुने गर्दछ, यसको संक्रमण देखापर्छ ।

सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा विशेषगरी पानीको प्रदूषणले हुने रोगहरू गर्मीमा अत्यधिक देखिने गर्छन् । उदाहरणका लागि झाडापखाला, आउँ, हैजा, हेपाटाइटिस, टाइफाइड आदिको संक्रमण गर्मीमा देखिन्छ । यी रोगहरूको प्रकोपचाहिँ गर्मी मौसम सुरु भएपछि देखिन थाल्छ ।

यस्ता रोगको नियन्त्रणका लागि दुई–तीनवटा काम निरन्तर भइरहेको हुन्छ । स्वास्थ्यकर्मी र स्वास्थ्यसंस्थाहरूलाई यी रोगबारे सचेत गराउने तथा तालिम दिने काम भइरहन्छ । यसका लागि राष्ट्रिय रोगनियन्त्रण कार्यक्रम नै सञ्चालनमा छ । गर्मी मौसममा लामखुट्टे वृद्धि हुने र रोग सर्ने हुँदा यसको रोकथामका लागि बढी प्रभावित क्षेत्रमा झुल वितरण भइरहेको छ । जहाँ कालाजार बढी देखिन्छ र लामखुट्टेको महामारी नै देखिएको छ, त्यस्ता ठाउँमा घर–घरमा विषादी छर्कने गरिएको छ ।

हामीले प्रयोग गर्ने पानी जुन छ, त्यसको शुद्धता, शौचालयको व्यवस्थापन, ढलको निकासको व्यवस्थापनलगायत कुरामा सावधानी अपनाउन नसक्दा रोगले महामारीको रूप लिने गर्छन् ।

यस्ता रोगबाट बच्न अपनाउनुपर्ने सावधानीको सबैभन्दा ठूलो पाटो भनेको खानेपानी र खानाको स्वच्छता र शुद्धतामा विशेष ध्यान दिनुपर्छ । हामीले प्रयोग गर्ने पानी जुन छ, त्यसको शुद्धता, शौचालयको व्यवस्थापन, ढलको निकासको व्यवस्थापनलगायत कुरामा सावधानी अपनाउन नसक्दा रोगले महामारीको रूप लिने गर्छन् । एकजना अथवा दुईजना बिरामीलाई रोगले च्याप्दैमा महामारी भन्न मिल्दैन । यी रोगहरू कस्ता हुने गर्छन् भने एक व्यक्तिको दिसाबाट कसैले प्रयोग गर्ने पानीको स्रोतमा दिसा मिसियो भने उक्त पानी प्रयोग गर्दा अधिकांश मानिसलाई रोग सर्ने हुन्छ । विशेषगरी, यसबाट पानीजन्य रोगहरूको संक्रमण जोखिम अत्यधिक हुन्छ । त्यसैले खानेपानी र सरसफाइ क्षेत्रमा सबैभन्दा बढी ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ ।

डेंगी रोगबाट बच्न लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्ने उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि सम्भावित ठाउँहरूमा पानी जम्न दिनुहुँदैन, ‘खोज र नष्ट गर’ अभियान गरेर समुदायस्तरबाट महिला स्वयंसेविकालगायत सम्बन्धित क्षेत्रका व्यक्तिहरू परिचालन गरेर घर–घर पुगी लामखुट्टेका अण्डा तथा लार्भाहरू नष्ट गर्ने र समुदायमा जनचेतना फैलाउने कार्यक्रम गर्नुपर्छ ।

अहिले हामी संघीयमा गएदेखि स्वास्थ्यका अधिकांश कार्यक्रम कार्यान्वयनको जिम्मा स्थानीय र प्रदेश तहमा गएको अवस्था छ । संघीय सरकारको यससम्बन्धी बजेट र गतिविधि निकै घटेको अवस्था छ । अगामी वर्षको बजेट यस वर्षको भन्दा कम हुनेछ ।

कामको प्रकृतिलाई हेर्दा इपिडिमियोलोजी तथा रोगनियन्त्रण महाशाखाले पहिले सरुवारोग मात्रै हेर्ने गथ्र्यो । अहिले हामीसित नसर्ने रोग, मानसिक स्वास्थ्यदेखि लिएर कुष्टरोग, अपांगता भएकाको व्यवस्थापनलगायत जिम्मेवारी जोडिएका छन् । तर, जिम्मेवारी घटिरहँदा बजेटको चुनौती देखिएको छ । महामारीको सम्भावना भएका रोग तथा नयाँ सम्भावित रोगहरू हुन्छन्, यसबारे नयाँ कार्यक्रम, गतिविधि गर्नका लागि हाम्रा लागि कार्यक्रमको पनि अभाव पनि छ ।

कुनै रोगले प्रकोपको रूप धारण गरेको खण्डमा कुन तहको जिम्मेवारी के हो, कस्तो अवस्थामा संघीय सरकारको जिम्मेवारी हुने भन्ने अन्योल छ र कार्यक्रम नै गर्दा पनि अधिकांश रोगनियन्त्रण तथा रोकथामका गतिविधि सबै तल्लो तहमा छन् ।

बजेट सिलिङ जुन आएको हुन्छ, त्यहीभित्र रहेर हामीले कार्यक्रम बनाउनुपर्ने बाध्यता छ । संघीय सरकारको जिम्मेवारीभित्र सरुवारोग नियन्त्रण कार्यक्रम पर्छ । तर, हाल तीन तहको सरकार भएपछि स्पष्ट कानुनको खाका विकास भएको छैन । उदाहरणका लागि कुनै ठाउँमा प्रकोप देखियो भने त्यहाँ को पहिला जाने र घटना भएपछि हामीलाई सूचना आउनुपर्ने कि नपर्ने, गइयो भने पनि सीधै जानुपर्ने हो कि स्थानीय तहको अनुमति लिएर जानुपर्ने हो, यस्ता विषयको निक्र्योल हुन नसक्दा रोगले महामारीको रूप लिने जोखिम रहन्छ । हालसम्म पुरानै संरचनाका कर्मचारी विभिन्न ठाउँमा खटिएका छौँ, स्थितिको संवेदनशीलतालाई बुझेर समन्वय गरिरहेका छौँ, जुन आपसी समझदारीमा गरिहेका छौँ ।

अहिले कुनै रूपमा कानुनी आधार स्पष्ट भइसकेको छैन । कुनै रोगले प्रकोपको रूप धारण गरेको खण्डमा कुन तहको जिम्मेवारी के हो, कस्तो अवस्थामा संघीय सरकारको जिम्मेवारी हुने भन्ने अन्योल छ र कार्यक्रम नै गर्दा पनि अधिकांश रोगनियन्त्रण तथा रोकथामका गतिविधि सबै तल्लो तहमा छन् । तर, ती गतिविधि कुन रूपमा चलिरहेका छन्, तिनको अनुगमनका पाटाहरू, प्राविधिक रूपमा सहयोग गर्ने कामहरू के भइरहेका छन्, यस्ता विषयको अधिकांश जिम्मेवारी तल्लो तहमा छ ।

हामीसँग अर्को चुनौती के रह्यो भने सरुवारोगहरू विशेषगरी महामारीजन्य रोग हेर्नका लागि पहिले जिल्लामा प्रावधिक जनशक्तिको विकास हुने गथ्र्यो । उदाहरणका लागि कीटजन्य रोगका लागि भेक्टर कन्ट्रोल इन्पटर, मलेरिया इन्पटर हुने गर्थे । त्यसैगरी, महामारी हेर्नका लागि र्यापिड रेक्पोसिप फोकल पर्सन भनेर राखिएको हुन्थो, जसलाई १०औँ वर्ष लगाएर नेपाल सरकार र केही विभिन्न संस्थाले तालिम दिएका थिए । तर, हाल आएर ती संरचना नै छिन्नभिन्न भएका छन् ।

यसले १०औँ वर्ष तालिम दिइएका जनशक्तिको फेरि नयाँ विकासका लागि वर्षौं कुर्नुपर्ने हुन्छ । अहिले पुरानो र नयाँ संरचनाबीचको अन्तरालमा कसरी काम गर्ने भन्नेमै अन्योलको अवस्था छ । काम त जसोतसो चलिरहेकौ छ, तर जति व्यवस्थित तरिकाले हुनुपर्ने हो, त्यो हुन सकिरहेको छैन ।

प्रदेश ५ मा आर्थिक वर्ष ०७४/७५ मा २ सय ३९ जना औलोरोगी सार्वजनिक भएका थिए । चालू आव ०७५/७६ को समीक्षा अवधिसम्ममा जम्मा १ सय ८५ औलोरोगी भेटिएका छन् । यसबाट गत आवको तुलनामा चालू आवमा औलोरोगीको संख्या केही घटेको देखिए पनि आर्थिक वर्ष सकिन अझै डेढ महिना बाँकी रहेकाले यकिन रूपमा विश्लेषण गर्ने वेला भइसकेको छैन ।

सबैभन्दा बढी बाँकेवासीमा संक्रमण
प्रदेश ५ स्वास्थ्य निर्देशनालयको तथ्यांकअनुसार सबैभन्दा धेरै बाँके जिल्लामा ५२ जना औलोरोगी भेटिएका छन् । प्रदेश ५ का कपिलवस्तुमा ४९, बर्दियामा ३४, रुपन्देहीमा २४, दाङमा १०, अर्घाखाँची र नवलपरासी पूर्वमा ७–७ र पाल्पामा दुईजना औलोरोगी भेटिएको सामाजिक विकास मन्त्रालयअन्तर्गतको स्वास्थ्य निर्देशनालयले जानकारी दिएको छ ।

३ जिल्लाका ३ वडा उच्च जोखिममा
तथ्यांकअनुसार प्रदेश ५ का ३ जिल्लाका ३ वटा वडा अझै पनि मलेरिया (औलो)को उच्च जोखिममा छन् । त्यसैगरी, ५ जिल्लाका ३१ वटा वडा मध्यम जोखिममा रहेको निर्देशनालयको भनाइ छ । त्यसअन्तर्गत बाँकेको राप्तीसोनारी गाउँपालिकाकाको वडा नं. ३, बर्दियाको ठाकुरबाबा नगरपालिकाको वडा नं. २ र कपिलवस्तुको महाराजगन्ज नगरपालिकाको वडा नं. ४ अझै पनि औलोको उच्च जोखिममा छन् ।

मध्यम जोखिममा रहेका ३१ वडा
बाँकेको बैजनाथ गाउँपालिकाका वडा नं. १, २ र ४, डुडुवा गाउँपालिकाको वडा नं. २ तथा नरैनापुर गाउँपालिकाको वडा नं. ३ मध्यम जोखिममा छन् । त्यस्तै, बर्दियाको बाँसगढी नगरपालिकाका वडा नं. १, २ र ५, बारबार्दिया नगरपालिकाको वडा नं. ६, ठाकुरबाबा नगरपालिकाका वडा नं. १ र ३, दाङ जिल्लाका बबई गाउँपालिकाका वडा नं. ५ र ७, राप्ती गाउँपालिकाको वडा नं. ९, शान्तिनगर गाउँपालिकाको वडा नं. ६ र तुल्सीपुर नगरपालिकाको वडा नं. ३ मध्यम जोखिममा रहेको तथ्यांकले देखाएको छ ।

औलो रोग लामखुट्टेबाट लाग्ने भएकाले गाउँघरवरिपरि सफा राखी वातावरण नै स्वच्छ बनाउने, खाल्डाखुल्डी पुर्ने, औषधि छर्कने र सुत्दा अनिवार्य झुलको प्रयोग गर्नेजस्ता विषयमा नागरिक संवेदनशील हुनुपर्ने निर्देशक चापागाईंले बताए । उनले भने, ‘गर्मीको सिजन छ, औलो नआउला भन्न सकिन्न ।

त्यस्तै, कपिलवस्तु जिल्लाको यशोधरा गाउँपालिकाको वडा नं. ६, मायादेवी गाउँपालिकाका वडा नं. १ र ६, बुद्धभूमि नगरपालिकाको वडा नं. ७, कृष्णनगर नगरपालिकाको वडा नं. ७, महाराजगन्ज नगरपालिकाका वडा नं. ७ र १०, शिवराज नगरपालिकाको वडा नं. १० तथा रूपन्देही जिल्लाको कोठीमाई गाउँपालिकाको वडा नं. ७, शम्मरीमाई गाउँपालिको वडा नं. ४, देवदह नगरपालिकाको वडा नं. ९ र ११, सिद्धार्थनगर नगरपालिकाका वडा नं. १ र ३ तथा लुम्बिनी सांस्कृतिक नगरपालिकाको वडा नं. ६ मध्यम जोखिममा छन् ।

औलो रोग लामखुट्टेबाट लाग्ने भएकाले गाउँघरवरिपरि सफा राखी वातावरण नै स्वच्छ बनाउने, खाल्डाखुल्डी पुर्ने, औषधि छर्कने र सुत्दा अनिवार्य झुलको प्रयोग गर्नेजस्ता विषयमा नागरिक संवेदनशील हुनुपर्ने निर्देशक चापागाईंले बताए । उनले भने, ‘गर्मीको सिजन छ, औलो नआउला भन्न सकिन्न । प्रकोप नै फेलिने अवस्था भने छैन । तर, सम्भावित दुर्घटना न्यूनीकरणका लागि हामी तयारी अवस्थामा छौँ ।’ औलोरोग लागेपछि कामज्वरो आउने, शरीर रातो हुनेलगायत लक्षण देखापर्छन् ।

‘आफैँबाट सुरु गरौँ, औलोलाई शून्यमा पुर्याऔँ’ मूल नारासहित सरकारले सन् २०२५ सम्म देशलाई औलोरोगमुक्त बनाउने उद्देश्यका साथ अभियान चलाएको छ । ‘स्थानीय एकजनामा औलो देखिनुलाई निकै खतरा मानिन्छ, अन्य व्यक्तिहरूमा पनि सार्न सक्ने जोखिम उस्तै हुन्छ,’ प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालयका वरिष्ठ जनस्वास्थ्य प्रशासक रोशनलाल चौधरीले भने, ‘बिरामी फेला परेका स्थानमा नियन्त्रणका लागि चेकजाँच अभियान पनि चलाउने गरेका छौँ ।’ उनका अनुसार औलो नियन्त्रणका लागि कीटनाशक झुल पनि वितरण गर्ने गरिएको छ ।

‘लामखुट्टेबाट जोगिने भरपर्दो र सुरक्षित उपाय झुलको प्रयोग नै हो । त्यसैले औलो देखिएको स्थानका स्वस्थ व्यक्तिमा रोग सर्न नदिन झुल वितरण गर्ने गरेका छौँ,’ वरिष्ठ जनस्वास्थ्य प्रशासक चौधरीले भने, ‘बढी लामखुट्टे भएको स्थानमा विषादी पनि छर्दै आएका छौँ ।’ उनका अनुसार बिरामी फेला परेका घरको ५० मिटरआसपासका व्यक्तिको रगत परीक्षण र निगरानी गर्ने गरिएको छ । लामखुट्टेले स्वस्थ व्यक्तिमा रोग सार्न सक्ने भएकाले सूक्ष्म तरिकाले निगरानी गरिन्छ ।

उच्च हिमाली जिल्ला बाजुरामा केही वर्षदेखि औलो फैलिरहेको छ । लामखुट्टेको टोकाइबाट फैलने औलोका बिरामी प्रत्येक महिना देखापरिरहेका छन् । रोग नियन्त्रणका लागि औलो प्रभावित क्षेत्रमा विषादी छर्किने योजना रहेपछि स्थानीय सरकारले बजेट विनियोजन र स्थानीय रूपमा सहजीकरण नगरेको सुदूरपश्चिम प्रदेश, सामाजिक विकास मन्त्रालय, स्वास्थ्य निर्देशनालयले जनाएको छ ।

निर्देशनालयका निर्देशक डा. गुणराज अवस्थीका अनुसार बढी रोग फैलिएको समयमा विषादी छर्किन नसक्दा बाजुरा पुगेको विषादी ३ महिनादेखि कोल्टी स्वास्थ्यकेन्द्रमा थन्किएको छ ।

औलो नियन्त्रणका लागि विषादी छर्कंदा कम्तीमा तीन साता मौरी स्थानान्तरण गर्नुपर्छ । उनले रोगको जोखिमबारे प्रर्याप्त जनचेतनाको कमी र कृषकलाई त्यति लामो समयसम्म मौरी कहाँ लाने भन्ने विषयले समस्या पर्दा विषादी छर्कन समस्या उत्पन्न भएको बताए । ‘माहुरी रोज्ने कि मच्छरको नाश ?’ उनले भने ।

सुरुमा तराई क्षेत्रमा देखिने औलो पछिल्ला दिनमा हिमाली र उच्च पहाडी जिल्लाहरूमा समेत देखिन थालेको छ । पछिल्लोपटक बाजुरामा साउनमा २०, भदौमा २० र असोजमा ५ जनामा औलो देखापरिसकेको छ । प्रत्येक स्वास्थ्यसंस्थामा एक–दुईजना बिरामी आइरहेका छन् । अधिकांशमा कडा मानिने फाल्सिफेरम प्रकारको औलो बढी देखिएको छ, जसमा मृत्युदर बढी छ । निर्देशक डा. अवस्थीका अनुसार स्थानीय सरकारले विषादी छर्कन आवश्यक ३ लाख बजेटसमेत छुट्याएको छैन ।
उनका अनुसार औलो नियन्त्रणमा दोस्रो प्रमुख समस्याका रूपमा बाजुराको कोल्टी क्षेत्रका अधिकांश घरका मौरीपालन रहेको छ । औलो नियन्त्रणका लागि विषादी छर्कंदा कम्तीमा तीन साता मौरी स्थानान्तरण गर्नुपर्छ । उनले रोगको जोखिमबारे प्रर्याप्त जनचेतनाको कमी र कृषकलाई त्यति लामो समयसम्म मौरी कहाँ लाने भन्ने विषयले समस्या पर्दा विषादी छर्कन समस्या उत्पन्न भएको बताए । ‘माहुरी रोज्ने कि मच्छरको नाश ?’ उनले भने ।

‘बरु बजेट जहाँबाट भए पनि जोहो गरौँला, स्थानीयलाई विषादी छर्किनुपर्छ, केही दिन माहुरी सारिदिनुस् भनेर स्थानीय सरकारले नै मनाउने प्रयास गर्नुपर्छ,’

उनले स्थानीयको सहयोगविना रोग नियन्त्रणमा कठिनाइ हुन्छ । ‘बरु बजेट जहाँबाट भए पनि जोहो गरौँला, स्थानीयलाई विषादी छर्किनुपर्छ, केही दिन माहुरी सारिदिनुस् भनेर स्थानीय सरकारले नै मनाउने प्रयास गर्नुपर्छ,’ डा.अवस्थीले भने । छर्किसकेका केही वडामा समेत ‘विषादी छर्केपछि उडुस बढी पर्याे, छर्किन दिन्नौँ’ भन्ने गुनासो आइरहेको अवस्थीले बताए । यस्तो अवस्थामा गाउँपालिकाले नै समन्वय गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।  लामखुट्टे मार्ने विषादी छर्कनका लागि विषादी, छर्ने सामग्री र जानशक्तिसमेत पनि छ । उनले चिसो बढेसँगै क्रमशः लामखुट्टे र औलो घटे पनि फागुन, चैत लागेपछि बढ्दै जाने भएकाले फागुनतिरै विषादी छर्किनुपर्ने बताए ।

पछिल्ला दिनमा सुदूरपश्चिम क्षेत्रभरि नै औलोको प्रकोप देखापरिरहेको छ । प्रदेश सरकारका अनुसार भारतको बरेली जिल्लामा औलोको महामारी देखिएकाले सो क्षेत्र भएर दसैँ–तिहारमा नेपाल फर्किनेहरूसँगै रोग भित्रिन सक्ने जोखिम छ । प्रदेश निर्देशनालयका अनुसार चाडपर्वसँगै महामारी भित्रिन सक्ने जोखिमलाई मध्यनजर गरेर नाकाहरूमा हेल्थ डेस्क स्थापना गरिएको छ । चेकजाँचका क्रममा ज्वरोका बिरामी भेटिएमा मलेरियाको जाँच गरेर मात्रै नेपाल प्रवेश गर्न दिइने भएको छ ।