काठमाडौं – स्लिप (निद्रा) डिसअर्डर भनेको निद्राको गुणस्तर, समय र मात्रामा गडबडी हुनु हो। जसका कारण दिनको गतिविधि र कार्यमा बाधा उत्पन्न हुन्छ। स्लिप डिसअर्डर चिकित्सा अवस्था या मानसिक स्वास्थ्य अवस्था जस्तै डिप्रेसन, चिन्ता वा संज्ञानात्मक डिसअर्डर कारणले हुन्छ।

सामान्य स्लिप डिसअर्डर जस्तै अनिद्रा, रेस्ट लेस लेग सिन्ड्रोम, नार्कोलेप्सी र स्लीप एपनियाले सुरक्षा, सम्बन्ध, विद्यालय र कामको प्रदर्शन, सोचाइ, मानसिक स्वास्थ्य, वजन र मधुमेह र हृदय रोगको विकास सहित जीवनको हरेक पक्षलाई असर गर्न सक्छ।

सर्काडियन रिदम असन्तुलन छन् जसले स्वस्थ निद्रा तालिकामा हस्तक्षेप गर्दछ। त्यस्तै असामान्य व्यवहारको शिकार भएमा पनि निद्रामा बाधा पु¥याउँछ।

पर्याप्त गुणस्तरको निद्रा नपाउँदा जीवनको गुणस्तरमा असर पर्न सक्छ। धेरैजसो निद्रासम्बन्धी डिसअर्डर सुत्न समस्या हुने, छोटो समयमै बारम्बार उठ्ने, दिनको समयमा थकित महसुस गर्न सक्छन् ।

यी मध्ये कुनै पनि लक्षणले स्लिप डिसअर्डर संकेत गर्न सक्छ।

निद्रा विकार को प्रकार

अनिद्रा
निद्रा सम्बन्धि सास डिसअर्डर
हाइपरसोम्निया
सर्केडियन रिदम स्लीप डिसअर्डर
प्यारासोमनिया
स्लिप रिलेटेड मूवमेन्ट डिसअर्डर

स्लीप एपनियाको कारण, लक्षण, उपचार र प्रकारहरू

अनिद्रा

अनिद्रा एक स्लिप डिसअर्डर हो। जसमा मानिसलाई निदाउन गाह्रो हुन्छ। अनिद्रा कति समय सम्म रहन्छ र कति पटक हुन्छ यसमा निर्भर गर्दछ।

अनिद्रा आफैं हुन सक्छ वा चिकित्सा वा मनोरोग अवस्थासँग सम्बन्धित हुन सक्छ। लगभग ५० प्रतिशत वयस्क ले कुनै न कुनै समयमा अनिद्राको अनुभव गर्छन्। १० मध्ये एक जना दीर्घकालीन अनिद्राबाट पीडित हुन्छन्।

एक व्यक्तिलाई हप्तामा कम्तिमा तीन रात एक महिना वा त्योभन्दा लामो समयसम्म अनिद्रा भएको अवस्थामा अनिद्रालाई दीर्घकालीन भनिन्छ। ऐक्यूट वा अनिद्रा वा समायोजन अनिद्रा एक रात देखि केहि हप्ता सम्म रहन सक्छ।

अनिद्रालाई क्रोनिक पनि भन्ने गरिन्छ। जब एक व्यक्तिलाई हप्तामा कम्तिमा तीन रात एक महिना वा लामो समयसम्म अनिद्रा हुन्छ। एक्युट वा समायोजन अनिद्रा एक रात देखि केहि हप्ता सम्म रहन सक्छ।

अल्पकालिन वा एक्युट अनिद्रा जीवनको तनाव (जस्तै जागिर गुमाउनु वा परिवर्तन, प्रिय जनको मृत्यु, वा सरुवा) कुनै रोग, हो हल्ला वा चरम तापक्रम जस्ता वातावरणीय कारकहरूको कारण पनि हुन सक्छ।

दीर्घकालीन वा क्रोनिक अनिद्रा (अनिद्रा जो कम्तिमा तीन महिना वा लामो समयसम्म हप्तामा कम्तिमा तीन रात हुन्छ) डिप्रेसन, दीर्घकालीन तनाव र रातमा दुखाइ वा असुविधा जस्ता कारकहरूका कारण हुन सक्छ।

निद्रा सम्बन्धित श्वास डिसअर्डर

निद्रासँग सम्बन्धित श्वासप्रश्वास डिसअर्डर सुरुमा घुर्ने, ‘अपर एयरवेजका रेडिस्टेन्ड सिन्ड्रोम (युएआरएस), अबस्ट्राक्टिभ स्लीप एपनिया हाइपोपनिया सिन्ड्रोम (ओएसएचएस), सेन्ट्रल स्लीप एपनिया, आस्थामा र क्रोनिक अबस्ट्राक्टिभ पल्मोनरी रोग सहित धेरै सम्भावित गम्भीर अवस्थाहरू समावेश छन्।

स्लीप एपनिया एक सम्भावित गम्भीर निद्रा डिसअर्डर हो । जुन निद्राको समयमा व्यक्तिको सास फेर्न बाधा हुँदा हुन्छ। उपचार नगरिएको स्लीप एपनिया भएका व्यक्तिहरूले निद्रामा बारम्बार सास फेर्न रोक्छन्। जसका कारण उनीहरुलाई घुर्ने समस्या पनि हुने गर्दछ ।

हाइपरसोम्निया

धेरै दिनको निद्रा जसले दिनको गतिविधि, उत्पादकता वा रमाइलो हस्तक्षेप गर्छ । सामान्यतया असामान्य हुन्छ। अपर्याप्त निद्रा, बाधा निद्रा वा नार्कोलेप्सी जस्ता प्राथमिक निद्रा डिसअर्डर लक्षण हो।

यी अचानक निद्रा आक्रमण दिनको कुनै पनि समयमा कुनै पनि प्रकारको गतिविधिको समयमा हुन सक्छ। नार्कोलेप्सी सामान्यतया १५ देखि २५ वर्षको उमेरमा सुरु हुन्छ, तर यो जुनसुकै उमेरमा पनि हुन सक्छ।

सर्काडियन रिदम स्लीप डिसअर्डर

सर्काडियन रिदम स्लीप डिसअर्डर स्लीप डिसअर्डर समावेश हुन्छन्। जसमा निदाउने र ब्यूँझने चक्र अवरुद्ध हुन्छ।

सर्काडियन रिदम डिसअर्डर आन्तरिक कारकहरू (कुनै पनि व्यक्तिको शरीर घडी हो) वा बाह्य कारकहरू (जस्तै सिफ्ट वर्क वा जेट ल्याग) को कारण हुन सक्छ।

प्यारासोम्निया

प्यारासोम्निया असामान्य निद्रा व्यवहारको एक समूह हो। जुन सुत्नु अघि, सुत्ने समयमा, वा निदाउने र ब्यूँझने बीचको समयमा हुन सक्छ। यी प्रायः बच्चाहरूमा पाइन्छ। तर केही वयस्कहरूले पनि अनुभव गर्न सक्छन्। यसमा निद्रामा हिड्ने, नाइट टेरर र एक्सप्लोडिङ हेड सिन्ड्रोम समावेश हुन्छ।

स्लिप रिलेटेड मूवमेन्ट डिसअर्डर

निद्राको समयमा धेरै प्रकारका अनैच्छिक गतिविधिहरु हुन्छन्। स्लिप रिलेटेड मूवमेन्ट डिसअर्डर श्रेणीमा पर्दछन्।

पिरियोडिक लिम्ब मुभमेन्ट डिसअर्डर सबैभन्दा सामान्य न्यूरोलोजिकल डिसअर्डर मध्ये एक हो। यसले महत्वपूर्ण अपाङ्गताको बन्न सक्छ।
रेस्ट लेस ल्याग सिन्ड्रोम अमेरिकामा हुने एक प्रकारको स्लीप डिसअर्डर हो। यहाँको जनसंख्याको ७ देखि १० प्रतिशतलाई असर गर्छ। यसलाई विलिस–एकबोम रोग पनि भनिन्छ।

स्लीप डिसअर्डर लक्षण

स्लीप डिसअर्डर प्रकार र गम्भीरता अनुसार लक्षणहरू भिन्न हुन्छन्। केही सामान्य लक्षणहरू यस्ता छन्।

सुत्न कठिनाई
दिनभरको थकान
दिनको समयमा सुत्ने तीव्र इच्छा
असामान्य सास फेर्ने ढाँचा
सुत्ने बेलामा हान्ने र घुम्ने असामान्य अवस्थाहरू
सुत्दा असामान्य चालहरू वा अन्य अनुभवहरू

सुत्ने/ब्यूँझने तालिकामा परिवर्तन
चिडचिडापन वा चिन्ता
काम वा विद्यालयमा खराब प्रदर्शन
ध्यानको कमी
डिप्रेसन
तौल बढ्नु

स्लीप डिसअर्डरका कारण

स्लीप डिसअर्डर विभिन्न कारणले हुन सक्छ। यद्यपि कारणहरू फरक हुन सक्छन्, सबै स्लीप डिसअर्डर अन्तिम परिणाम भनेको शरीरको निद्रा र दिउँसोको समयमा ब्यूँझने प्राकृतिक चक्र बाधित हुन्छ। निद्राको समस्या निम्त्याउने केहि कारक तत्वहरु यस प्रकार छन्।
शारीरिक गडबडी
चिकित्सा समस्या
मानसिक समस्या
वातावरणीय समस्या

निद्रा विकारको अन्य कारक

आनुवंशिक
रातको सिफ्टमा काम
औषधिहरू
उमेर

कति निद्रा आवश्यक छ?

निद्रा एक आधारभूत मानव आवश्यकता हो। शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य दुवैको लागि महत्वपूर्ण छ। त्यहाँ दुई प्रकारका निद्राहरू छन्। जुन सामान्यतया प्रत्येक रात तीन देखि पाँच चक्रको ढाँचामा हुन्छ।

सुत्नु पनि महत्वपूर्ण हुन्छ। शरीर सामान्यतया २४ घण्टाको चक्रमा काम गर्छ। जसले कहिले सुत्ने थाहा पाउन मद्दत गर्दछ।

हामीलाई चाहिने निद्राको मात्रा उमेर र व्यक्ति अनुसार फरक हुन्छ। अधिकांश वयस्कहरूलाई हरेक रात सातदेखि नौ घण्टाको आरामदायी निद्रा चाहिन्छ। हामीमध्ये धेरैलाई पर्याप्त निद्रा आउँदैन। लगभग ३० प्रतिशत वयस्कहरूले प्रत्येक रात छ घण्टा भन्दा कम निद्रा पाउँछन् र केवल ३० प्रतिशत हाई स्कूलका विद्यार्थीहरूले औसत स्कूल रातमा कम्तिमा आठ घण्टा सुत्छन्।

शिशु (४–११ महिना) लाई १२ देखि १५ घण्टा, बालबालिका (१–२ वर्ष) लाई ११ देखि १४ घण्टा, प्रि स्कूलर बालबालिका (३–५ वर्ष पुरानो) लाई १० देखि १३ घण्टा,
विद्यालय जाने उमेरका बालबालिका (६–१३ वर्ष) लाई ९ देखि ११ घण्टा निदाउनु पर्ने हुन्छ।

त्यस्तै, किशोर÷किशोरी (१४–१७ वर्ष) लाई ८ देखि १० घण्टा, युवा वयस्क (१८–२५ वर्ष) लाई ७ देखि ९ घण्टा, वयस्क (२६–६४ वर्ष) लाई ७ देखि ९ घण्टा, वृद्धवृद्धा (६५ं वर्ष र त्यहाँ भन माथिल्लो उमेर) लाई ७ देखि ८ घण्टा निन्द्रा आवश्यक पर्छ।

जीवन शैली मा महत्वपूर्ण परिवर्तन

निन्द्रा नलाग्ने वा सामान्य जीवनमा पनि कुनै किसिमको समस्या र सुत्ने बेलामा समस्या महसुस भइरहेको छ भने जीवनशैलीमा सुधार ल्याएर यो समस्या छिट्टै अन्त्य गर्न सकिन्छ ।

आफ्नो आहारमा धेरै तरकारी र माछा समावेश गर्ने

चिनीको सेवन कम गर्ने

तनाव र चिन्ता व्यायाम गरेर कम गर्ने

नियमित सुत्ने तालिका बनाएर पालना गर्ने

सुत्नुअघि पानी कम पिउने

क्याफिन कम पिउने

सुर्ती र रक्सीको सेवन कम गर्ने

सुत्नु अघि कम कार्बोहाइड्रेटयसक्त खाना खाने

हरेक दिन एकै समयमा ओछ्यानमा जाने र उठ्नु पनि निद्राको गुणस्तर सुधार गर्न सक्छ।

स्लीप डिसअर्डर जाँच

यदि सुत्न समस्या भइरहेको छ स्वास्थ्यकर्मीलाई भेट्नुपर्छ। स्वास्थ्यकर्मीले स्लीप डिसअर्डर भएको शंका गरेमा निद्रा अध्ययन गर्न सिफारिस गर्छ।
निन्द्रा अध्ययनका लागी पोलिसोमनोग्राफी, इलेक्ट्रोएन्सेफलोग्राम, मल्टिपल स्लीप लेटेसी टेस्ट गरिन्छ।

स्लीप डिसअर्डर उपचार

स्लीप डिसअर्डर लागि उपचार प्रकार र आधारभूत कारणको आधारमा भिन्न हुन सक्छ। यसले सामान्यतया चिकित्सा उपचार र जीवनशैली परिवर्तनहरूको संयोजन समावेश गर्दछ।

परामर्श

केही निद्रा विशेषज्ञहरूले संज्ञानात्मक व्यवहार थेरापी सिफारिस गर्छन्। यस प्रकारको परामर्शले ‘पहिचान गर्न, चुनौती दिन र तनाव उत्पन्न गर्ने विचारहरू परिवर्तन गर्न’ मद्दत गर्दछ जसले राती निन्द्रामा बाधा पुराउन सक्छ।

औषधि प्रयोग

नियमित सुत्ने समय सेट गर्ने

नियमित व्यायाम गर्ने

सुत्ने समयमा लाइट कम गर्ने

स्लीप डिसअर्डर लागि औषधि प्रयोग

डाक्टरले स्लीप डिसअर्डर उपचारको प्रक्रियामा मेलाटोनिन, जोल्पिडेम, जालेप्लोन, एस्जोपिक्लोन, रामेल्टोन, सुभोरेक्सन्ट, लोम्बोरेक्सन्ट, वा डोक्सेपिनलगायत अनिद्राका केही अवस्थामा निद्रामा मद्दत गर्न औषधिहरू सिफारिस गर्न सक्छन्।

रेस्ट लेस लेग सिन्ड्रोम को उपचार गाबापेन्टिन, गाबापेन्टिन एनाकार्बिल वा प्रिगाबालिन औषधिले गर्न सकिन्छ। नार्कोलेप्सीलाई मोडाफिनिल, आर्मोडाफिनिल, पिटोलिसेन्ट र सोलिरामफेटोल जस्ता धेरै उत्तेजक वा वेक–अप औषधिहरूद्वारा उपचार गर्न सकिन्छ।

स्लीप डिसअर्डर छुटकारा पाउन गाह्रो छैन। यसलाई प्रारम्भिक चरणमा सही उपचारले निको पार्न सकिन्छ।

लामो समयको समस्या समाधान गर्न अलि बढी समय लाग्न सक्छ। स्लीप डिसअर्डर घातक छैनन्। तर यसले जीवनको गुणस्तरलाई गम्भीर रूपमा असर गर्न सक्छ। उनीहरूको सोचाइ, तौल, विद्यालय कार्य प्रदर्शन, मानसिक स्वास्थ्य र सामान्य शारीरिक स्वास्थ्यमा बाधा पु¥याउन सक्छन्। उल्लेखित जीवनशैली परिवर्तन, निदान र उपचारले निद्राको विकारबाट छुटकारा पाउन मद्दत गर्नेछ।

स्रोत: https://www.medtalks.in/articles/sleep-disorder-in-hindi