जनमानसमा मानसिकरोग भन्नेबित्तिकै मानिस पागल भयो, दिमागले काम गरेन भन्ने धारणा व्याप्त छ, जुन बिलकुलै गलत छ । मानसिकरोगका बिरामी विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । मानिसको मस्तिष्क वा दिमागले गर्ने काम धेरै हुन्छन् । जस्तो कि, बोल्ने, सोच्न सक्ने क्षमता, तर्क–वितर्क गर्न सक्ने क्षमता, भावना परिवर्तनलाई नियन्त्रण गर्न सक्ने क्षमता, निदाउन सक्ने क्षमता, सही निर्णय लिन सक्ने क्षमता, स्मरणशक्ति, उचित व्यवहार गर्न सक्ने क्षमता, यी सबै मस्तिष्कका काम हुन् । त्यसमा कुनै पनि कारणले गर्दा गडबडी आयो र त्यसले बिरामी स्वयम्लाई वा वरिपरि बस्ने परिवार वा समाजलाई असर गर्यो भने त्यसलाई मानसिकरोग लागेको भन्न सकिन्छ ।

मानिसमा सोच्ने क्षमतामा कमी हुनु, भावनात्मक परिवर्तन हुनु, दुःखी वा खुसी हुनु, रिसाउनु आदि नियमित प्रक्रिया हुन् । तर, यी कुराहरूलाई नियन्त्रणमा राख्न सक्नुपर्छ । यदि कुनै पनि कारणले नियन्त्रणमा राख्न सकिएन भने डिप्रेसनमा जाने सम्भावना हुन्छ ।

हाम्रो खुसी, रिसलाई पनि नियन्त्रणमा राख्न सकिएन, हामी अत्यधिक मात्रामा खुसी वा दुःखी भयौँ वा नचाहिने कुरामा गलत अनुभूति गर्न थाल्यौँ भने कडाकिसिमको मानसिक रोगमा जान्छौँ । एउटा फन्सर्नमा डिमेसिया भन्ने हुन्छ, वृद्धवृद्धामा स्मरणशक्तिमा कमी आउने समस्या हो, जुन दिमागसँग सम्बन्धित छ । त्यसमा पनि गडबडी भयो भने मानसिकरोग निम्तिन सक्छ ।

कडाकिसिमको मानसिकरोग लागेका बिरामीलाई म बिरामी हुँ भन्ने कुरा थाहा हुँदैन । बिरामी आफ्नै संसारमा रमाएर बसेको हुन्छ । बिरामीमा धेरै भ्रम हुन्छन् । जस्तो कि, कोही मानिसले भन्ला, म प्रधानमन्त्री हुँ, एउटा समान्य काम गर्ने मानिसले म अर्बपति हुँ भन्नु, घमण्डको कुरा गर्नु, जे पनि गर्न सक्छु भन्नु, वास्तविकतासँग अलिक टाढा रहरे कुरा गर्न थाल्नु, भ्रम सिर्जना गर्न थाल्नु, अरूले नसुन्ने आवाज सुन्न थाल्नु, मानिसले मलाई मार्न खोजेका छन् भन्ने शंका बिरामीको दिमाखमा आउन थाल्नु, यस्ता समस्या देखिन थाल्यो भने यसलाई कडाखालको मानसिक रोगको लक्षण भन्न सकिन्छ ।

डिप्रेसनका पनि भित्री केही चरण हुन्छन् । सामान्य मात्रामा मन दुःखी हुन थालेको अवस्था, मन निकै दुःखी भएर घरमा सधैँ रोएर बस्ने, आफ्नो काम–कर्तव्य नै छोडेर घरमै बस्ने, अझै बढी भएमा आत्महत्याको सोचाइ आउन थाल्ने, कडा डिप्रेसनका कारण आफ्नो हेरचाह गर्न छोडिसकेको व्यवहार देखाउने भएमा डिप्रेसनको समस्या बढी भएको बुझ्नुपर्छ ।

डिप्रेसनका पनि भित्री केही चरण हुन्छन् । सामान्य मात्रामा मन दुःखी हुन थालेको अवस्था, मन निकै दुःखी भएर घरमा सधैँ रोएर बस्ने, आफ्नो काम–कर्तव्य नै छोडेर घरमै बस्ने, अझै बढी भएमा आत्महत्याको सोचाइ आउन थाल्ने, कडा डिप्रेसनका कारण आफ्नो हेरचाह गर्न छोडिसकेको व्यवहार देखाउने भएमा डिप्रेसनको समस्या बढी भएको बुझ्नुपर्छ । डिप्रेसनभित्रका चरणहरूलाई म्याइन, मोडर, सिबियरजस्ता नाम दिने गरिएको छ । डिप्रेसन भइसकेपछि एन्जाइटीमा जाने, सिजोफिना हुनेचाहिँ हुँदैन ।

सामान्य मानसिकरोगको उपचार सरलकिसिमले गर्न सकिन्छ । ४ रूपैयाँदेखि १५ रूपैयाँसम्मका एक–दुईवटा सामान्य औषधि सेवनबाट पनि ठिक हुने गर्छ । भर्खरै सुरुवात भएको डिप्रेसन, एन्जाइटीमा काउन्सिलिङ, परामर्श, साइकोथेरापीबाट बिरामीको उपचार गर्न सकिन्छ ।

यी सामान्य औषधि वा काउन्सिलिङले पनि बिरामीमा सुधार आएन भने औषधिको मात्रा बढाएर विद्युतीय ई–सिटीका माध्यमले उपचार गर्नुपर्ने अवस्था पनि आउँछ । त्यसैगरी, अहिले नेपालमै पहिलोपटक आएको आटिएमएस प्रविधिले पनि उपचार गर्न सकिन्छ ।

सडक, बाटोमा बेवारिसेतरिकाले मानिस हिँडिरहेका हुन्छन् । ती मानिस किन त्यसरी हिँडिरहेका छन् त भन्दा घर–परिवार, समाजले सहयोग नगरेका कारण विभिन्न मानसिक समस्याबाट ग्रस्त छन् । त्यस्ता बिरामीलाई कुनै माध्यमबाट अस्पताल पुर्याएर औषधि सुरु गर्ने हो भने दुई–तीन महिनामा ठिक हुन्छ ।

मानसिकरोग लाग्नुका पछाडि धेरै कारण हुन्छन् । जस्तो कि, जन्मजात कारणले पनि कतिपय बच्चा सुस्त मनस्थिति भएका हुन्छन् । वंशानुगत कारण पनि हुन्छ । यदि बुबा, आमा वा परिवारको अन्य सदस्यमा मानसिक समस्या छ भने बच्चामा पनि हुने सम्भवना बढी हुन्छ ।

नेपालमा कति मानसिकरोगी छन् भन्ने कुनै तथ्यांक छैन । तर, अस्पताल, जिल्ला अस्पताल, स्वास्थ्यचौकीबाट स्वास्थ्य मन्त्रालयमा आएको तथ्यांकअनुसार नेपालको कुल जनसंख्याको २० देखि २५ प्रतिशत मानिसलाई मनोसामाजिक र मानसिक समस्या छ भन्ने अनुमान गरिएको छ । अहिले नेपाल सरकारले पहिलोपटक देशव्यापी रूपमा मानसिक रोगबारे सर्वेक्षणसुरु गरेको छ ।

मानसिकरोग लागेका व्यक्तिको जति छिटो उपचार गर्न सक्यो, त्यति छिटो निको हुने सम्भावना रहन्छ । तर, कडाकिसिमको मानसिकरोग लागेका बिरामीलाई उपचार गर्न लामो समय लाग्न सक्छ । कसै–कसैलाई जीवनभर औषधि राख्नुपर्ने पनि हुन सक्छ । एकाध बिरामीले उपचार पाउँदैनन्, परिवार र समाजबाट सहयोग मिल्दैन, जसका कारण सडककै वास हुने समस्या आउन सक्छ । कुनै पनि मानसिकरोग नियमित औषधि सेवन गर्नाले बिस्तारै ठिक हुँदै जान्छ ।

मानसिकरोग लाग्नुका पछाडि धेरै कारण हुन्छन् । जस्तो कि, जन्मजात कारणले पनि कतिपय बच्चा सुस्त मनस्थिति भएका हुन्छन् । वंशानुगत कारण पनि हुन्छ । यदि बुबा, आमा वा परिवारको अन्य सदस्यमा मानसिक समस्या छ भने बच्चामा पनि हुने सम्भवना बढी हुन्छ । बाल्यकालमा कुनै अप्रिय घटना भएका छन्, जस्तै, बुबा, आमासित बिछोड वा मुत्यु भएको छ भने छोरा–छोरीमा मानसिक समस्या देखापर्न सक्छ । त्यसैगरी सामाजिक अपहेलना झेलेको, परिवारभित्रको झै–झगडा, मनमुटाव र व्यक्तित्व नै नकारात्मक रहेको छ भने पनि मानसिक समस्या उत्पन्न हुने गर्छ । त्यसैगरी, लागुऔषध सेवन गर्ने मानिसलाई पनि मानसिकरोग हुने सम्भावना बढी हुन्छ । लामो समयसम्म औषधि प्रयोग गरिरहेको छ भने पनि मानसिक समस्या उत्पन्न हुन सक्छ ।

मानसिक समस्या छ भन्नुको अर्थ पागल हुनु, बौलाउनु, दिमाग खुस्किनु होइन । टाउको दुखेर मात्र, हात–खुट्टा झमझमाएर मात्र पनि मानिसहरू मानसिक अस्पताल आइरहेका हुन्छन् । त्यसैगरी, पेट दुखिराख्ने वा कटक्क काट्नेजस्ता समस्या लिएर पनि आइरहेका हुन्छन् । लाखौँ खर्च गरिरहेका हुन्छन्, तर निको भएको हुँदैन ।

विभिन्न प्रकारका मानसिकरोगअनुसार लक्षण पनि फरक–फरक हुन्छन् । जस्तै, डिप्रेसन हो भने मानिसमा नकारात्मक सोच आउने, शरीरमा स्फूर्ति कम हुँदै जाने, काम गर्न मन नलाग्ने, निद्रामा गडबडी हुने, रुन मन लाग्ने, मन उदास हुने लक्षण देखिन्छन् । एनजाइटी डिसअर्डर रहेको छ भने चिन्ता धेरै लाग्ने, आत्तिने, मुटु ढुकढुक हुने, श्वास फेर्न गाह्रो हुने, केही गर्न हिम्मत नआउने, हात कामिराख्ने हुन्छन् । सिजोफिनिया लागेको छ भने असामान्य व्यवहार देखाउने, जथाभावी बोल्ने, बढी रिसाउने, कानमा आवाज आयो भनेर एक्लै कराउनेजस्ता लक्षण देखापर्छन् ।

मानसिक समस्या छ भन्नुको अर्थ पागल हुनु, बौलाउनु, दिमाग खुस्किनु होइन । टाउको दुखेर मात्र, हात–खुट्टा झमझमाएर मात्र पनि मानिसहरू मानसिक अस्पताल आइरहेका हुन्छन् । त्यसैगरी, पेट दुखिराख्ने वा कटक्क काट्नेजस्ता समस्या लिएर पनि आइरहेका हुन्छन् । लाखौँ खर्च गरिरहेका हुन्छन्, तर निको भएको हुँदैन । मनोवैज्ञानिक कारणले बढी शारीरिक समस्या आउनु पनि मानसिकरोग हुन सक्छ । यसो हर्दा मानिसमा केही पनि नदेखिने, तर उसलाई खालि मनमा एउटा चिन्ता लाग्ने पनि रोग हुन्छ, मानसिक समस्याभित्रै पर्छ र समयमै उचित उपचार गराएमा सामान्य उपचारले पनि निको हुन्छ ।

(पुष्पराज चौलागाईँसँगको कुराकानीमा आधारित)