प्रदेश २ का एक्ला क्यान्सररोग विशेषज्ञ

जनकपुर बजारमा रहेको ठूलो आयुर्वेद औषधि पसलमा कुनै स्वास्थ्यचौकीमा जस्तै भिड लाग्थ्यो । घाउखटिराको सामान्य डे«सिङलगायत अन्य प्राथमिक उपचार त्यहीँ हुन्थ्यो । किशोरावस्थामै अब्देशकुमार साहले त्यस्ता घाउखटिरा सफा गरिदिन्थे । त्यही समयमा त्यो किशोर मनले प्रण गरिसकेको थियो– भविष्यमा डाक्टर बन्नुपर्छ ।
बाबुबाजेको औषधि व्यापार जनकपुरमा जमेकै थियो । व्यापारी पृष्ठभूमि भएपछि खासै अभाव नभोगी अब्देशले जनकपुरबाट विद्यालय शिक्षा पास गरे, छात्रावासमै बसेर । छात्रावासको जीवन, धेरै अनुशासन, छिटपुट स्वतन्त्रता । बाल्यकालका विशिष्ट स्मृतिहरू छैनन् भन्दा पनि हुन्छ । तर, थाहै नपाईकनै अब्देशमा एउटा भावना विकास भएछ, जीवनभर सकेसम्म जनकपुरमै बस्नुपर्छ ।

तर, डाक्टरी पढ्न त गाउँ छोड्नै पथ्र्यो । २०५० सालमा प्रथम श्रेणीमा एसएलसी पास गरेपछि प्लस टुसमेत उनले गाउँमै पढे । उच्च शिक्षातर्फ विज्ञान विषयमा जिल्ला टप भएपछि उनलाई चिकित्सा विज्ञानतर्फको रुचिले उद्घाटित हुने अवसर मिल्यो । उनले काठमाडौं विश्वविद्यालयको प्रवेश परीक्षा पास गरेर जोटपाटी नेपाल मेडिकल कलेजमा एमबिबिएस पढे । आफ्नै मूल्यांकनमा उनी आफूलाई अब्बलभन्दा औसत नै विद्यार्थी ठान्छन् । एमबिबिएसपछि केही वर्ष काम नगरी पिजी पढ्न पाइँदैनथ्यो । उनले एमबिबिएसपछिको अनुभवका लागि छोटो अवधिमा धेरैतिर चहारेर काम गरे । हिमालदेखि तराईसम्म चहारे तर पेरिफेरी छोडेनन् । उनी उपत्यकामा अडिएनन् ।

उनले उदयपुरको कटारी, दोलखा, मिर्चैया, जलेश्वरसम्म पुगेर छोटो–छोटो अवधि काम गरे । उनले सधैँ निजी अस्पतालमै काम गरे । अनुभव पुगेपछि स्वास्थ्य मन्त्रालयले पिजीतर्फ छात्रवृत्ति खुलायो । उनले दरखास्त हाले । ७ नम्बरमा नाम निस्कियो, अंकोलोजी (क्यान्सर विशेषज्ञ) पढ्न चीनको ओहायो विश्वविद्यालयमा अवसर मिल्यो ।
चीन गएर १ वर्ष भाषा पढे । भाषा पढेर बल्ल तालिम सुरु भएकाले बिरामी र प्राध्यापकसँग समेत राम्रो संवाद हुन पायो, जसका कारण शिक्षण सिकाइ प्रभावकारी भयो । उनी चीन गएको चौथो वर्ष सन् २०१२ मा नेपाल फर्के । छात्रवृत्तिमा पढेर फर्किएपछि २ वर्षे छात्रवृत्ति करार सेवा गर्नै पथ्र्यो । त्यतिवेला सरकारीतर्फ अंकोलोजिस्टको दरबन्दी वा छात्रवृत्ति करार खटाउने ठाउँ वीर अस्पताल मात्रै थियो । तर, उनले वीर जान्नँ, जनकपुर पठाइदेऊ भने । उनले स्वास्थ्य अधिकारीलाई बारम्बार आग्रह गरे, ‘मलाई काठमाडौं होइन, बाहिर जाने रहर छ ।’ उनलाई जनकपुर अस्पताल नै खटाइयो । अढाई वर्ष उनले जनकपुर अस्पतालमा छात्रवृत्ति सेवा करार गरे ।

प्रत्येक दिन २ घण्टा जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा सेवा दिन्छन्, निःशुल्क । आफ्नै निजी अस्पताल भएको डाक्टर, सरकारीमा किन निःशुल्क सेवा दिन्छ ? कतै बिरामी रेफर लिन त हैन ? कतिपय अवस्थामा यस्तो प्रश्न पनि उठ्छ । साह भन्छन्, ‘म अञ्चल अस्पतालमा सेवा उपलब्ध भएको केस निजीमा छ भन्दिनँ ।

जनकपुरमा त्यतिवेलासम्म कुनै पूर्वाधार थिएन । एउटै विश्वविद्यालय पढेका साथीहरूको सहयोग र समन्वयबाट उनले जनरल सर्जरी सेवा सुरु गरे । उनी अंकोलोजी पढेर आए पनि सुरुसुरुमा यसबारे धेरै कमलाई मात्र थाहा थियो ? एपेन्डिटेक्टोमीबाट सुरु भएको शल्यक्रिया बिस्तारै फैलिँदै गयो । उनी क्यान्सरको डाक्टर भनेर चिनिँदै गए ।
करार सकिएपछि उनले आफैँ अस्पताल खोल्ने योजना बनाए, फलस्वरुप ३ वर्षअघि सुरु भयो २५ बेडको नवजीवन जनरल अस्पताल । अहिले त्यो अस्पतालमा स्त्री तथा प्रसूति, अर्थो, अंकोलोजी, मिसिडिनलगायतका विशेषज्ञ सेवा उपलब्ध छन् ।

क्यान्सरका बिरामी बिस्तारै आउन थाले । सुरुमा डा. अब्देशलाई कम्तीमा परीक्षण गरेर रोगको निदानसम्म गरिदिनसके यहाँ हुन नसक्ने उपचारका लािग सम्बन्धित ठाउँमा पठाइदिन सकिन्थ्यो भन्ने लाग्यो । केमो चाहिने, शल्यक्रिया गर्नुपर्ने वा रेडिएसन नै चाहिने हो, कम्तीमा त्यसको यकिन जनकपुरमै हुन थाल्यो ।
अहिले पनि उनी काठमाडौंबाट २ जना, भरतपुरबाट एकजना केमोका विशेषज्ञ जनकपुर झिकाउँछन् । रेडिएसन चाहिने बिरामीलाई भरतपुर वा काठमाडौं पठाउँछन् । गर्न सकिने शल्यक्रिया जनकपुरमै हुन्छ र कम्तीमा सरकारले दिने एक लाखको उपचार सहुलियत सिफारिस हुन्छ ।
आफ्नो उपस्थितिले ठूलो परिवर्तन देखाउन नसकेपछि नफैलिनेखालका क्यान्सर हुँदा पनि जीवनका अन्तिम दिन आइहाल्यो भन्दै डराउनेहरूले कम्तीमा यस्तो क्यान्सरसँग डराउन पर्दैन भन्ने थाहा पाउन थालेका छन् । कम्तीमा जनकपुरमै क्यान्सर हो÷हैन भनिदिन सक्दा मात्रै पनि धेरैलाई अनावश्यक आर्थिक भारबाट जोगाउन सकिएको छ ।
न पर्याप्त पूर्वाधार, न सहयोगी जनशक्ति, अब्देशलाई कहिलेकाहीँ त लाग्छ– किन सुविधासम्पन्न ठाउँमा गएर धेरै बिरामीलाई सेवा नदिने ? तर, अन्तर्मनले भन्छ, ‘तँ यहाँ छस् र धेरैको भरोसा छ । यहाँ कसले गरिदिने ? कसै न कसैले त गर्नुप¥यो नि,’ डा. साह भन्छन् ।

उनी कहिल्यै सरकारी अस्पतालमा जागिर खान गएनन्, काठमाडौं बसेनन् । तर, सरकारी अस्पतालमा उनी सेवा दिइरहेका छन् । उनी प्रत्येक दिन २ घण्टा जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा सेवा दिन्छन्, निःशुल्क । आफ्नै निजी अस्पताल भएको डाक्टर, सरकारीमा किन निःशुल्क सेवा दिन्छ ? कतै बिरामी रेफर लिन त हैन ? कतिपय अवस्थामा यस्तो प्रश्न पनि उठ्छ । साह भन्छन्, ‘म अञ्चल अस्पतालमा सेवा उपलब्ध भएको केस निजीमा छ भन्दिनँ । निजीमा लानै परे पनि अञ्चल अस्पतालमा कति दर रहेछ बुझेर आऊ, त्यतिकै उपचार गर्दिन्छु भन्ने गरेको छु ।’

उनी कहिलेकाहीँ इमर्जेन्सीमा पनि जानुपर्छ । बोलाइदिन्छन्, नजान भएन । अञ्चल अस्पतालमा अर्का एकजना सर्जन छन् । गम्भीर केस इमर्जेन्सीमा आउँदा वा राति पनि सारोगारो पर्दा अब्देशलाई सम्झन्छन्, उनी जागिरे नै जसरी सहयोग गरिदिन पुग्छन् ।
यस अवधिमा उनले थाइल्यान्डबाट ३ महिने ट्रमासम्बन्धी फेलोसिप तालिमसमेत गरे । जनकपुर अस्पतालमा अर्थोपेक्डिक र जनरल सर्जनको दरबन्दी भए पनि रिक्त छ । प्रदेश २ मा मत्रै होइन, देशभर सडक दुर्घटना बढेको छ । ‘ज्यानै जाने अवस्था भएकाहरूलाई त बचाउन सक्ने जटिल शल्यक्रिया गर्न टिम छैन, कम्तीमा हातखुट्टा काट्नुपर्ने अवस्था आउन नदिन भने थुप्रै काम गरेका छौँ,’ अब्देश सन्तुष्टि पोख्छन् ।
उनको विशेषज्ञताले उनी विभिन्न गैरसरकारी संस्थासँग मिलेर क्यान्सर चेतना फैलाउन पनि उत्तिकै सक्रिय छन् । प्रदेश २ मा मुखको क्यान्सर प्रमुख समस्या हो । पान, सुपारीदेखि पराग गुट्खाजस्ता पदार्थको सेवन क्यान्सरको प्रमुख कारण हो । त्यसबाहेक पुरुषमा ग्यास्टेइन्टेस्टाइन र महिलामा ब्रेस्टको क्यान्सर यो प्रदेशमा बढी भेटिने गरेको छ ।
साहलाई प्रदेश २ मा छुट्टै क्यान्सर अस्पताल होस् र आफू त्यहीँ आबद्ध हुन पाइयोस् भन्ने इच्छा छ । कम्तीमा प्रदेश २ वासीले उपचारका नाममा भौँतारिएर हिँड्नुनपरोस् । क्यान्सर उपचारमा सबैभन्दा बढी खर्च रोगको निदान र औषधिमा हुन्छ । सरकारले औषधि सस्तो बनाइदिने र निदानका उपकरणहरू उपलब्ध गराइदिने हो भने धेरैलाई राहत दिन सकिने र समयमै क्यान्सर पत्ता लगाएर ज्यानै पनि बचाउन सकिने उनी बताउँछन् ।

प्रदेश २ मा समग्र स्वास्थ्य अवस्था नै नाजुक छ । भएको एउटा मेडिकल कलेज कहिले चल्छ त कहिले बन्द हुन्छ । विशेषज्ञको उपस्थिति उस्तै छ । अञ्चल अस्पतालमा सिटी स्क्यान त छ, प्याथोलोस्टि छैनन् । बाहिरबाट प्याथोलोजिस्ट झिकाएर सेवा दिँदा जनतालाई महँगो परेको छ । तर, पनि महोत्तरी, सर्लाही, सिरहादेखि सिन्धुलीसमेतबाट उनलाई खोज्दै बिरामी आउँछन् । एक्लो डाक्टरले विनाटिम उपचारभन्दा पनि भरोसा न दिन सक्ने हो ! त्यो भरोसा उनले दिएका छन् । हाल नेपालमा रहेका क्यान्सर विशेषज्ञमध्ये २५ प्रतिशतभन्दा बढी जनकपुरमै जन्मिएका, पढेका छन् । तर, ती कोही पनि जनकपुरमा छैनन् । उनी जनकपुर मात्रै होइन, प्रदेश २ कै एक्ला क्यान्सर विशेषज्ञ हुन् । उनलाई काठमाडौं र सरकारी सेवाप्रति वितृष्णा होइन, तर मोह पनि छैन ।

डा. साहका अनुसार अहिले नेपालमा तीन ठाउँमा नयाँ क्यान्सर अस्पताल बन्दै छ, जसमा जनकपुर पनि प्राथमिकतामा परेको छ । भारतीय दूतावासको सहयोगमा एउटा क्यान्सर अस्पताल प्रदेश २ मा ल्याउन त्यहाँका डाक्टरहरू मरिमेटेर लागेका छन् ।
स्वास्थ्य, सरसफाइ तथा अन्य आनीबानीका हिसाबले पनि प्रदेश जोखिमपूर्ण रहेकाले एउटा क्यान्सर अस्पताल बन्नु जरुरी भएको उनी ठान्छन् ।
यसै पनि सिंगो प्रदेशको स्वास्थ्य सेवा निकै नाजुक छ । ट्रसरी लेबलको उपचार हुनुपर्ने अञ्चल अस्पतालमा आधारभूत जत्तिको मात्र सेवा छ । त्यति धेरै विशेषज्ञ दरबन्दी भए पनि दरबन्दीअनुसार कहिल्यै विशेषज्ञ पूर्ति भएनन् । क्यान्सरसँगै बढ्दो सडक दुर्घटनाको उपचारमा पनि डा. साहले जनकपुरमा महत्वपूर्ण सेवा पु¥याएका छन् ।

अञ्चल अस्पतालमा धेरै विशेषज्ञ अर्थो र सर्जनको समेत दरबन्दी भए पनि लामो सयमदेखि रिक्त छन् । ३ वर्षअघिको एउटा घटनाले अहिले पनि उनको मन कँुडिन्छ । मध्यदिनमा २३ वर्षीय एक युवा गम्भीरखालको सडक दुर्घटनामा परे । जानकी मेडिकल कलेजमा उपचार नभएपछि रेफर ग¥यो । कम्मरनेर गम्भीरखालको समस्या (पेल्भिक फ्याक्टर) थियो । अनेक प्रयास गर्दा पनि रगत रोक्न सकिएन । जनकपुरमा एउटै एनेस्थेसियोलोजिस्ट थिएन । कम्तीमा बेहोस गराउने डाक्टर भएको भए उनी प्रयाससम्म भए नि गर्न सक्थे । आँखैअगाडि उनको ज्यान गयो । कहिले उपकरण त कहिले विशेषज्ञ नहुँदा स्थानीय तहमै बचाउन सकिने ज्यान गइरहेका छन् ।

अञ्चल अस्पतालमा दरबन्दी दिने तर डाक्टर नपठाउने, यसमा राज्य दोषी छ । अर्कोतिर नेपालमै सबैभन्दा बढी डाक्टर स्थायी घरका आधारमा धनुषाबाटै बढी छन् । तर, धनुषामा जन्मेर, पढेर पनि थुप्रै डाक्टरको कर्मथलो धनुषा छैन । ‘राज्यको विभेद त होला, हाम्रो पनि त जन्मस्थान प्राथमिकतामा पर्नुप¥यो नि !’ उनी थप्छन् ।
संसारभर कति एड्भान्स प्रविधि आइरहेका छन् । तर, नेपालमा यति महत्वपूर्ण सहरमा सामान्य उपकरणसमेत नहुँदा नागरिकको ज्यान गइरहेको प्रति साहलाई दुःख लाग्छ । केही समयअघि उनी अहमदाबादको एउटा सम्मेलनमा गएका थिए । ‘अर्थोसर्जरीमा मेघा प्रस्थेसिस (कुनै ठाउँको हड्डी निकालेर स्टिल प्रत्यारोपण गर्ने) प्रविधि प्रचलनमा छ, हामी इम्पुटेसन (हातखुट्टा काटेर फल्ने प्रविधि)मै छौँ,’ उनी भन्छन् ।
यस्ता कुराले उनलाई कहिलेकाहीँ हीनताबोध गराउँछ । उनलाई पनि आधुनिक प्रविधिसित अपटुडेट हुन मन लाग्छ ।